Af Agulando konungi (Recension A)

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Karlamagnús saga ok kappa hans

Af Agulando konungi

Codex Palatinus Germanicus 112 (1100-tallet):
Turpin erkibyskup af Rensborg.

1. Turpin með guðs miskunn erchibyskup af borginni Reins, samfélagi [Karlamagnús konungs ins mikla í Hispania, sendir Leofrantlo dekano Akis [q. guðsi Jesu Cristi. Því at þú sendir mér orð til, þá er ek var staddr í borginni Venna sjúkr nökkut svá af sárum, at ek ritaða hversu várr inn mikli ok inn [frægi Karlamagnús keisari friðaði land í Hispania ok Galicia af ofrgangi Saracina, þá vil ek skilvísliga skrifa ok yðr senda letri samansett þau inn undarligu stórmerki ok þann lofliga sigr, er hann vann á Saracinum í Hispania ok vér sám várum augum, fylgjandi honum þau fjórtán ár er hann fór með her sinn of Hispaniam ok Galiciam. Nú með því at þér rituðut svá til mín, at þau in frægju stórtíðeni er keisarinn gerði í Hispania fundut þér eigi fullkomliga skrifuð á þeim annál er liggr í staðnum Sendine, þá meguð þér þat vel skilja, at sá sem þann annál ritaði var eigi nær þessum tíðendum; en þó skal þetta verk ekki við þann annál diskorda. Guð gefi yðr langt líf með góðu megni.

2. Virðuligr guðs postuli Jacobus predikaði fyrstr kristni í Galicia. Eptir þat fór hann til Jórsalalands ok var þar hálshöggvinn af Herode konungi Agrippa. En lærisveinar hans fœrðu hans inn helga líkama aptr í Galiciam ok styrktu þá enn heilaga kristni með sínum kenningum. Nú er [liðu stundir, eyðdist mjök kristni í Galicia, svá at náliga var þar engi kristindómr á dögum [Karlamagnús konungs. Þessi inn sami Karlamagnús keisari inn mikli, síðan er hann hafði með miklu starfi ok stríði lágt undir sik mörg ok stór konunga ríki, England ok Frakkaríki, þýðverskt land, Bæjaraland ok Burgun ok Latorigiam ok Jtaliam, ok enn fleiri ríki í millum tvegga sjáfa, þau sem hér eru eigi greind, ok útaligar borgir lagði hann undir sik af Saracina valdi ok undir rómverskan keisaradóm, þá hugði hann at gefa sér fríð ok hvíld eptir margan sveita ok langt erfiði ok hætta eigi sér lengr eða sínum mönnum í úfriði ok orrostum. Ok jafnskjótt sá hann á himni einn stjörnuveg þann er upp hófst af Fríslands hafi ok veittist alt milli þýðverks ríkis ok Galiciam, Jtaliam ok Aquitaniam, ok síðan rétta leið yfir Gaskuniam ok Basdam, Nafari ok Hispaniam alt til Galiciam, þar sem var heilagr dómr ins helga Jacobi postula mjök úkunnigr flestum mönnum í þenna tíma í því landi. Nú er Karlamagnús konungr sá þenna stjörnuveg optliga um nætr, þá hugsaði hann fyrir sér, hvat þetta mundi merkja. Ok er hann studeraði í þessu með mikilli hugsan, birtist honum [þess háttar sýn í svefni, einn herra í fagri ásýn, ok mælti við hann á þessa lund: Son minn, hvat gerir þú? Hann spurði í móti: Hverr ertu, herra? Sá svarar: Ek em Jacobus postuli, fóstrson Jesu Kristi, son Zebedei, bróðir Johannis guðspjallamanns. Mik kallaði guð til sín á Galilea sjá, en Herodes konungr Agrippa lét hálshöggva mik með sverði. Minn líkamr ligg nú mjök mönnum úkunnigr í Galicia landi, þar sem Saracinar hafa háðuligt vald yfir. Ok þikki mér mjök undarligt, er þú frelsar eigi land mitt af [valdi úfriðarmanna, þar sem þú hefir mörg stór lönd ok margar stórar borgir undir þitt ríki lagt. Ok fyrir því vil ek þér kunnikt gera, at svá sem guð gerði þik völdugra en nökkurn annan veraldligan konung, svá kýs ek þik til þess af öllum konungum með fyrr sýndri leið at leysa land mitt af úfriði Moabitarum, at þar fyrir þiggir þú af honum kórónu eilífrar ömbunar. Þat merkir ok stjörnuveg þann er þú sátt undir himni, at þú mant fara af þessum löndum með þínum mikla her í Galiciam ok fyrirkoma þeirri heiðingjaþjóð ok frelsa svá landit ok vitja minnar kapellu ok legstaðar. Eptir þik munu fara [allar þjóðir millum tveggja sjáfa pílagrímsferð þiggjandi af guði lausn synda sinna, lýsandi guðs lofi ok kröptum ok undarligum hlutum, þeim sem hann gerir. Þessa ferð munu þeir fara upp af þínum dögum alt til enda veraldar. Far þá nú sem skyndiligast, því at ek skal vera þinn fulltingjari í öllum hlutum, ok þitt starf skal ek ávaxta ok þiggja af guði þar fyrir þér kórónu í himinríki, ok til siðurstu daga skal þitt nafn vera lofat. Með þvílíkum orðum birtist inn sæli Jacobus postuli Karlamagnúsi konungi þrim sinnum. En konungr styrktist mjök af fyrirheitum postulans, ok dró saman mikinn her ok fór í Hispaniam at eyða heiðnum þjóðum með sínum styrk.

3. Pampilonia heitir borg sú er Karlamagnús konungr sat fyrst um þrjá mánaði ok fékk eigi unnit, svá váru hennar múrar sterkir. Þá bað Karlamagnús konungr til guðs svá mælandi: Herra Jesu Kriste, gef mér í vald borg þessa til tignar nafns þíns, því at fyrir sakir trúar þinnar kom ek [til þjóða þessarra í þessi lönd, Heyrðu, inn sæli Jacobus postuli, lát mik vinna borg þessa, ef þat er satt at þú birtist mér. Þá hrundu niðr allir borgarveggirnir til grundvallar með guðs gjöf ok bœn ins sæla Jacobi postula, ok vann Karlamagnús konungr með þvílíku móti þessa borg. Konungrinn gaf líf öllum Saracinum þeim er skírast vildu láta, en alla þá sem eigi vildu láta skírast lét hann drepa. Ok er Saracinar spurðu þessi tíðendi, lutu þeir honum hvar sem hann fór, ok sendu á vega fyrir hann skatta ok skyldir ok gáfu í hans vald borgir ok heruð. Saracina þjóð undráðist mjök keisarans fólk fyrir sakir fríðleiks ok ágæti klæðabúnaðar, ok af því tóku þeir hann ok hans her at uppgefnum sínum vápnum sœmiliga ok fríðsamliga. Fór Karlamagnús konungr svá fram rétta leið til legs ins helga Jacopi postula. Ok þegar hann kom til hafsins, lagði hann sínu spjóti í sjáinn ok þakkaði guði ok inum sæla Jacobo postula, er hann hafði leitt sinn inn mikla her í þá hálfu heims, svá langt sem hann mátti framarst. Turpin erkibyskup skírði þat fólk alt í Galicia með ráði Karlamagnús konungs, er af hafði gengit kristni þeirri er sett hafði Jacobus postuli ok hans lærisveinar, eða þá er eigi höfðu áðr trú tekit. En þá alla menn er eigi vildu við skírn taka, lét hann annathvárt halshöggva eða gefa í vald kristinna manna til þrældóms ok ánauðar. Eptir þetta vann Karlamagnús konungr alt Hispaniam sjáva í millum, í þeirri ferð vann hann af borgum ok stórþorpum fim hundruð í Galiciam ok umfram alt landit í Hispaniam. Lutu nú undir ríki Karlamagnús konungs öll þau lönd er byggvast vestr af Afrika til sjáfar. Öll þessi lönd [borgir ok staðir eru nú í hans valdi, ok tók hann með friði, en sum með stríði ok inni mestu list, utan eina borg er var af inum sterkustum borgum í þeim löndum, er Luctena heitir á norœnu, hana fékk hann eigi unnit í fyrstu umsát. Hon stendr þar sem grœna dalr heitir á norœnu. Enn síðarsta tíma er hann sat um þessa borg fjóra mánaði, þá bað hann til guðs ok ins [sæla Jacobs postula, ok af því [féllu niðr þessarrar borgar veggir, ok er hon jafnan síðan úbygð alt til þessa dags. [Einn keldulœkr spratt upp í miðjum stað þessum með svartu vatni, ok sýnast þar í svartir fiskar. Þessar borgir yfirkomnar með þungu starfi, [Luctuosam, Venzosam, Capariam, Odam, Sonam, þorði engi maðr at byggja eða upp reisa alt til þessa dags fyrir sakir þeirrar bölvanar, er konungrinn lagði á borgirnar. Öll þau skurgoð ok líkneskjur Saracina ok heiðingja, er Karlamagnús konungr fékk í Hispania, braut hann niðr utan eina líkneskju [í landi Alandaluf. Sú líkneskja hét Salemcadis; staðrinn heitir Caðis sá er sú líkneskja var í, Salam heitir guð á tungu Arabialands manna. Svá segja Saracinar, at sá Maumet er þeir dýrka, gerði þessa líkneskju [í sínu nafni, ok með galdralist læsti hann í þessi líkneskju eins kyns djöfla fylki, þau sem eignuðust með sínum styrk þessa borg ok líkneskju ok af því mega eigi menn hana brjóta. Ef nökkurr maðr kristinn kemr í nánd henni, þá verðr hann sjúkr; en of [sjúkr Saracinus kemr til hennar ok tignar hana ok bíðr sér miskunnar, hann ferr heill á brott. En ef nökkurr fugl sézt á hana, þá deyr hann þegar. En svá er búit um sjálfa líkneskjuna, at steinn ferstrendr stendr á sjáfar ströndu, þar sem hrafn er vanr at fljúga; hann er gerr með Saracina list ok því mjórri sem ofar er. Á þeim stólpa stendr þessi líkneskja er steypt er eptir manns mynd af inum bezta latuni. Hon horfir í suðr ok hefir í hendi klumbu mikla. Svá segja Saracinar, at þessi klumba mun falla or hendi líkneskjunni á því ári, er sá Frakka konungr er fœddr er kristna skal alt Hispanialand á síðustum tímum veraldar. Ok jafnskjótt sem Saracinar sjá þessa klumbu niðrfallna, þá flýja þeir brott allir af Hispanialandi. Gull þat er [konungar gáfu Karlamagnúsi konungi ok aðrir höfðingjar, lagði hann til þess at auka musteri þat helga Jacobi postula, ok prýddi hann [þat musteri með sœmiligu ok dýrligu kirkjuskrúði ok skipaði þar til byskup ok kanoka eptir reglu Ysodori byskups. En með afganga þess mikla gulls ok silfrs, er hann fékk í Hispania, lét hann gera margar kirkjur ok klaustr í Þýðversku ok Franz ok Gaskoniam, ok af þeim öllum lét hann flest vígja Jacobo postula til dýrðár ok lofs.

4. Nú svá sem Karl konungr kom heim í Franz, þá kom einn heiðinn konungr af Affrika sá er Agulandus heitir í Hispaniam ok vann þat ríki alt undir sik með myklum her. Hann braut þar niðr alla kristni þá er Karlamagnús konungr hafði þar sett, ok drap alla kristna menn eða rak af landi. [Ok þá er Karlamagnús konungr spurði þessi tíðendi, fór hann annat sinn í Hispaniam með her sinn, ok hertugi Milo af Angleriz var stjórnari hersins. Til þess rita ek þenna atburð, at menn viti hver ábyrgð í er at taka undir sik lögligar gjafir, þær er menn gefa fyrir sál sinni í banasótt.

5. Þá er Karlamagnús konungr var staddr við borgina Baion með her sinn, þá gaf einn riddari er Romarik hét hest sinn fyrir sál sinni skriptaðr ok húslaðr. En eptir andláti hans seldi frændi hans hestinn fyrir 100 skillinga silfrs, sá sem hann hafði umboðit at gefa hestverðit fátœtkum mönnum, en hann sjálfr eyddi þessu fé á fám dögum fyrir mat ok drykk ok klæði. En eptir 30 daga birtist honum inn [framliðni maðr, ok mælti við hann þessum orðum: Ek fal þér á hendi mína peninga at gefa fátœkum mönnum fyrir sál minni, þá skaltu þat vita, at guð [gaf mér upp allar mínar syndir; en fyrir þat er þú tókt rangliga ölmósu mína, þá hefi ek verit í hörðum píslum 30 daga, en á morgin muntu koma í minn stað, en ek í paradisum. Nú sem menn heyrðu draum hans of morgininn, [þótti flestum ógurligr þessi fyrirburðr. Því næst heyrðu menn upp í loptit yfir hann sem león rautaði eða úlfar þyti eða griðungar gneldi. Ok í því var þessi vesli maðr tekinn í loptit upp, svá at engi maðr sá hann síðan lífs. Fjóra daga var hans leita farit á hestum ok fótum, ok fannst eigi. [Nú sem liðnir váru tólf dagar eptir þenna atburð, var fundit lík hans á bergi einu brotit alt í sundr, fjórar dagleiðir frá þeim stað er hann [hafði í brott horfit, djöflar höfðu honum þar niðrkastat grimlega.

6. Svá sem Karlamagnús konungr ok Milo hertugi kómu í Hipaniam með hér sinn, þá sóttu þeir eptir Aulando konungi, ok svá sem þeir leituðu hans listuliga, fundu þeir hann við á þá, er heitir Segia á inni fegrstu eng ok sléttu. Þar lét Karlamagnús konungr setja [ina fegrstu kirkju ok vígja guðs píslarváttum Fakundo ok Primitibo, ok [lagði þar til eitt ríkt þorp ok setti þar ágætt klaustr. Ok svá sem hvárr þeirra kom nær öðrum, þá bauð Agulandus konungr Karlamagnúsi konungi at berjzist við sik, hvárt er hann vildi at kœmi 20 í mót 20, eða 40 í mót 40 af hvárs liði, eða 100 í mót hundraði eða þúsund í mót þúsund, eða tvá í mót tveimr, eða einn í mót einum. Þá sendi Karlamagnús konungr hundrað í mót hundraði riddara Agulandi konungs, ok féllu allir Saracinar. Eptir þat senda þeir 200 riddara hvárr, ok féllu allir heiðingjar þeir er Mauri heita. Nú eptir þetta sendi Agulandus konungr 2 þúsundir riddara í móti 2 þúsundum riddara Karlamagnús konungs, ok féllu enn sumir [af riddorum Agulandi, en sumir flýðu. Á þriðja degi eptir rak Agulandus konungr þá sér kempur sínar leynilega, ok þóttist nú víss vorðinn, at Karlamagnús konungr hafði minna lið en hann, ok bauð almenniliga bardaga á næsta degi eptir; ok þessu játtaði Karlamagnús konungr. Nú búa kristnir menn vápn sín til bardagans. Ok þann sama aptan fyrir orrostuna stungu þeir niðr spjótsköptum sínum í völlinn úti fyrir hallardyrum. En snemma of daginn eptir er menn kómu til at taka hverr sitt spjót, þá fundu allir þeir er féllu af daginn eptir í bardaganum með píslarsigri sín spjótsköpt með börk ok blóma. Þeir undruðu þetta æfintýr ok eignuðu guði þenna atburð. Þeir hjuggu síðan upp spjót sín sem næst máttu þeir jörðinni; en af þeim rótum upphöggvinna spjótskapta er eptir stóðu í jörðunni, runnu upp fagrir lundar réttir sem sköpt með mörgum kvistum ok fögru laufi, svá sem sjá má. En þessir lundar váru flestir af aski, er af þessum sköptum runnu upp. Hertuginn Milon faðir Rollants fékk píslarvættis pálm í þeim bardaga með þeim píslarváttum guðs, sem áttu þessi blómguðu spjótsköpt, er nú fyrr var frá sagt. Í þessum bardaga lét Karlamagnús konungr hest sinn. Ok svá sem keisarinn var nauðugliga staddr með tvær þúsundir fótgangandi kristinna manna í millum [margra þúsundraða Saracina, þá brá hann sverði sínu er Gandiola hét ok hjó með því fjölda Saracina sundr í miðju. Ok er leið á daginn skildust kristnir menn ok heiðingjar, fóru þá hvárir heim til sinna herbúða. Á næsta dag eptir kómu af Róma herr, [4 marchisar, með fjórar þúsundir riddara allgóðra, til liðs við Karlamagnús konung. Ok svá sem Agulandus konungr vissi þat, snéri hann í brott með öllum her sínum. En Karlamagnús konungr fór heim í Franz með sinn [inn mikla her.

7. Eptir þetta dró Agulandus konungr saman útalligar þjóðir, Saracinos ok Misturios, Moabitas ok Ethiopes, Pardos ok Affrikanos, Persas. Í þessum her váru þessir höfðingjar, Texphin konungr af Abia, Bakales konungr af Alexandria, Avid, konungr af Bugia, [Ospin konungr af Agapia, Partin konungr af Marak, Alfing konungr af Maiork, Mamonon konungr af Meana, Ebrauid konungr af Sibili, Estimaior konungr af Korduba. Nú sem Agulandus konungr hafði unnit borgina Agenne með þeim inum mikla her, þá sendi hann orð Karlamagnúsi konungi með fám riddarum ok hét at gefa honum 40 hesta hlaðna með gulli ok silfri ok enn önnur auðœfi, ef hann vildi undir hans ríki ganga. Fyrir því mælti hann þetta, at hann vildi kenna Karl konung at vexti ok áliti, ef hann mœtti því léttligar við komast at drepa hann, ef svá kynni til at bera, at þeir fyndist í orrostu. Ok svá sem Karlamagnús konungr undirstóð hans [inu falsligu boð, þá reið hann or ríki sínu með tvær þúsundir inna vöskustu riddara ok setti svá nær borginni Agenne sín landtjöld, þar sem Agulandus konungr sat með her sinn, at eigi var meir en fjórar mílur fram til staðarins. Þá fór Karlamagnús konungr leynilega frá liði sínu með 60 riddara upp á fjall, þat er svá var nær, at sjá mátti þaðan staðinn, ok lét þar eptir þessa riddara ok sín konunglig klæði, en tók upp verri klæði ok lagði opinn skjöld sinn í milli herða sér ok spjótlauss, sem siðr er til sendimanna at fara höfðingja í millum í úfriði, ok svá fór hann fram til staðarins, ok með honum einn riddari. Nú sem menn kómu í mót þeim af staðnum ok spurðu hvat manna þeir væri, en þeir kváðust vera sendiboðar Karlamagnús konungs ins mikla keisara til Agulandum konungs. [Nú sem þessir menn kómu fyrir Agulandum konung, þá mælti Karlamagnús konungr [við Agulandum konung: Karlamagnús konungr sendi okkr til yðvar at segja yðr, at hann [vill gjarna gerast yðarr maðr, ok er hann hér kominn með 60 riddara, ok því biðr hann, at þér komit til tals við hann með 60 riddara í friði. En er konungr heyrði þessi orð, herklæddist hann þegar skjótt ok bað þá segja Karlamagnúsi konungi, at hann skyldi bíða hans. Agulandus konungr [sér görla keisarann en kendi hann með engu móti. En Karlamagnús konungr kendi görla Agulandum konung, ok hugði at hvar bezt væri at vinna borgina. Hann sá þá alla konunga, er í váru staðnum. Síðan fór hann upp á fjallit til riddara sinna ok svá aptr til liðs síns. En Agulandus konungr með 7 þúsundir riddara reið út af staðnum sem skjótast mátti hann, ok vildi Karlamagnús konung drepa, ef honum gæfist fœri á. En hann reið undan ok heim í ríki sitt, ok dró at sér mikinn her ok vendi síðan aptr í Hispaniam, ok kom til borgarinnar Agenne, ok sátu um staðinn sex mánaði. En á 7 mánaði svá sem Karlamagnús konungr hafði til búit allar þær listir ok smiðvélar sem höfðingjum er títt at vinna borgir með ok kastala, þá lét hann veita harða atgöngu. Þá flýði Agulandus konungr með þeim konungum ok höfðingjum, sem þar varú, ut of inar lægstu smáttur staðarins eina nótt leyniliga, ok kómust þeir svá undan valdi Karlamagnús konungs af því sinni. En inn næsta dag eptir reið Karlamagnús konungr inn í staðinn við miklum prís ok fögrum sigri, váru þá margir Saracinar drepnir.

8. Agulandus konungr settist nú í þann stað er Santunes heitir. En er Karl konungr frétti þat, þá sótti hann eptir honum, ok bauð at hann skyldi gefa upp staðinn. En hann vildi eigi gefa upp borgina, ok bauð at fara út af staðnum ok berjast við hann með því móti, at sá þeirra ætti staðinn er sigraðist í orrostunni. Um kveldit síðla fyrir bardagastefnuna at settum landtjöldum ok skipuðum fylkingum á eng þeirri, er verðr í millum árinnar Karant ok kastrum er heitir Talaburg, þá settu kristnir menn spjót sín í völlinn fyrir landtjöldum sínum. En um morguninn fundu þeir kristnir menn spjótsköpt sín með næfrum ok laufi, er féllu of daginn eptir í orrostu með píslarsigri. Þessir riðu út fyrstir of daginn eptir ok drápu marga Saracina, ok féllu þó allir. En þat váru 4 þúsundir manna. Þar lét Karlamagnús konungr hest sinn, ok svá sem hann var á fœti staddr í millum margra heiðingja fékk hann styrk af sínum mönnum ok drap þá mikit fólk af Saracinum, þar til er þeir móðir ok sigraðir flýðu í borgina. Ok nú setti Karlamagnús konungr herbúðir sínar umhverfis borgina, nema þar sem áin var. Um síðir flýði Agulandus konungr út á ána með her sinn á einni nótt. Ok þegar Karlamagnús konungr varð við þat varr, þá setti hann eptir honum ok drap konunginn af Agapia ok konunginn af Bugia ok nær fjórum þúsundum heiðingja. Agulandus konungr flýði nú undan af [Portos Sephereos alt til borgarinnar Pampilon, ok sendi orð Karlamagnúsi konungi, at hann kœmi [þann veg til orrostu við hann. Svá sem Karlamagnús konungr heyrði þetta, fór hann heim í ríki sitt ok stefndi nú [at sér öllum þeim her, sem hann mátti mestan fá í sínu ríki.

9. Karlamagnús konungr bauð nú, at allir þrælar í Franz skyldu frjálsir vera með öllu sínu hyski, ef þeir vildi fara í herför þessa með honum til Hispanialands. Ok [í þessa herför leysti hann út þá menn er í myrkvastofum váru læstir, en þeim gaf hann fé er áðr váru fátœkir, illgerðamenn tók hann í fríð, en gaf aptr eignir sínar þeim er áðr höfðu mist. En alla þá sem vel váru vápnaðir ok vígir gerði hann riddara, ok jafnvel þá sem hann hafði réttliga kastet út af sinni [þjónustu ok vináttu tók hann aptr í [þann stétt, sem fyrr höfðu þeir. Ok með fljótum orðum um at fara þá kallaði hann með sér til þessar herferðar bæði vini ok úvini, innlenska ok útlenska, at hann mætti því heldr fyrirkoma guðs úvinum í Hispania. Nú svá sem þessi herr kom saman, þá leysti Turpin erkibyskup allan herinn meðr sinni blezan af öllum sínum syndum. Byrjaði nú Karlamagnús konungr ferð sína í Hispaniam á mót Agulando konungi. En [þessi váru nöfn höfðingja þeirra er frœknastir váru til hernaðar yfir herinum meðr Karlamagnúsi konungi: Turpin erkibyskup af Reins; Rollant [er var hertugi yfir herinum, jarl af Cenoman ok herra af Clave, systurson Karlamagnús konungs, son Miluns hertuga af Angleir ok frú Bertu systur Karlamagnús konungs, hann hafði fjórar þúsundir hermanna; Olifer var ok hertugi yfir herinum, hann var hinn hraustasti ok hinn vígkœnsti riddari [ok hinn sterkasti at leggja með glafel, hann var jarl af Gibben ok son Reiners jarls, hann hafði 4 þúsundir góðra hermanna; Eystult jarl af Lingun, son Otun jarls, hafði 3 þúsundir hermanna; Arakstan konungr af Brittannia, hann hafði 7 þúsundir hermanna; var þá ok annarr konungr í Brittannia sá er vér segjum nú ekki af; Engeler hertugi af Aqvitaniam hafði fjórar þúsundir hermanna, þessir váru vel kœnir á allskonar vápn ok bezt á bogaskot; þessa borg Aquitaniam, er landit heitir alt af þat er undir liggr, gerði fyrst Augustus keisari, en eptir frafall Engeler hertuga eyddist þessi staðr ok fékk enga uppreist síðan: þar var ok Jofrey konungr af Borðal með 3 þúsundir hermanna; [Gerin ok Golias, Salomon (félagi) Eystults ok Baldvni bróðir Rollants; Gandebeld Frísa konungr með fjórar þúsundir riddara; Del jarl af borginni Narras með tvær þúsundir riddara; Arnald af Bernald með 2 þúsundir góðra hermanna; Naunan hertugi af Beiare með fimm þúsundir góðra hermanna; Oddgeir Dana konungr með 10 þúsundir góðra hermanna, af honum er svá sungit í kantilena til þessa dags, at hann gerði útalliga undarliga hluti; Lambert prinz af Biturika með 2 þúsundir hermanna; Samson hertugi af Burgunia með 2 þúsundir hermanna; Constantin prefectus af Róma með 20 þúsundir hermanna; Romald af Albaspania; Gauter af Termis ok bróðir hans Vilhjálmr; Gara hertugi af Loringa með fjórar þúsundir hermanna; Begon ok Alfrig af Burgunia; Bernard af Nobilis, Guinard, Esturmid, Þiðrekr, Juor, Bæring, Haro, Guinelun er síðan varð svikari. Herr Karlamagnús konungs sjá er nú var taldr váru ríðandi menn einir, en á fótfarandi mönnum var engi tala höfð. Þessir höfðingjar er nú váru nefndir váru inir frœknustu heims kempur ok guðs riddarar í millum kristinna manna á sínum dögum.

10. Ðessi herr kom saman, þar er heitir Borddalr. Þat váru tvær dagleiðir á lengð ok á breidd, er þessi herr huldi jörðina, ok tólf mílna lengd mátti heyrra hesta gnegg ok gný af reið þeirra; Arnold af Bernald fór fyrstr út um [Portos cisereos ok til Pampilon; ok þegar fór jarlinn Eystult eptir honum með sinn her; þar næst Oddgeir Dana konungr með sínum her, ok Constantin hertugi af Róma með sínum her, þar næst Arastang konungr ok hertugi Engeler með sinn her, ok því næst Gandebol konungr með sínum her. Síðarst fór sjálfr Karlamagnús konungr með öllum meginherinum. Ok þá er Karlamagnús konungr kom til borgarinnar Pampilonia, bauð hann Agulando konungi at gefa upp borgina, fyrir því at hann kvezt eptir hennar fall hafa upp reist þessa borg ok síðan kastolum styrkta, ella bað hann konung halda bardaga við sik ok ganga út af staðnum. Nú sem Agulandus konungr sá, at hann fékk eigi haldit staðnum, þá kaus hann at berjast við Karlamagnús konung með því móti, at Karlamagnús konungr gæfi honum grið til at bua her sinn ok saman at kalla, þann sem í námunda var, til þessa bardaga með fullkomnum fríð. En þat var Agulando konungi undir þessu, at hann vildi kenna Karlamagnús konung, ef hann mœtti honum í orrostu, ok vildi fyrir því eiga stefnulag við hann, ok [þegar játaði Karlamagnús konungr þessum orðsendingum.

11. Agulandus konungr svá sem hann var búinn, reið hann út af borginni með allan her sinn, ok er hann var skamt kominn af staðnum, lét hann eptir herinn, en reið fram með 60 riddara ina frœknustu á fund Karlamagnús konungs. Ok svá sem þeir fundust, þá mælti Karlamagnús konungr: Mikit hefi ek á ýðr at kæra, ef þú ert Agulandus, er mín lönd Hispaniam [ok Galiciam ok Gaskuniam hefir með prettum af mér tekit, er ek hafða með guðs styrk undir mik unnit ok undir kristin lög snúit. Ok þar með hefir þú drepit alla kristna menn er á mitt vald vildu flýja ok þú máttir ná. Mínar borgir hefir þú niðr brotit ok kastala ok eydd lönd mín með eldi ok járni. Ok svá sem Agulandus konungr heyrði Karlamagnús konung mæla á Arabiamanna tungu, þá sem hann kunni bezt, þá gladdist hann mjök ok undraðist ok mælti til Karlamagnús konungs: Ek bið þik, at þú segir mér, fyrir hví þu tókt þat land af várri þjóð, er hvárki hafði átt þú né þinn faðir eða hans faðir? Karlamagnús konungr svarar: Þá er várr herra Jesus Kristus skapari himins ok jarðar skipaði kristna þjóð yfir allar heimsins þjóðir; ok af því lagða ek á sem mesten hug at snúa yðvarri þjóð til várra laga. Þá mælti Agulandus konungr: Því er mjök úverðugt at vár þjóð sé undir [yðvarri þjóð, at vér höfum mætari lög en þér; vér dýrkum Maumet guðs sendiboða ok hans boðorð hölðum vér, ok þar með höfum vér almáttig guð, þau er oss sýna með boði Maumets úorðna hluti, þá dýrkum vér ok tignum, ok af þeim höldum vér líf ok ríki. Karlamagnús konungr svarar: Í [þessum átrúnaði villist þú, Agulandus, fyrir því at vér höldum guðs boðorð, en þér haldit lög eins hégómamanns; vér göfgum ok trúum á einn guð, föður ok son ok helgan anda, en þér trúit á djöful þann er byggir í skurgóðum. Sálur várar fara eptir dauðann til eilífs fagnaðar fyrir vára trú, en yðrar sálur fara til eilífra písla í helvíti, ok má fyrir þat sjá, at vár lög eru betri en yður. Tak þú nú hvern kost er þú vilt, at þú lát skírast með öllu liði þínu ok hjálp svá [liði þínu ok lífi, eða kom til bardaga við mik ok muntu fá illan dauða. Agulandus konungr svarar: Þat skal mik aldri henda, at ek láta skírast ok neita svá [guði mínum Maumet almáttigan vera, heldr skal ek ok mitt fólk berjast við þik ok þína þjóð meðr þeim skildaga, at þeirra trúa er betri [sem sigrast, ok sé sigrinn til eilífrar sœmdar þeim sem fá, en hinum til eilífrar skemdar er missa. Ok ef ek verð lífandi sigraðr, þá skal ek ok alt mitt fólk skírn taka. Því næst sendi Karlamagnús konungr 20 riddara í mót 20 riddorum Saracina á velli þeim, er bardaginn var lagðr, ok féllu allir heiðingjar. Nú því næst sendi Karlamagnús konungr 40 riddara í mót 40 Agulandi manna ok fór sem fyrr. Þar næst sendi hann 100 riddara í mót 100 riddara Agulandi, ok fyrsta tíma sem flótti brast á kristnum mönnum, þá féllu þeir allir, því at þeir höfðu meira traust á riddaraskap sínum en guðs miskunn. En því næst kom þúsund í mót þúsund, ok féllu [allir inir heiðnu. Þá váru grið sett, ok kom Agulandus konungr til tals við Karlamagnús konung, ok sannaði þá, at betri váru lög kristinna manna en Saracina, ok hét því, at hann skýldi skírast láta of morgininn. Ok svá sem hann kom til liðs síns, sagði hann konunginn ok höfðingjum, at hann vill skírn taka, ok bað þá svá gera, ok því játtuðu sumir en sumir neituðu.

12. Á næsta degi eptir fór Agulandus konungr á fund Karlamagnús konungs ok ætlaði þá skírn at taka. Ok er hann kom fyrir borð Karlamagnus konungs, sá hann þar standa mörg borð skipuð ok þá menn er yfir sátu borðunum með ýmisligum búnaði. Sumir höfðu byskupligan búnað eptir kristnum sið, sumir riddarligan búnað, sumir svartan munkabúnað, með sumir hvítan, sumir veraldarklerka búnað ok margan annan klæðnaðar hátt með ýmsum siðum. Þá spurði Agulandus konungr Karlamagnús konung inniliga, hvat manna hverir væri í sínum búnaði. Karlamagnús konungr segir: Þeir menn sem einlit klæði hafa eru prestar ok lærifeðr laga várra, þessir leysa oss af syndum ok gefa oss guðs blezan; en þeir sem þú sér í svartum kápum eru abótar ok munkar helgari hinum [fyrrum, er vér nefndum, þeir biðja fyrir oss dag ok nótt; en þeir er hvít klæði hafa eru [kanokar, er ina beztu regulu halda ok allar tíðir syngja. Eptir þat sá Agulandus konungr sitja í einum stað samsætis tólf fátœka menn með stafkarla klæðum á jörðu, höfðu hvárki borð né dúk ok lítilliga mat ok drykk. Ok nú spurði Agulandus konungr, hvat manna [þeir væri inir herfilegu. Þá svarar Karlamagnús keisari: Þetta er guðs fólk ok sendiboðar várs dróttins Jesu Kristi, svá marga höfum vér í boði váru hvern dag, sem váru með honum sjálfum hans postular. Agulandus konungr mælti þá: þessir allir sem upp sitja yfir borði sem þú, eru þínir menn ok hafa góðan drykk mat ok klæðnað, en þeir sem þú kallar með öllu guðs menn vera ok hans sendiboða, þá [lætr þú sitja á jörðu langt í brott frá þér háðuliga haldna at mat ok drykk ok klæðum. Jlla þjónar sá sínum herra, er svá haðuliga tekr hans sendiboða, ok sé ek af því lög þín ill vera, þau sem þú lofaðir. Nú [vil ek fyrir því með engu móti skírn taka. Ok bað sér svá búit heimleyfis ok kvezt enn berjast skyldu við hann áðr en saman gangi þeirra sætt. Karlamagnús konungr skildi nú, at fyrir því vildi Agulandus konungr eigi skírn taka, [er fátœkir menn váru svá illa haldnir, þeir er guðs sendiboðar skyldu vera. Lét hann nú af því geyma, at þeir væri [sem bezt bæði klæddir ok fœddir er í váru herinum. Af slíku má skilja, at [mikil synd er at halda fátœka menn illa.

13. Um morgininn eptir kom hvártveggi herrinn á skipaðan völl til bardaga með sama skildaga sem fyrr var lesit. Karlamagnús konungi hafði 100 þúsunda, ok 30 þúsunda ok 4 þúsundir. En Agulandus konungr 100 þúsunda. Kristnir menn skipuðu her sínum í fjórar fylkingar, en heiðingjar í fimm. Nú sem saman kómu inar fyrstu fylkingar, þá [unna kristnir menn skjótt yfir þá. Fór þá fram önnur fylking, ok fór sem fyrr. Ok er Saracinar sá svá mikinn úsigr sinna manna, fóru þeir út af staðnum með öllum her sínum til bardaga. En Karlamagnús konungr kringdi um þá með sínum her. Arnald af Bernad veitti ina fyrstu atrás með sínum her, ok ruddu sér veg í miðjan her heiðingja; hann hjó til beggja handa með myklu afli ok veitti mörgum manni skaða. Varð þá óp mikit ok hark í hvárratveggju liði, ok géngu kristnir menn öllum megin at [heiðingjum ok drápu niðr, svá at fáir kómust undan. Flýði Agulandus konungr undan ok konungr af Sibil, Astumaior konungr af Korduba með fá liði. Var þá út hellt miklu blóði á þeim degi, svá at tók í ökla, ok birtist svá í þessum bardaga kraptr [várs herra Jesu Kristi ok heilagrar trúar; því at hennar sœmd var lögð við sigr kristinna manna, en Saracina villa niðrbrotin undir þeirra sigr. Eptir þenna bardaga fór Karlamagnús konungr með her sínum til Argue brúar, ok tók sér þar náttstað. Á þeirri nótt at úvitanda Karlamagnúsi konungi fóru nökkurir af kristnum mönnum [þann veg sem valrinn lá, ok tóku þar gull ok silfr ok allskonar gersimar, sem mestar máttu þeir flýtja, ok héldu síðan aptr til herbúða sinna. Astumaior af Korduba leyndist af flóttamönnum í fjöllum þeim er váru við veg þessarra kristinna manna, [hann sá nú ferð þeirra ok kom á úvart með Saracina, ok drápu alla svá görsamliga, at eigi komst einn undan. En þat var þúsund manna er þar féllu.

14. Á næsta degi eptir spurði Karlamagnús konungr, at einn höfðingi af Nafar var við fjallit Garðin, [sá er fyrir eins vildi stríða við hann. Ok svá sem Karlamagnús konungr kom til fjallsins Gardin, þá stefndu þeir bardaga næsta dag eptir. Þetta sama kveld fyrir bardagann bað Karlamagnús konungr til guðs, at hann sýndi honum mark á þeim mönnum er felli í þeim bardaga. Ok er allr herr Karlamagnús konungs var búinn til orrostu, var sét rautt krossmark á herðum utan yfir vápnum þeirra manna, er feigir váru. Ok er Karlamagnús konungr sá þetta, þá lét hann alla þessa menn byrgja í kapellu sinni, ok hugðist svá skyldu geyma lífs þeirra, at þeir féllu eigi í bardaganum. Á þvílíkum atburðum má marka, at leyndir eru dómar guðs. Karlamagnús konungr [fékk sigr, en þar féllu 4 þúsundir af Nafaris ok Saracinis. En svá sem Karlamagnús konungr kom till herbúðanna aptr, þá fundu þeir 100 ok fimtugu sinna manna þeirra er [Karlamagnús konungr hafði látit inni byrgja í sínu bœnahúsi, ok váru allir dauðir. Karlamagnús keisari vann þá staðinn við [fjallit Garzin ok þar með alt Nafari.

15. Skjótt eptir þetta var sagt Karlamagnúsi keisara, at risi einn af Kuerni ok af kyni Goliath var kominn af Siria til borgarinnar Nager með 20 þúsundir Tyrkja ok Armenia. Hann hét Ferakuth ok var sendr af Ammiral Babilonie á mót Karlamagnúsi konungi; hann hræddist hvárki skot né spjót, hann hafði afl 40 styrkra manna. Ok fyrir þessa sök fór Karlamagnús konungr skjótt til staðarins Nager. Ok er Ferakut vissi hans tilkvámu, fór hann út af staðnum í mót Karlamagnúsi konungi ok bauð þess háttar einvígi, at einn riddari kœmi í mót einum. Ok svá sem þeim samdist þetta mál, þá sendi Karlamagnús konungr Oddgeir danska til einvígis við risann. En er risinn sá ham, [fékk hann honum blítt faðmlag ok tók hann léttliga undir hœgri hönd sér ok bar hann inn í staðinn sem hógværan sauð. Því næst sendi Karlamagnús konungr til einvígis Reinbald af Albaspania. Ok jafnskjótt sem risinn kom til móts við hann; tók hann Reinbald til sín annarri hendi ok bar hann inn í staðinn ok kastaði í myrkvastofu. Því næst váru sendir tveir herrar Constantin af Róma ok Eleon jarl. En Ferakut tók þá undir sína hönd sér hvárn þeirra ok bar þá svá inn í staðinn ok kastaði þeim í myrkvastofu. Eptir þetta sendi keisarinn tólf til einvígis við risann, ok æ tvá senn. [En hann kastaði þeim öllum í myrkvastofu. Ok er Karlamagnús konungr hafði sét þessi viðrskipti, þá vildi hann eigi hætta fleirum sínum mönnum undir afl risans. Rollant bað sér nú leyfis at berjast við rísann, ok fékk tregliga af Karlamagnúsi konungi.

16. Nú svá sem þeir mœttust herra Rollant ok risinn, þá tók risinn hann undir hönd sér ina hœgri ok setti hann á hest sinn [fyrir framan sik ok ætlaði svá at fœra hann í staðinn heim. En svá sem Rollant fékk aptr sitt afl ok traust af allsvaldanda guði, greip hann um háls risanum ok fékk snúit risanum [aptr á bak hestinum, ok féllu þeir báðir af hestinum til jarðar. En er þeir kómu á fœtr, hljópu þeir á hesta sína. Rollant brá þá sverði sínu ok hugðist skyldu drepa risann, en hann hjó hestinn í sundr í miðju. Nú var risinn á fœti staddr [með brugðnu sverði ok ógnaði Rollant [stóru höggvi. Þá hjó Rollant á þann handlegg risans, er hann hélt á sverðinu svá hart, at sverðit féll or hendi risans, en hann varð ekki sárr. Nú sem risinn hafði látit sverðit, sló hann hest Rollants með hnefa sínum í ennit, svá at þegar dó hestrinn. Ok sem þeir váru báðir á fœti staddir, börðust þeir með hnefum ok grjóti alt til nóns, ok beiddist Ferakut griða til morgins.

17. Of morguninn kómu þeir báðir til vígvallar vápnlausir, svá sem skilt var áðr. Ferakut hafði sverð sitt með sér, ok kom honum þat [lítt at gagni, fyrir því at Rollant fékk þat leyfi af risanum at slá hann með krókstaf er hann [hefir haft til vígvallar með sér ok grýta hann með því böllótta grjóti, er þar [lá gnótt til. En [risann sakaði ekki hans högg, ok stóð hann þó hlífarlauss alt til miðs dags. Þá tók hann at syfja ok bað Rollant gefa sér grið at sofa nökkura stund. En með því at Rollant var ungr at aldri ok kvikr á sér ok kurteiss í öllum sínum hætti, þá tók hann einn stein ok lagði undir höfuð risanum, at hann mætti þá hógligar sofna en áðr. En svá hafði Karlamagnús konungr boðit, at öll þau lög, er kristnir menn, ok heiðingjar setti sín í millum skyldi svá einarðliga halda, at sá skyldi engu fyrir týna nema lífinu, er á þau grið géngi, ok fyrir því þorði engi mein at gera risanum, meðan hann svaf.

18. En er Ferakut vaknaði, sat Rollant hjá honum ok spurði hann at, hverrar náttúru hann var svá sterkr ok harðr, at honum grandaði hvárki járn né steinar eða lurkr. Risinn svarar á spænsku, en þat skildi Rollant: Mik má hvergi særa nema of naflann. Ok svá sem hann leit til Rollants, þá mælti risinn: Af hverri ætt ertu kominn, er þú barðist svá styrkliga við mik. Ek em, sagði Rollant, af Franzeisa kyni. Ferakut spurði: Hvat lögum [hefir sú þjóð? Rollant svarar: Vér höldum með guðs miskunn kristin lög ok boðorð Jesu Krists, ok fyrir hans trú berjumst vér í mót [heiðinni þjóð. Ok sem risinn heýrði Krists [nafns getið, þá spurði hann: Hvar er Kristr sá, er þú trúir á, eða hverr er hann? Rollant svarar: Son guðs föður af meyju fœddr ok á krossi píndr, ok at herjuðu helvíti reis hann upp af dauða á þriðja degi eptir píning sína, ok á fertuganda degi steig hann til himna, ok sitr nú á hœgra veg guði feðr. Þá mælti Ferakut: Vér trúum svá, at skapari himins ok jarðar er einn guð [ok átti hvárki föður né son, ok sem hann var einn af engum getinn, svá gat hann ok engan, ok því er hann einn guð en eigi þrennr. Rollant svarar: Satt segir þú þat, at hann er einn guð, en af því ertu haltr mjök í trúnni, at þú trúir eigi at hann er einn guð ok þrennr. Ef þú trúir á guð föður, þá trú þú á son ok á helgan anda, hann er sjálfr guð faðir ok sonr ok helgi andi 3 persónar. Ferakut mælti: Ef þú kallar föður guð ok son guð ok inn helga anda guð, þá kallar þú vera þrjá guða, er eigi má, en eigi einn guð. Rollant mælti: Eigi segi ek þat, heldr trúi ek á einn guð í þrenningu. [Þrír persónar í guðdómi eru [jafneilífir ok samjafnir, í persónum er eiginligr í eining ok eilífligr í valdinu. Þrennan guð ok einn göfga englar á himnum, ok Abraham sá þrjá engla ok lant einum þeirra.

19. Risinn mælti: Sýn mér hversu þrír hlutir mega vera einn hlutr. Rollant svarar: Þetta má ek sýna þér á [jarðlegum hlutum: svá sem eru í einni hörpu, þá er hon er slegin, þrír lutir, þat er list strengir ok hönd, svá er í guðdómi faðir ok son ok inn helgi andi einn guð; ok svá sem í einni amendasnot þat er skurn ok skur ok kjarni, svá eru þrjár persónur í guðdómi einn guð. Í þér sjálfum eru ok þrír lutir, þat er líkamr limir ok sála, ok ertu þó einn maðr, svá máttu í guðdómi eining ok þrenning prófa. Ferakut mælti: Skilst mér nú þat, at guð sé einn ok þrír, en þat veit ek eigi hversu hann mátti son geta. Trúir þú, kvað Rollant, at guð skapaði Adam? Því trúi ek víst, segir risinn. [Þá mælti Rollant: Svá sem Adam var af engum getinn ok átti hann þó börn, svá er guð faðir af engum getinn, ok gat hann þó son af sjálfum sér guðliga, svá sem hann vildi ok umfram þat sem nökkur [jarðlig tunga megi greina. Risinn mælti: Vel líkar mér þat er þú segir, en þat er guð varð maðr, þat skil ek með engu móti. Rollant svarar: Sá inn sami guð, sem gerði himin ok jörð af engu efni, mátti gera með sínum helga anda, at hans son tœki manndóm af mannligu holdi fyrir utan karlmanns sáð. Risinn mælti: Í því studia ek nú, hversu guðs son mátti berast af meyjar kviði fyrir utan karlmanns návistu. Rollant svarar: Guð sjálfr er Adam skapaði utan sáð nökkurs manns, sá inn sami lét sinn son berast af meyju utan karlmanns návist, ok svá sem guðs son var getinn af feðr fyrir utan móður, svá var hann ok fœddr af móður utan mannligan föður, ok þvílíkr getnaðr hœfði ok sómdi guði.

20. Risinn mælti: Mjök undrumst ek hversu mær mátti barn geta. Rollant svarar: Maðkar ok fiskar, fuglar ok bý ok mörg önnur skriðkvikendi verða ok kvikna af holdi eða viði, eða af nökkuru öðru leyndu efni guðligs máttar utan nökkut sáð eiginligs kyns, svá mátti skír mær með guðs vilja utan karlmanns sáð fœða bæði guð ok mann. Vel má þat vera, segir risinn, at hann væri af meyju fœddr, en með engu móti mátti hann á krossi deyja, ef hann er guðs son sem þú segir. Rollant svarar: Með því at guðs son var fœddr sem maðr, þá dó hann sem maðr, því at alt þat er í þessarri veröldu er ok fœðist, þá hlýtr at deyja. Ok ef þú trúir burðinum, þá skaltu trúa píslinni ok svá dauðanum ok upprisunni.

21. Hversu má ek, segir Ferakut, trúa hans upprisu? Því at sá guðs son, segir Rollant, er fœddr var hlaut at deyja ok á þriðja degi eptir dauðann upp at rísa. Nú svá sem risinn heyrði þessi orð, þá undráðist hann mjök ok mælti til Rollants: Hví viltu svá mörg orð segja mér, þau er til enskis koma, þat er úmáttuligt, at dauðr maðr megi annat sinn lifna. Eigi at eins, segir Rollant, reis sjálfr guðs son af dauða, heldr skulu ok, allir menn af dauða rísa, þeir sem verða frá upphafi ok til heims enda, ok taka þá ömbun sinna verka góðra ok illra fyrir guðs dómstóli. Sá hinn sami guð er vaxa lætr af lítilli viðarrót digrt tré, ok hveitikorn í jörðu mjótt ok fúit lætr endrnýjast ok avöxt gera, maðr ok fúit hold ok bein ok at moldu orðit lætr hann ok endrnýjast ok kvikna ok samtengja þeirri sálu ok anda, er sá líkamr hafði fyrr haft á efsta dómi. Hugleið merkiliga leóns náttúru, ef þat lífgar með sínum blæstri dauða unga sína á þríðja degi eptir burð sinn, þá lát þér eigi þikkja undarligt, at sjálfr guð faðir reisti son sinn upp á þriðja degi eptir dauðann. Ok er þat (eigi) nýlunda at guðs son risi af dauða, því at margir menn risu af dauða fyrir hans upprisu, ok ef guð lofaði Elie ok Eliseo at reisa menn af dauða, þá máttu skilja, hversu frjálsliga hann mátti reisa sinn einka son af dauða. Ok sjálfr várr herra Jesus Kristr er dauða menn reisti upp, mátti auðvelliga af dauða rísa, því at dauðinn mátti ekki á honum halda, ok hans álit flýði dauðinn, ok við hans raust risu upp flokkar dauðra manna. Þá mælti risinn: Skilst mér þat er nú segir þú, en þat skilst mér eigi, hversu hann mátti í gegnum himna fara. Sá hinn sami, segir Rollant, er auðvelliga mátti ofan stíga af himnum, steig ok auðvelliga upp yfir himna. Tak þér dœmi margra veraldligra hluta: mylnuhjól þá er þat veltist, stígr jafnléttliga upp sem niðr, fugl flýgr í lopti jafnléttliga upp sem niðr, svá steig ok guðs son eptir dauðann þangat sem hann var áðr. Sól rann upp í austri í gær, ok settist í vestri, ok slíkt sama í dag.

22. Þá mælti Ferakut: Nú vil ek berjast við þik með þessum skilda(ga): ef ek verð sigraðr, þá er þín trúa betri en mín, en ef þú verðr sigraðr; þá er vár trúa betri, ok hvárs okkars sigr skal vera sinni þjóð til sœmdar, en úsigr til úsœmdar at eilífu. Rollant játaði þessu. Hófu þeir bardaga sín á meðal. Risinn hjó með sverði til Rollants, en hann snarast undan til vinstri handar ok bar af sér höggit með staf sínum. Nú sem stafrinn gékk í sundr, þá tók risinn léttliga til Rollants ok lagði hann undir sik. Ok svá sem Rollant kendi, at hann mátti ekki komast undan risanum, þá kallaði hann á sjálfan guðs son ok hina sælu Mariam sér til hjálpar, ok þegar með guðs gjöf fékk hann sik nökkut upp reist ok velti risanum af sér ok niðr undir sik, ok fékk náð með sinni hœgri hendi sverði risans ok lagði hann í naflann, ok skildi svá við hann. Risinn œpti hárri röddu ok mælti svá: Maumet, Maumet, guð minn, því at ek dey nú. Við þetta óp risans hljópu til hans Saracinar ákafliga ok báru hann inn í staðinn. En Rollant kom heill til sinna manna. Kristnir menn fylgðu Saracinum, þeim er risann báru í staðinn, með ákafligu áhlaupi ok unnu þegar staðinn ok kastalann, ok váru þá allar kempur Karlamagnús konungs teknar út af myrkvastofum.

23. Litlu síðar var sagt Karlamagnúsi konungi, at Ebrahum konungr af Sibil ok Altumant er flýfit hafði or bardaganum við Pampilun, sem var sagt, ok biðu hans við borgina Corduban ok vildu halda bardaga við hann, ok höfðu fengit styrk af 7 borgum, Sibil, Granant, Satin, Dema, Verben, Dabola, Baena. Vendi þá Karlamagnús konungr þangat öllum herinum í móti þeim. Ok sem hann kom námunda borginni Corduban, þá fóru konungar þessir út í mót honum með her sinn um 3 mílur búnir til bardaga. Þá skipaði Karlamagnús konungr (í) 3 fylkingar her sinn, setti hann í ena fyrstu fylking hina röskvasta menn sína, en í annarri fylking váru fótgangandi menn, í þriðju fylking höfðu(st við) riddarar; Saracinar skipuðu sinn her á sömu leið. Ok svá sem hinar fyrstu fylkingar géngu saman, þá fóru fyrir fylkingum Saracina margskonar fótgangandi bísn gört á Saracina sið hyrndir ok líkir djöflum, ok börðu styrkliga tabur. Ok svá sem hestar várra manna heyrðu óp ok hark þessarra skrimsla ok sá á þeirra grimligar ásjónur, þá köstuðu þeir um ok flýðu sem þeir væri œrir ok galnir orðnir, svá at riddararnir féngu þeim eigi aptr snúit til bardagans. Ok sama úsigr fóru þær 2 fylkingar várra manna er eptir váru. Urðu Saracinar harðla glaðir ok rák(u) vára menn sem flóttamenn upp á fjall hátt 2 mílur frá borginni. Görðu þá kristnir menn sér fjallit at vígi ok bjuggust þar til viðrtöku, ef heiðnir menn vildu upp á þá. Ok sem Saracinar sá þetta, vendu þeir aptr. Settu þá kristnir menn landtjöld sín ok biðu þar til morgins. Um morguninn eptir átti Karlamagnús konungr tal við allar kempur sínar, ok tók þat til ráðs, at allir ríðandi menn í herinium skyldu láta vefja með dúkum höfuð hesta sinna, svá at þeir mætti eigi sjá ljót ok fásén bísn Saracina. Þeir skyldu aptr teppa eyrun á hestum sínum, at hestarnir mætti ekki heyra tabur Saracina. Ok svá sem herrinn var með þessu móti búinn, börðust Saracinar við kristna menn frá sólar upprás til miðdags, ok feldu stór lið af þeim, því at hestar várra manna heyrða hvárki né sá gnegg tabura né álit skrimsla Saracina. Ok svá sem þeir kómu saman í skara, þá var í fylking þeirra miðri einn vagn dregin með 8 yxnum, ok stóð upp or rautt banel með hárri merkistöng. Þat var siðvanði Saracina at flýja eigi or bardagðin meðan merkit stendr. Ok svá sem Karlamagnús konungr vissi þetta, klæddist (hann) úsigrligum vápnum ok styrktist guðligum kröptum, þá gékk hann í fylkingar Saracina ok skaut þeim frá sér, til beggja handa, þar til er hann kom at vagninum ok hjó í sundr merkistöngina með sverði sínu. Brast þá flótti á Saracinum ok flýðu hingat ok þangat. Varð þá mikit óp í herinum ok féllu af Saracinum 8 þúsundir, ok þar féll konungr af Sibil, en Altumant konungr komst inn í borgina með 2 þúsundir riddara Saracina ok lukti aptr öll port. En um daginn eptir gaf hann upp borgina Karlamagnúsi konungi með þeim skildaga, at hann skyldi skírn taka ok halda borgina af Karlamagnúsi konungi.

24. Þá er Jamund son Agulandus konungs spyrr þau tíðendi, at Ebraus konungr af Sibil er fallinn, en Altumant konungr hefir gengit á hönd Karlamagnúsi konungi ok tekit við kristni, verðr hann reiðr mjök ok heitr nú á Maumet guð sinn ok Terogant, at þeir gefi honum styrk til at hefna sínum úvinum. Jamund stefnir nú at sér liði sínu ok fjölmenni sem hann má. Koma til liðveizlu við hann 7 konungar, þeir eru harðir ok hinir mestu bardagamenn, hverr þeirra hafði með sér mikit fjölmenni. Þeir segja svá Jamundi konungs syni, at þeir skulu taka af lífi Karlamagnús konung ok Rollant systurson hans, ef vér mœtum þeim á vígvelli; en þér skulut taka ríki hans öll undir yðr. Hann þakkaði þeim vel orð sín. Ok samna nú þessu liði öllu ok ferr á fund Karlamagnús konunga. Nú verða njósnarmenn Karlamagnús konungs várir við her Jamunds ok snúa nú ferð sinni til móts við Karlamagnús konung ok segja honum þessi tíðendi. Konungr rekr nú tal ok ráðagerð við menn sína ok segir svá, at hann vill stefna her sínum í móti Jamundi. Þessu játuðu allir hans menn, ok farast nú í móti hvárirtveggju. Ok er fundr þeirra verðr, géngu saman fylkingar ok berjast harðliga, ok um síðir snýr mannfallinu í lið heiðingja, kemr svá at þeir snúa á flótta. Fellr þá mikill hluti liðs þeirra, ok taka kristnir menn þar mikit herfang ok svá góð þeirra Maumet ok Terogant. Svá mikit hlutskipti gulls ok silfrs féngu kristnir menn nú, at arfar þeirra verða aldri fátœkir. En er heiðingjar kómu saman þeir sem eptir lifðu, taka (þeir) herklæði af Jamund reiðir ok hryggvir, sárir ok hugsjúkir. Nú eru 2 konungar af 7 konungum hans drepnir ok af 100 þúsunda allir hinu vildustu ok hinir vöskustu, ok fallinn allr hinn dýrligasti hlutr þess liðs er Jamundi fylgði. Heiðingjar kölluðust þá veslir ok aumir, ok mæltu þeir þá til Jamunds: Herra, segja þeir, hvat skulum vér nú at hafast? Hann svarar: Þér erut alle of angrsamir, hvar eru þeir nú hinir vildustu gjafarar ok hinir ríku hrósarar, er í höllum mínum í Affrika ok í loptum mínum, er gullsteind váru með laufum, hœldust fyrir fríðum jungfrúm ok gáfu þeim sœta kossa ok nýja ástarþokka ok drukku hinu vildustu vín mín. Þá létuzt þér vera harðir sóknarmenn, þar tóku þér við orðum yðrum allar sæmdir ok ríki Frakklands höfðingja, ok skiptit meðal yðvar öllu þeirra ríki því er þeir halda af náttúrligu foreldri sínu, en (sögðuzt) þeir menn er eigi af láta hvárki fyrir rauðum né hvítum. Úsynju trúða ek huglausum hrósaurum, af þeirra áeggjan ok vándri ráðagerð ték ek þessa ferð á hendr mér. Svei verði yðr, segir hann, aldri ámeðan ek lifi, verð ek huggaðr af þessum harmi. Jamund kallaði þá til sín Butran túlk sinn ok sendimann ok mælti: Skunda nú, segir hann, til liðs várs, ok seg herra Goram, at hann komi til mín, ok Balan föður hans, svá ok Triamoddis ok Asperam konungum, ok Edopt Egipta konungi ok Jone konungi ok Salatiel ok Bordani konungi, ok seg þeim at nú er mér kominn vesaldar ok vandræða vetr, ok at ek hefi týnt Makon ok Terogant ok Apollin ok hinum mikla Jubiter. Sendimaðr hljóp þá (á) hest sinn ok hleypti sem hann mátti skjótast at fullgera boðorð hans.

25. Nú er sendimaðr á skjótum hesti ok ferr yfir fjöll ok dali, ok reið hann þá nótt alla, ok kom í dagan er fuglar tóku at syngja í her heiðingja, ok sté hann þá af hesti sínum fyrir landtjaldi ræðismanns ok taldi honum alla úgæfu þeirra ok misfarar, ok hversu mikill fjöldi fallinn var af, 7 þúsundir ok hundrað þúsunda, allir hinir vildustu, ok síðan hina mestu úgæfu þeirra er þeir höfðu látit alla guða sína. Agulandus konungr var þenna tíma í Viciborg ok sat í einni myklu höll ok dróttningin hjá honum, ok vissi hann ekki til slíks ok engi tjáði honum, ok talar þá Balan sendimaðr alt þat er títt var ok hver orð honum váru send. Hann hafði með sér 60 þúsunda liðsmanna vaskra ok vel ættaðra. Sem Balan hafði skilt þenna atburð, þá kallaði hann á almáttigan guð af öllu hjarta ok mælti svá: Enn hæsti faðir almáttigr guð, á þik kalla ek af öllu hjarta, þú ert minn görvari ok skapari, þú ert hinn hæsti konungr allra valda ok skapari allrar skepnu, ok svá sem ek trúi þetta trúliga, þá bið ek þik ok þína hinu helgustu ástsemd, at eigi látir þú önd mína taka or líkam mínum fyrr en ek sé þér skírðr ok signaðr. Ok grét hann þá báðum augum með iðranda hjarta. Triamodis hét systurson Agulandi konungs ok hafði hann valit sér hit vaskasta lið, hann hafði 60 þúsunda ok 100 hinna hörðustu manna. Þar mátti sjá mörg bítandi sverð ok marga góða panzara, öruggar brynjur ok skínandi hjálma, ok marga tyrkneska boga með vel búnu skoti, ok hverr þeirra hafði öxi hangandi við söðulboga, ok fór þá Triamodis njósnandi (eptir) Frankismönnum úsynju, því at þeir veslir ok hataðir hundar sá, at hvárki kœmist í brottu af þeim ungr né gamall. Hit þriðja fylki varðveitti Roduan, ok stakk Salatiel í flokk með honum, ok höfðu þeir báðir 60 þúsunda vel vápnaðra. Þar váru margir góðir skildir ok margir gimsteinaðir hjálmar, þykkvar brynjur ok panzarar, hvöss spjót ok dugandi sverð, mörg gullsaumuð merki af enum dýrustum pellum. En svá mikill ljómi stóð af gyltum skjöldum þeirra ok öðrum skínundum herklæðum, at strandirnar birtust af á báðar hendr. Fyrir hinni 4 fylking var Kador konungr ok Amandras hans félagi, ok með þeim 60 þúsunda; þar mátti sjá marga fríða hesta með allskyns lítum, öll váru þeirra herklæði búin með gulli ok gimsteinum. Þar var margr mikillátr heiðingi ok drambsamr hrósari ok hégómligr skartari, en undir hendi Aspermunt mœta þeir dauða sínum. Fyrir hinni 5 fylking réðu 2 höfðingjar Lampas konungr ok Baldan ok höfðu 60 þúsunda þess hins hataða fólks. Þá váru svá margir gyltir hjálmar, skínandi skildir, bjartar brynjur, gullmörkuð merki, at dalir ok fjöll skinu af ljósi því. Hina séttu höfðu 2 höfðingjar Asperan konungr ok Magon, þeir höfðu 60 þúsunda hinna hörðustu heiðingja. Þessir hafa hina beztu hesta er í heiminum váru, svá at engir váru jafngóðir í öllum herinum. Þessir segja, at þeir skulu láta leita þeirra Appollin ok Makon, ok aldri aptr koma fyrr en þeir kœmi þar sem Petr postuli lét gera kirkju sína. Þá kom Jamund með 4 konungum, þeir höfðu 4 hundruð þúsunda; þessi var hinn ríkasti ok hinn kurteisasti alls hersins, höfðingjar 10 þúsundir váru með honum þeirra er vel váru herklæddir góðum brynjum, stinnum hjálmum ok þykkum skjöldum, sverðum ok spjótum or stáli, ok eigi váru 3 í þeirri fylking, þeir er eigi höfðu merki í öllu því enn mikla liði. Ok þá kom Jamund hleypandi fram fyrir fylkingar ok mælti, at allr herrinn skyldi nema staðar, ok kallaði síðan til sín alla höfðingja þá er váru í liðinu at segja þeim tíðendi sín ok ráðagerðir. Jamund sté þá af hesti sínum ok stóð í skugga eins palmtrés, ok sömn(uð)ust saman til hans allir konungar ok höfðingjar, jarlar ok hertugar ok enir ríkustu lendir menn. Engir riddarar váru kallaðir til þeirrar stefnu. Herra Jamund settist þar niðr í einn háfan stól, hann var bleikr ok litlauss í andliti ok honum horfin öll hans frægð: Lendir menn, segir hann, ek em kominn í mikla villu ok vandræði, þá er Agulandus konungr faðir minn fékk mér turninn at varðveita með 100 þúsunða heiðingja öllum vel búnum at klæðum ok vápnum, ok höfðum vér guða vára með oss til gæfu ok gæzlu várrar tignar, ok snerum vér til gúða várra ok trúar várrar miklum fjölda kristinna manna, ok tókum svá mikit fé, at aldri sá ek meira í einum stað. Sem mánuðr var liðinn, þá snerumst vér aptr ok mœttum þá 10 þúsundum Frankismanna, þessir váru á njósn af hendi Karlamagnús konungs ok riðu þeir svá til vár vaskliga, at vér féngum enga viðstöðu, ok drápu þeir þar Estor hinn vaskasta riddara er í var öllum her várum, ok engi var sá er við gat staðit, ok aldri heyrða ek mitt foreldri segja fyrr, at svá mikill fjöldi sem vér várum mætti flýja fyrir 10 þúsundum manna, ok komst ek svá nauðugliga undan, at þeir drápu undir mér hinn vildasta vápnhest minn. Ok er ek fann annan, skundaða ek í turninn, ok ráku þeir þá Jamund alt til þess er hann hljóp undan höggvinu, því er hestrinn fékk fyrir turus dyrunum, þá er Jamund hljóp inn. Hvat þarf yðr fleira frá því at segja, svá kómu þeir mikilli hræzlu á mik, at aldri komst ek svá nauðugliga undan dauða, síðan kunna ek vápn at bera. Eigi vil ek optar hafa laufgjörð á höfði mér né blóma, ok eigi vil ek heyra framleiðis fugla söng né strengleiks skemtan né sjá hauka flaug eða hunda veiði né beiðast kvenna ástar, þar sem ek hefi týnt Maumet mínum máttuga herra. Sem Jamund talaði þetta, þá var honum eigi fýst á at hlæja: Dýrligir herrar, segir hann, angr ok harmr ok reiði býr mér í brjósti, vér höfum tapat Maumet várum herra. Höfðingjar svara: Sorgir gera þér slíkt at mæla, fyrir þetta kveld skulu allir þessir kristnir menn deyja; ok þat skaltu sjálfr sjá þínum augum, ef þú þorir hjá at vera ok sjá oss drepa þá. Þá svarar Jamund: Vér höfum tapat Maumet, en hann er mér reiðr at fullu, hann lét svívirða mik í augliti sínu, þá er Frankismenn tóku herbergi sín varla eitt örskot frá turni mínum, ok vér ríðum á þá ok ætluðum at hefna svívirðinga várra ok hrakfara, þar féngu vér mikinn mannskaða, ok aldri síðan skal ek koma í turn várn. En nú hefi ek eigi svá mikit af mínu öllu fé, at vegi einn talinn pening, ok flýðum vér þá undan ofan til Hamne borger, ok tóku Frankismenn flótta várn drepandi marga menn mína fyrir augum mér, ok er ek snerumst aptr at hjálpa þeim, þá var ek hrundinn af hesti mínum svá hneisuliga, at hjálmr minn stóð í moldu ok sauri til kinnbjarga, ok er ek hljóp upp, flaug ek þegar út á ána ok vættumst ek allr upp til augnanna, ok fékk ek enga viðrhjálp fyrr en ek komst yfir ána með miklu vási. Faðir minn gat aldri refsat mér eða ráðit, hann vildi jafnan, at ek þýddumst til hinna beztu ættmanna minna ok rœkta ek hina vildustu menn, en ek lét þá first mér er dugandi menn váru, ok hefi ek dregit fram vándra manna sonu ok engrar ættar menn, gefi(t) þeim sæl(d)ir ok sœmdir ok gipt þeim ríkar konur með miklum eig . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . merki með ýmsum lítum, hvítar brynjur, skíra hjálma, hinu vildustu sverð með gullhjöltum. En nú viti at vísu Agulandus konungr ok Jamund, at aldri vinna þeir Valland meðan þessir eru lífandi at verja. Í þriðju fylking váru 15 þúsundir, fyrir þessum váru höfðingjar Lampart or Freriborg ok Nemes or Bealferborg, ok hinn þriði hinn hrausti Riker. Í þessi fylking váru með öllu góð herklæði. En mjök hugðist Agulandus konungr þá auka sitt ríki, er hann fluttist utan af Affrika at vinna allan Franz, en hann lifir aldri svá lengi at (hann) sé einn pening þaðan takandi. Svá mun hér öll hans vápn falla honum gersamliga, at hann mun bölva þeim er þetta úráð gaf honom. Í 4 fylking váru 20 þúsundir hraustra riddara, fyrir þeim var herra Vernis hertugi, ok fyrr en Agulandus konungr fái Fransz í sitt vald, þá munu þessir gefa honum úbœtilig vanðræði: 30 þúsunda váru í hinni fimtu fylking, ok váru höfðingjar fyrir þessum her 2 jarlar ok einn hertugi ok 2 konungar. Fyrr en Agulandus konungr vinni Frakkland, þá munu þessir gera honum þau vandræði er honum man seint at bœta.

26. Herra Girarð leit þá Karlamagnús konung son Pipins konungs. Hosur hans váru af enum bezta purpura ok brendu gulli saumaðar, hann hafði dýran kyrtil af enu vildasta osterin ok skikkju af siklatum fóðraða af hvítum skinnum ok á höfði skínnhúfu af safelin, band hattarins var af brendu gulli með virktum ofit, en skaptit upp af hettinum ok gullknapprinn yfir görr með þungum skukkum gullsmiðligs hagleiks, ok sýndist Geirarði konungr hinn tiguligasti höfðingi þeirra er hann hafði sét, ok hann iðraðist er hann hafði kallat hann dvergson; 2 synir Geirarðs váru þá fegnir mjök. Ok þá kom herra Girarð at konungi en konungrinn lagði hendr sínar um háls honum. Girarð stóð er konungr laut honum, ok kystust þeir með mikilli ástsemd. En fyrr en konungr réttist upp, þá skriðnaði háttrinn af höfði honum. Þá hneigðist herra Girarð til ok tók upp háttinn ok fékk honum ok laut honum. Nú var öðrum megin Turpin erkibyskup, ok er honum kom í hug, hversu hann kastaði knífinum at honum, þá hefði hann drepit hann, ef hann mætti við komast. Hann krafði þá bleks ok bókfells ok ritaði or völsku í latínu, hversu Girarð sté af hesti sínum á veginum ok tók upp hátt konungs ok fékk honum, ok lét erkibyskup þetta fylgja: Sá er á dáligan granna ok illgjarnan, hann mun illan morgun hljóta. Þá mælti herra Girarð til Karlamagnús konungs: Óttizt nú ekki, ek hefi í fylgd með mér 15 þúsundir hinna vildustu riddara ok eru þeir vel búnir at herklæðum öllum, svá at hinn fátœkasti af þeim þarf engu at kvíða. Girarð, segir Karlamagnús konungr, þú skalt hafa fyrir þat miklar þakkir.

27. Þá er Girarð hafði talat við Karlamagnús konung ok upp gefit turninn í vald hans, þá þakkaði konungr honum ok mælti: Gefit hljóð orðum mínum. Guð hefir hér samnat saman mikit fjölmenni or kristnum löndum, ok eru þeir eigi allir fyrir mínar sakir samnaðir, heldr fyrir sakir ástsemdar almáttigs guðs. En þér hafit mik gert höfðingja yðvarn til þess, at guð láti oss þessu starfi vel lúka. En þá er guð sendir mik aptr í Franz ok ek kem í mitt ættarríki, þá skal ek yðr vel ömbuna góða fylgd. Þá svarar Girarð: Þat viljum vér gjarna gera. Ok er hann heyrði þat, þakkaði hann honum vel ok steig síðan ofan undir einn við, er hafði marga kvistu ok fjarri gaf skugga, ok fór hann í brynju góða ok utan yfir í leðrpanzara ok læsti um höfuð sér gyltan hjálm ok gyrði sik hinu góða sverði Jouise, er alt var ritat gullstöfum, ok steig síðan á einn hvítan vápnhest. En þeir héldu í ístig hans. Síðan héldu þeir fyrir honum skildi hans. En þann hvíta hest er konungr sat á sendi honum Balam sendimaðr. Síðan reið konungr í miðjan herinn ok skipaði fylkingum. Hann var mikilmannligr í andliti, breiðr í herðum, ok hann var hinn mesti at vexti ok hinn öflgasti ok kunni einkarvel at bera skjöld sinn. Betri en 3 þúsundir manna hugðu vandliga at honum þann dag. Ok er Girarð leit konung herklæddan, þá mælti hann til sinna manna: Þessi maðr er eigi meðalhöfðingi, hann má at sönnu heita keisari yfir öllum kristnum konungum. Þá mælti konungr öllu liðinu áheyranda: Síðan Agulandus, segir hann, tók at eyða öllu ríki mínu ok útlægt fólk mitt, ef þetta dagstarf væri honum fyrirgefit, þá mætti hann mjök hæða mik ok spotta. Girarð svarar: Þér segi ek satt, herra, ok guð lofi oss at hefna vár á honum ok hans mönnum. Ok enn mælti hann til konungs: Herra, segir hann, ek sé nú ferð heiðingja ofan ríða af hamrinum, þeir hafa svá mikinn fjölda, at eigi má telja. Nú skulut ríða at hinni fyrstu fylking, en ek vil ríða til minna manna ok hugga þá, ok því næst munu vér koma við þá at eiga með mínu liði. Ok ef ek mætta komast í gegnum fylking þeirra með mínu liði, þá munda ek lítit um hirða þá er eptir eru. Sá (er) eptir lifir þenna dag, honum samir eigi at lifa ok gleyma þessum degi. Í hinni séttu fylking váru 60 þúsunda. Þat váru hinir vildustu riddarar, herklæddir góðum brynjum ok hjálmum, skjöldum ok allskyns góðum hlífum. Fyrir þessu liði var Droim konungr ok 7 hertugar öflgir menn ok vápndjarfir. Ef guð vill ok hans helgi kraptr, þá munu aldri þessir allir vera yfirkomnir af heiðingjum. Hina sjaundu fylking gerðu Saxar ok Suðrmenn ok með þeim riddarar or Cisilia ok Rómaríki ok af Púli, Frankismenn ok Flæmingjar ok riddarar or Loingeri ok Loreingi ok Bretar. Herra Fagon reið fyrir þeim ok bar merki þeirra, ok annarr merkismaðr Oddgeir or Karstram. Í þessum félagskap váru 60 þúsunda. Þetta er fylking hins máttuga Karlamagnús konungs. Sá er þar væri undir völlum á Asperment, þann tíma er Karlamagnús konungr steig ofan af þeim hvíta hesti, ok fékk hann þá einum lendum manni skjöld sinn ok sverð, ok tók hann þá með glófuðum höndum einn staf ok sté hann þá á einn grán hest mikinn, er í Saxland var sóttr, hinn skjótasti undir vápnum, ok reið hann þá tiguliga ok skipaði fylkingum sínum ok talaði þá hárri röddu: Herrar, segir hann, nú erum vér svá margir samnaðir saman sem þér sjáit. En Agulandus ok Jamund fara nú hér at oss, er taka vilja eignir várar með rangindum. En nú bið ek, at svá sem guð sendi oss hingat, verjum hans tign ok sœmd á þessum völlum. Þá mælti pávinn: Skundit eigi svá mjök, ek vil enn rœða nökkut við yðr, með því at þér berizt vel ok réttliga undir merkjum Karlamagnús konungs ok til frelsis heilagri kristni, þá skal ek yðr hjálpa með guðs miskunn eptir fremsta mætti mínum. Þá lypti hann upp sinni hœgri hendi ok blezaði þá alla, ok reið síðan í brott klökkvandi.

28. Þá riðu fram fyrir brekkuna öðrum megin 60 þúsunda Affrika, heiðingjar þessir gerðu svá mikinn gný ok þyt, er þeir blésu lúðrum ok hornum, trumbum ok taborum, at náliga var engi sá er eigi hefði horn eða lúðr, trumbu eða tabor. Balam var foringi fyrir þessum á hvítum hesti, ok hann hafði yfir brynju sinni einn hjúp til einkenningar af hinu bezta purpurapelli með 3 gullofnum leónum. Ok váru þar 4 konungar fyrir þeirri fylking, þessir 4 fara at sœkja aptr góð sín, einn leitar Maumets, annarr Apollin, þriði Terogant, fjórði Jouis hins mikla. Hverr þessarra var auðkendr at vápnabúnaði sínum, er glóaði af gulli ok björtu stáli. Sem þeir litu fyrir sér fylkingar Frankismanna, þá var engi svá sterkr at hug í öllu því liði, at eigi hræddist ok skipti hug sínum, ok ef þeir fara svá hræddir at Frankismönnum, þá mun skjótt lúkast þat er þeir hafa at tala. Fjórar þúsundir Frankismanna váru í fylking þeirri er fyrst fóru ok riðu fram, 4 riddarar af þeim á góðum ok skjótum hestum. Brynjur þeirra váru með brendu silfri, gull ok stál skein á hjálmum þeirra. Þessir hleyptu hestum sínum svá ákafliga ok með svá mikilli reiði, sem þeir vildi á þeim degi alla heiðingja sigra í guðs ástsamd. Á móti þessum 4 hleyptu 4 konungar hinir heiðnu með metnaði ok drambi, en hinir at þeim sem skjótast, ok mœttust með svá hörðum leik, at þeir tóku þegar af þeim 3 konunga. En Balam lagði til Huga or Eleandsborg ok feldi hann af hesti, en eigi mátti drepa hann, ok hófst þá bardaginn með miklum hörkul. Þar mátti sjá marga konunga ok riddara ok liggja blóðga ok suma með öllu dauða.

29. Mikill ok ógurligr var sá hinn harði gnýrr er gerðist í atreiðum þeirra, spjótin brustu ok gullsteindir hjálmar, tœmðust söðlarnir ok flýðu hestarnir, þar hjuggu ok lögðu Frankismenn með svá mikilli reiði ok afli, at engar hlífðir heiðingja gátu staðizt högg þeirra. Ok margir af þeim Frankismönnum er í fyrstunni hugbleyddust, féngu síðan þá hugðirfð, at varla váru um síðir vápndjarfari né betr gáfust en þessir. Þá feldu kristnir menn fjölmenniliga þat heiðna fólk, því at í þeirra fylkingum var mikill fjöldi þeirra er engar höfðu brynjur. Þá gengu fram bogmenn þeirra með tyrkneskum bogum ok skutu svá skjótt ok þykt, at náliga var þá búit við miklum váða. En þá kom með fylking Frankismanna fóstrson Karlamagnús konungs, er guð signdi ok þangat sendi, ok réðu þegar á heiðingja ok ráku þar aptr betr en 4 örskot. En herra Girarð af Franeborg ok hans hinir vösku systursynir ok 15 þúsundir hinna vöskustu riddara á vápnhestum, herklæddir hinum vildustum herklæðum, riðu þá ofan af brekkunni ok stefndu á hinn hœgra arm fylkingar heiðingja, ok munu þeir at vísu þar vas(k)liga til ráða. Herra Klares ok Basin bróðir hans með 10 þúsundir sinna félaga héldu fram fylking sinni. En Klares reið fram fyrir fylking sína, þá breiddi hann í sundr merki sitt af hinu digra spjótskapti, er hann hélt á hœgri hendi, ok sat hann þá á hvítum hesti, er hann tók af Jamund, ok hleypti þá at Giulion, hann var ríkr konungr af Affrikalandi ok lagði hann í gegnum skjöldinn ok brynjuna ok skaut honum dauðum or söðlinum. Þá hét hann á lið sitt ok mælti hárri röddu: Herra, segir hann, sœkit at fast, ok guð mun vilja oss sœmd ok sigr, sælir eru þeir er á hann trúa. Girarði fylgdi svá mikil gæfa, at aldri kom hann á þann vígvöll, at hann fékk sigr. Hann mælti þá djörfum orðum til sinna manna: Óttizt alls ekki, segir hann, ek heiti Girarðr, ok em ek úhræddr at ganga fram fyrir yðr; sá er hólpinn er á þessum vígvelli deyr, ok er sá sæll er góðum herra þjónar.

30. Undir Aspermunt í neðanverðum dalnum kómu saman kristnir menn ok heiðingjar, alla þá 2 daga alt til þess er liðit var aptansöngsmál hins siðara dags frá því er vigljóst var hinn fyrra daginn. Þá váru gefin mörg hörð slög ok stór högg, svá margar hendr ok armleggir ok höfuð af höggvin, at betr en hálfa röst var hvergi jörðin ber, svá at einn hestr fengi [eigi stall sinn í Hvártveggja lágu skildir ok hjálmar ok sverð, brynjur ok buklarar, panzarar ok dauðir menn. En Jamund hyggst hér hafa unnit sér mikit ríki; en fyrr en hann hafi þat frjálsat ok höfuð sitt kórónat af þeim sem honum fylgdu þangat, munu fáir fegnir heim koma í sitt ríki, látit herra sína ok höfðingja, land ok ríki. Svá man þeim gefast er í vöggum liggja, því at þeir þurfu fyrr fóstrs en þeir kunni sverðum bregða.

31. Ðá nótt [fengu þeir angrsöm herbergi er sárir váru, þoldu harm ok meinlæti. Agulandus konungr gerðist þá alls of ágjarn, er hann hóf þat at ræna kristna menn sœmdum sínum ok eignum. En fyrr en hann geti undir sik frjálsat ok friðat Frakkland ok arfar hans í skipaðir, þá mun svá lúka þessi sverðaleikr, at allir munu fatœkir ok þurftugir verða, er af hans liði eptir lifa, ef þeir verða nökkurir er sér megi forða. Um nóttina var ein slétta lítil milli kristinna manna ok heiðingja, engi [dalr ok engi brekka, ok engi af hvár(u)tveggja liðinu át né drakk á þeim degi né nótt, hvárki slátr né brauð né vindrykk, ok engi hestr var sá þar er bergði hvárki á korni né hey, hverr sem einn hélt sínum hesti með beisli ok annarri hendi brugðnu sverði. Herra Girarð inn hrausti riddari hafði ofan felt einn riddara af hesti sínum ok blóðgaði spjót sitt í hjartablóði hans, ok féll sá dauðr til jarðar.

32. Triamodes kom þá hleypandi vel vápnaðr ok með öruggum búnaði, með digru spjóti ok ríkuligu merki, ok lagði þegar í gegnum skjöld ok brynju Ansæis ok skaut honum or söðlinum í augliti Frankismanna, ok í öðrum flokki Frankismanna kom þá hleypandi Oddgeir ok með honum Anketill af Norðmandi. En Janmund son Agulandi konungs gerði mikit mannspell í fylking Franikismanna. Hann hjó á báðar hendr, ok engi var hans maki, því at sverð hans bilaði aldri. Almáttigr guð, kvað Oddgeir, harmr er mér, er heiðingi þessi lifir svá lengi. Hélt þá skildinum sem næst sér ok lagði spjótinu til lags ok skundar þann veg sem Jamund var. Ok er Jamund leit kvámu hans, þá mælti hann við Morlant móðurbróður sinn: Hér ferr nú maðr leitandi dauða síns; ok fagnaði mjök ok reið í móti honum. Ok er hestarnir mœttust með skjótum athlaupum, þá lagði hvárr annan í skjöldinn með svá [miklum styrkleik, at hvárgi kunni sér hrósa þar, ok báðir kómu fjarri niðr af hestinum. Oddgeir hljóp þegar upp með brugðnu sverði ok hélt fyrir sér skildinum, en Jamund helt á inu mikla sverði Dýrumdala. En í því reið Anketill at Morlant, hann var ríkr maðr ok mikill höfðingi, ok hjó Anketill hann [með svá miklu höggvi, at hann klauf höfuð hans í tenn ofan ok hratt honum dauðum á jörð ok greip þegar þann sama hest ok fékk Oddgeiri. En [hann sté á hann sem hann mátti skjótast, ok ef þeir hefði þar dvalizt lengr, þá hefði þeir aldri síðan sét Frankismenn.

33. Svá lengi sem heiðingjar máttu við standast, þá stóðu þeir, en þeir sem [fyrstir kómu til þessa bardaga váru til lítils fœrir annan daginn. Ok er Frankismenn fundu at hinir biluðu, þá feldu þeir mikinn fjölda. Ok í þeirri sókn féllu ok Frankismenn er guð kallaði til sín 20 þúsundir ok hundrað. Ok er Jamund sá at lið hans sóttist upp, þá óttaðist hann. [Vígvöllrinn var huldr líkömum ok herklæðum ok vápnhestum betr en hálfa röst, er þeir biðu sinna herra. Jamund hélt á hinu vildasta sverði Dýrumdala. Dauðr er hverr er þess bíðr, því at sverð hans bilaði aldri. En ef hann er lengi lífandi, þá vinnr hann at vísu ríki Karlamagnús konungs nema almáttigr guð sé hann styðjandi.

34. Nú er at segja frá herra Girarð hvat hann hefst at um morguninn. Hann var hinn ráðgasti maðri, um hans daga fannst eigi vildri höfðingi, honum kunni aldri svá mislíka at hann hrygðist né bleyddist. Hann ok herra Clares ok Basin bróðir hans höfðu hvílzt um nóttina undir einum hamri í nökkurum runnum ok höfðu látit af sínum félögum þrjár þúsundir riddara. Allir þeir er ríkastir váru sátu á hestum sínum klæddir brynjum ok [læstir hjálmum ok gyrðir sverðum, skildir um háls ok kyrtlana vafða undir sik í söðlunum, hallandi sik á ýmsar hliðar yfir söðulboga. Þá grét herra Girarð fall sinna manna ok mælti: Herra guð, segir hann, þú þoldir fyrir várar sakir mörg sárlig meinlæti, píslir ok grimman dauða, ok em ek kominn hingat undir Aspermunt fyrir sakir þinnar ástar, en nú kann ek enga aðra rœðu lengri at gera. En svá sem þú þoldir dauða fyrir várar sakir, svá viljum vér ok deyja fyrir þínar sakir. Ok mælti síðan til sinna manna: Heyrit hinir rösku riddarar, búimst sem fljótast ok gjöldum guði þat er vér eigum. Þeir svöruðu allir hans menn, [sögðust þat gjarna vilja. Síðan bjoggust þeir til bardagans.

35. Herra Girarð reið nú ofan í hamarsdal með liði sínu ok sendir fyrir sér fim hundruð riddara, en eptir váru 10 hundruð þeim til viðrhjálpar. En Karlamagnús keisari var mjök angraðr ok áhyggjufullr, hann hefir nú tapat tveimr konungum ok fleira en 40 hertuga sinna ok jarla, ok fyrr en [hann skildist at aptni, þá þurfti hann allra. En er kvelda tók, reið hann með liði sínu í dal nökkum sér til hvíldar, en aðrir kristnir menn sátu [um vígvöllin á hestum sínum, undir fótum þeirra lágu hvervetna dauðir heiðingjar. En [engi var svá ríkr eða ágætr höfðingi at eigi hélt sjálfr sínum hesti með beisli. Alla þá nótt vöktu kristnir menn, ok var engi sá í öllum herinum er svá mikil hœgindi féngi at hjálm sinn leysti af höfði né skjöld sinn tœki af hálsi, eða eigi hefði nökkurs konar harm ok meinlæti, ok eigi átu hestar þeirra né drukku. En Jamund fékk þá enga sœmd, því at lið hans var mjök sart ok meir en hálft drepit þar á vígvellinum. En mikill fjöldi [hélt þá undan svá huglausir ok hræddir, at eigi koma þeir optar [til vígvallar nema ofríki nauðgi þá. Ok er Jamund leit þá undan flýja, þá mælti hann ok œpti eptir þeim hárri röddu: Hinir vándu þrælar, segir hann, sárliga hafi þér svíkit mik, því at yður ráðagerð eggjaði mik hingat. Ok er hann hafði þetta mælt, þá kom Balam at honum farandi ok studdist á hjaltit sverðs síns ok mælti: Eigi er undarligt, kvað hann, þó at þú reiðist; þá er þú sendir mik til Karlamagnús konungs, ok er ek kom aptr, sagða ek þaðan slíkt sem ek vissa sannast, eða hvar eru nú þeir rósarar, er mik kölluðu þá falsara ok fyrirdœmdu mik ok sögðu [mik hafa tekit mútur af hans mönnum, ok sögðust þeir hafa sét alt þeirra ríki. [En er þeir hefði dvalizt hér til dags, þá mundu þeir at vísu verða varir við, hversu mikit þeir mætti vinna. Þá mælti Jamund: Of síðla hefi ek refst þeim ok alls of lengi hefi ek fylgt þeirra ráðum ok áeggjan. Þá mælti Jamund harðliga ok grimliga: Mjök er oss nú misboðit, segir hann, höfum látit fjóra guða vára, er alt várt traust stóð á, ok ef vér fém eigi sótt þá á þeima degi, þá munu vér aldri vinna it sœta Frakkland or þeirra valdi. Þá svarar Balam; Herra, kvað hann, hyggit nú at, hvar þeir eru hinir vándu lygimenn ok hrósara, er mín orð fyrirdœmdu ok sögðu vera mundu fals ok hégóma. En nú megit þér sjá hér fyrir yðr Frankismenn, er enskis annars beiðast en yðvar. Hér eru nú tveir kostir fyrir höndum, sá annarr at vér verðum hér deyja, [eða elligar verðum vér at verja oss sköruliga. Nú lýkr hér hinni fjórðu bók [sögu Karlamagnús keisara hins mikla konungs.

36. Þá er tók at daga gerðist kuldi mikill, ok er sólin rann opp þá veinaði hon sér Jamund þangat komanda, ok birtist þá bardagi vánum bráðara. Jamund bjó þá fylkingar sínar, ok váru í þeim eigi færra en 20 þúsundir riddara, ok riðu þegar ok skunduðu ferð sinni. En er kristnir menn sá þá ok urðu at bíða þeirra, ok klöktu þá allir, er hræddust at láta félaga sína, ok hétu þá allir á guð, at þeir sem undan kómust skyldu aldri höfuðsyndgast meðan þeir lífðu, ok riðu þá 3 þúsundir í móti svá miklum her, ok mikill harmr at þeir eru svá fáliða í móti þeim, ok varð þá mikill gnýr í samkomu þeirra. Jamund reið þá fram fyrir fylking sína ok hélt skildinum at sér ok hreiddi í sundr merki sitt, ok lagði til Anteini í Varigneborg í gegnum skjöldinn, ok falsaði brynju hans, ok blóðgaði Jamund spjótskapt sitt í líkama hans ok hratt honum dauðum af hestinum, ok hirti ekki um hverr hans fall kærði. Ok því næst reið fram or sinni fylking Balam sendimaðr ok lagði einn vasken mann í gegnum buklarann ok sleit brynjuna. Ok þá kom herra Girarð til viðrhjálpar honum. Þá sá kristnir menn at vígvöllrinn spiltist mjök, ok féll þá óp þeirra ok lagðist, ok var þá svá mikit mein af beinum er svá lágu hátt (ok) þykt, at þeir sem á hestúnum váru máttu lítt hjálpast. Hestarnir fóru með tómum söðlunum um alla völluna, ok mátti þar fá góð hestakaup ok œrna fyrir ekki. Ganter konungr stóð þá fyrir Karlamagnúsi konungi ok hinn öflugi Gernarð or Bostdemborg, Anzelin hertugi, Samson ok Eimer ok fjöldi annarra, þeirra er vér kunnun eigi alla at nefna. Sem konungr sá at þeir stóðu fyrir honum, þá varð honum svá mikill harmr ok angr, at tár hans vætti kampa hans. Hann kallaði til guðs ok mælti: Þú hinn dýrligi herra, segir hann, almáttigr guð, undir þinni stjórn lifa allar skepnur; þú gaft mínu veldi stjórn þessa fólks, er ek sé nú niðr höggvit fyrir mínu augliti af inu bölvaða fólki er aldri hafði ást á þér, ok hata þá ena helga trú, er þú kendir mannkyninu at hafa ok halda; en þessir úvinir þínir vilja fyrirkoma vinum þínum ok setjast í þitt it helga ríki, er þitt it háleita nafn helgast á, ok aldri at heldr elska þik né tígna. Nú hefi ek tapat mikinn hluta þeirra þinna manna; er þeim refsa ok þitt ríki hreinsa; nú fyrir því bið ek til þinnar miskunnar, þat styrkir oss ok kasta reiði þinni á þessa úvini þína, er oss vilja fyrirkoma. Ok sem konungr hafði þetta mælt, þá kom Odgeir þar farandi, ok var skjöldrinn höggvin til únýts, svá at var eptir nema þat er hann hélt á. Hjalmr hans var ok höggvinn ofan til handanna, ok brynja hans svá vándliga af honum rifin at mörgum stöðum, ok gaus blóðit or hinu hvíta holdi hans; ok bar sverð sitt nökt í hendi sér ok mælti til konungs: Herra, segir hann, riðit nú sem skjótast, vér höfum tekit Butram túlk hans ok sendimenn, ok hefir hann sagt oss alla þeirra ætlan. Jamund vill at engum kosti senda eptir Agulando konungi feðr sínum, ok fyrr vill hann láta hendr ok fœtr. Nú ef þér vilit koma hræzlu á þá, þá sendit skjótt menn til herbúða yðvarra (at allir komi) á yðvarn fund til viðrhjálpar ok at hefna vina sinna. Þá mælti Karlamagnús konungr: Þetta ráð er þú hefir ráðit, Oddgeir, er heilt ok vel geranda. Ok þakkaði honum.

37. Sem Karlamagnús konungr hafði heyrt rœðu Oddgeirs, þá sendi hann til herbúða sinna herra Droim ok Andelfræi ok mælti: Segit svá her várum, at hverr sem einn komi, hingat til mín sem skjótast, ok sá er eigi hefir vápnhest, riði hann á gangvera. Þeir svöruðu ok sögðust þat gjarna skyldu gera. Síðan reið Karlamagnús konungr ok fór með fylking sinni. Hinn fátœkasti riddari sá er var í hans fylkingu var harðla vel búinn at öllum vápnum. Ok sem Jamund leit gullara keisarans yfir merki hans, þar váru 7 höfðingjar hans trúir með honum ok hafði hverr þeirra 7 þúsundir riddara í sinni fylking, Jamund þá: Hlýðit mér, herra(r), segir hann. Hvat, meguð þér sjá nú ofmetnað Karlamagnús konungs, er hann ríðr nú með miklu liði á hendr oss! En þó at þeir sé margir, þá erum vér þó miklu fjölmennari, at 3 af várum mönnum eru á móti einum þeirra. En ek sé nu at þat sannast, þat sem Balam sagði, ok em ek at sönnu heimskr, er ek tortrygði orð hans; þó at ek finna þat síðla. Karlamagnús konungr reið þá fram með fylking sinni, þar sem valrinn lá, hann lét liggja þá sem dauðir váru. Í hans fylking váru 30 þúsunda hinna vöskustu riddara, ok 2 þúsundir váru fyrir ríðandi konungs fylking, ok váru foringjar fyrir þeim Anketil ok Alemund af Normandi. Þá reið fram Salamon ok lagði til þess manns er Bordant hét, hann var konungr yfir Nubialandi, ok gátu herklæði hans ekki hlíft honum. Salamon lagði spjótinu í gegnum hann ok bar hann dauðan af hestinum. Hann rétti fram hönd sína ok tók Olivant hinn hvella lúðr af halsi honum. Sem Jamund leit at konungr var fallinn, ok tekit horn af hálsi honum, þá angraðist hann mjök ok mælti hárri röddu á sína tungu ok mælti: Þú hinn kurteisi riddari, segir hann, harmr mikill er þat, er þú vart fœddr. Hann hélt á Dýrumdala ok klauf hinn þegar ofan í herðar ok af honum hina hœgri öxl, svá at sverðit nam staðar í söðlinum, ok í öðru höggi hjó hann Ankirim ok klauf hann í herðar niðr, ok tók hornit ok hengði á háls sér, ok snéri síðan aptr til sinna manna, en hinn féll dauðr af hestinum. Ok er þetta sá Frankismenn, þá var engi svá vaskr, at eigi hræddist þau banahögg er hann gaf. Ok ef hann væri á himna guð trúandi, þá væri engi höfðingi í kristninni hans maki. Þá er konungr sá, at Ankerim var fallinn, þá harmaði hann fall hans ok mælti svá: Vinr, kvað hann, mjök harma ek fall þitt, ok guð felli þann er þik feldi. Ek fóstraða þik or barnœsku þinni, þér þekkiligri var engi maðr mér þjónandi, ok ef guð vildi nökkuru sinni mína bœn heyra, þá bið ek með öllu hjarta þér miskunnar. Ok œpti konungr þá heróp ok mælti: Höggvit úvini yðra. Þeir gerðu svá sem konungr mælti, ok veitta nú harða sókn ok lögðu með spjótum ok hjuggu með sverðum, ok ef þeir hefði svá lengi fram haldit, þá yrði aðrir hvárir skjótt fyrir at láta. Tveir sendi(menn) Karlamagnús kǫnungs, þeir sem hann hafði senda til herbúðanna, skunduðu ferð sinni ok kvámu því næst til liðsins ok sögðu orðsending konungs, at (hann) báð alla koma til sín, þá sem honum megu lið veita, svá at engi siti eptir hvárki herrar né riddarar, engi þjónustumaðr né rekkjusveinn né skjaldsveinn, innvörðr né steikari, stigi sá á reiðhest er eigi hefði vápnhest. Þar mátti sjá skjótan umbúnað, þeir hlupu í landtjöldin ok skaru lérept ok gerðu sér merki ok festu á spjótin, einir tóku dúka ok aðrir rekkjublæjur, svá at þeir únýttu rekkjublæjur. Þar váru fyrstir í flokki 4 fóstrsynir keisarans, Estor ok Otun, Bæringr ok Rollant, ríðandi einum harðreiðum fákhesti betr en 2 örskot fram frá öllum öðrum. En þeir sem eptir fóru váru saman 40 þúsunda.

38. Nú er at segja frá herra Girarði. Þá er hann kom til bardagans, þá slóst hann í fylking konungs hjá hinum hœgra fylkingararmi í móti 20 þúsundum, er þar höfðu fylkt, ok var herra Girarð eigi huglauss, þar sem hann reið með hinni hörðustu atreið, svá fáliða, at hann hafði 2 þúsundir en hinir 20. Sem Affrikamenn litu til Frankismanna, þá tóku þeir at grúfa undir hjálmum ok skjöldum betr en 20 þúsundir Frankismanna, ok hleyptu þá á þá með góðum hestum ok vel búnir at herklæðum, ok hófst þá bardagi mikill. Þá skutu heiðingjar sem tíðast af tyrkneskum bogum, en kristnir menn hræddust þat ekki ok géngu í gegnum fylkingar þeirra, ok váru þá gefin mörg stör högg, ok hjuggu þá höfuð ok herðar, brjóst ok bak, þar sem þeir váru berir er kómu í flokk þeirra er herklæddir váru, þá kendu þeir varla hvára frá öðrum ok seldu þá Frankismenn hesta þá er þeir höfðu látit fyrir skotum heiðingja. Girarð mælti þá hárri röddu til sinna manna: [Góðir félagar, segir hann, bindumst eigi svá í millum heiðingja ok höldumst saman utan fylking þeirra, ok hendum af þeim slíkt er vér megum. Ok látum þá aldri koma oss á flótta, heldr skulum vér gefa almátkum guði lof ok verum honum ömbunandi þat er hann var oss skipandi. Ok er hann lauk sinni tölu, þá laust hann [með sporum vápnhest sinn ok hristi spjót sitt ok breiddi í sundr merki sitt ok lagði Malkabrium einn ríkan höfðingja í gegnum skjöldinn ok panzarann ok skaut honum niðr fjarri hestinum öllum heiðingjum ásjándum, ok ypti merki sínu ok mælti til sinna manna: Riddarar, segir hann, höggvit nú stórt, vér eigum rétt at mæla. Fyrr en þeir væri í komnir bardagann, þá stigu 5 þúsundir hans manna af hestum ok féngu þá til gæzlu, því at eigi mátti ríða fyrir valnum, ok kómu skjótt í bardagann herklæddir hinum beztum herklæðum, ok gáfu þá heiðingjum stór högg ok klufu þá höfði ok herðum, limi ok líkami, ok gengu þeir sem kvikir váru á hinum er dauðir váru. Nú (er) þeir sem berir váru kómu í millum þeirra er herklæddir váru, ok þeir höfðu reynt þeirra viðrskipti, þá þorðu þeir eigi síðan svá mjök fram at bjóðast. Girarð œpti þá á sína menn ok mælti: Herra(r), segir hann, höggvit stórt, Affrika konungr hyggst nú hafa unnit yðr ok vill land várt eyða ok fólk várt útlægja. Nú mun reynast, hversu þér vilit oss ok land várt verja. En ek em, svá þér vitit, nökkut við aldr; ok eigi at síðr, ef þér fylgit mínum ráðum, þá mun yðr jafnan sœmd af standa, meðan þér lifit, þá munu þér aldri mega óttast um yðr. Þeir svöruðu þegar allir: Óttizt eigi, herra, um oss, segu þeir, aldri skulum vér bregðast þér, meðan einn várr lifir.

39. Affrikamenn váru þá at raun komnir, at kristnir menn tóku þá alla staðina fyrir þeim, ok snerust þá at þeim Arabiamönnum Tyrkir Persar. Ok váru þá allir staðir fullir af líkum, vápnum ok hestum, nema í þeim stöðum er Frankismenn höfðu tekit fyrir þeim, mátti nökkut við hjálpast ok varast, er Frankismenn váru svá nær komnir höfuðmerkinu. Þeir mæltu þá sín í millum Magon ok Asperant, þeir váru konungs í heiðingja landi: Slíkt sem nú má sjá, sagði oss at sönnu Balam sendimaðr frá Frankismönnum, at þeir eru kappsmenn miklir ok munu aldri láta sína hreysti meðan þeir lifa. En Jamund gerir nú opinberliga mikilæti sitt, ok heimska mikil ok dirfð, er hann þorir þenna barda(ga) at halda án Agulande feðr sínum. Eigi mun sólina fyrr kvelda at hann mun at vísu finna, at þessi metnaðr mun honum illa hlýða, ok heimsku hans munu margir gjalda, alls enskis verðum vér vísir né virðir, ef vér hneigjum (eigi) nökkut undan höfuðmerki váru. Nú sem herra Girarð var kominn at höfuðmerki heiðingja, þá sótti hann með hinu mesta kappi, því at aldri varð honum hugðjarfari höfðingi. Þá váru liðnir vel 100 vetra hans aldrs, en varla var sá nökkurr undir höfuðmerkinu, er hann hjó eigi, svá vel þúsund manna af heiðingjum féllu umhverfis höfuðmerkit. Þá mælti hann til sinna manna: Herra(r), segir hann, almáttigr guð styrki yðr. Nú megu vér at sönnu vita at oss sönnu fallit, ef ek gæti haldit skildi mínum, þá mundum vér sigrast á þessum Affrikum. Herra Girarð at komanda höfuðmerkinu heiðingja, hann hafði með sér hinu hraustustu riddara. Hann hafði ok svá góða brynju, aldri bilaði hvárki þá né fyrr. Hans 2 systursynir er hann hafði fóstrat or bernsku með mikilli vild ok virðingu gerðu svá rúman veg í fylkingu heiðingja, at hverr sem einn hélt undan ok fyrirlétu höfuðmerkit. Svá fóru þeir báðir þaðan hræddir ok huglausir, at aldri kómu þeir aptr undir merkit. Þá mælti Esperam konungr til Mordans konungs: Víst megum vér halda oss fyrir fól ok heimska menn. Jamund þorði nú eigi hér at koma at hjálpa oss nökkut við í slíkri þurft, nema lét oss sjálfa fyrir oss sjá. Maðr mun svá lengi vilja höfðingja sínum fylgja, at hann sé bæði tapandi sér ok honum. Þeir kómust þá nauðugliga á sína hesta ok héldu þegar undan sem hestarnir máttu mest hlaupa. Undir Aspermunt var þessi hinn langi bardagi. Ok sem Karlamagnús konungr barðist við Jamund son Agulandi konungs ok Asperant flýði undan sem skjótast á 2 vápnhestum, ok fyrirlétu Jamund ok höfuðmerkit. Hann barðist í miðjum herinum, engi orð senda þeir honum um sína brottreið ok létu standa merkit eitt saman á vígvellinum, er heiðingjar báru þangat á 4 olifutrjám. Sem Girarð hafði sótt höfuðmerkit, þá sté hann af hesti sínum, ok tóku þá menn hans hjálm af höfði hans ok skjöld hans af honum, ok gengu þeir þá undir hendr honum ok leiddu hann. Brynja hans var hin þröngvasta, ok varð honum orðit mjök heitt af þungum vápnum ok snarpligri sókn. Þeir leystu þá sverðit af honum ok settu hann á hjallinn þann er gerr var undir höfuðmerkinu, ok rann þá blóð or nasraufum hans ok niðr í munninn, Allir menn hans þeir sem þetta sá, andvörpuðu með miklum harmi. Þá mælti hann til þeirra: Verit aldri fyrir mínar sakir hryggir, sœkit heldr þat sem eptir er sœmda yðvarra. Nú berst undir Aspermunt Jamund son Agulandi konungs við Karlamagnús konung. Þá kallaði hann til sín Oddgeir ok Nemes ok Desirim, Riker, Fagon ok Bæring, Milon ok Drois konung ok Salamon, því at eigi fundust þar þá fleiri höfðingjar. Þessir váru hjá konungu fyrir landtjaldi hans, en Jamund öðrum megin ok með honum Balam ok Goramaron ok Triamodes. En af Affrika konungum Kadon ok Safagon, Salatiel ok Lampalille. Þessir rœddu sín í millum ok mæltu: Dýrligr drengr er Karlamagnús konungr ok aldri sigruðumst vér á honum.

40. Nú skal segja frá konungum þeim er, undan kómust. Þeir riðu sem mest máttu þeir, alt þar til er þeir fundu Agulandum konung, ok segja þeir honum öll tíðendi sín. Þá vildu sumir, þeir sem fyrir váru, fyrirdœma þá þegar, er þeir höfðu flýit undan höfuðmerkinu, ok segja þá verðuga dauða, er þeir höfðu svívirðan sinn herra. Þá stóð Melkiant konungr (upp) ok mælti svá at allir heyrðu: Þat veit Maumet, segir hann, at þér mælit svá heimsliga, at þér dœmit dugandi menn til dauða, þar sem þér vitit enn eigi hversu bardaginn kann skipast eða hvárir sigrast. Svá mjök er mér kunnigr Jamund, œska hans ok dirfð, áræði ok mikilæti ok metnaðr, at hann munði eigi heim orð senda né þeim viðrhjálp veita né í þeirra þurftum þá hugga. En hvat var þat kynligt, at þeir flýði undan, þá er þeir höfðu látit alt sitt lið. En ef þeir hefði þar lengr dvalist, þá væri þat engi hreysti né riddaraskapr, heldr hin mesta heimska, því at þar var en(s)kis at bíða nema dráps ok dauða, ok féngi aldri vinir þeirra bœtr þeirra lífláts. En þó at þeir hefði varazt, þá hefði þeim þat ekki tjáð. Nú gerit þér fyrir því rangt, at þér dœmit þá fyrir öngvar sakir, en mál þeirra eru sannprófuð, því at ef þeir hefði þar lengr dvalizt, at alt þessa heims gull féngi eigi frjálsat. Þá stóð upp Kalides konungr yfir Orfania, hann var rikr maðr ok fésterkr, undir hans valdi váru 4 konungsdómar: Herrar, kvað hann, berit þolinmóðliga þat sem hér er talet. Þá er vér höfum heyrt þat er þeir mæla, þá tökum þat af, er vér finnum bezt vera, fyrirlátum heimsku en kjósum vizku. Agulandus konungr hafði alla Affrika í sínu valdi, því at hon er réttfengin hans föðurleifð. Hver nauðsyn rak Agulandum hingat at fara? Hans ríki er svá mikit ok vítt, at hinn bezti múll er vér höfum hér af Jórsalalandi, þó at hann fœri hvern dag sem mest mætti hann hina mestu dagleið, þá mætti hann eigi á 7 vetrum fá farit yfir ríki Agulandi konungs. Nú er hann enn vel heill ok hestfœrr, sterkr ok vápndjarfr, ok sá riddari, at engan veit ek í öllu yðru liði, þann er skjótara geti brotit digrt spjót en hann, eða betr kunni at höggva með sverði. En um einn hlut hefir hann mjök misgert, at hann vildi kóróna son sinn at sér lífanda ok gefa honum ríkit, meðan hann er heill ok kvikr; því at síðan Jamund tók við ríki föður síns at ráða, þá skipti hann ríkinu ok gaf þeim er öllu tapaði fyrir sakir heimsku sinnar. Jafnan síðan hirti hann lítt um yðvarn félagsskap. Nú eru hér komnir njósnarmenn hans or hinu sœta Frakklandi. En þér vitit at sönnu, at kristnir menn trúa á son heilagrar Marie ok hafa sannfregit alt þat er hér er títt með oss, ok hví Jamund þrætir til þessa lands ok fór hingat um haf með hinu mesta skipaliði. Þat sem Jamund hefst nú at mislíker föður hans, því at hann heldr með sér alla ena yngstu menn ok hit vildasta lið. En Karlamagnús konungr hefir með sér lenda menn ok alla hina göfgustu menn ok alla þá er elztir váru. En þat fólk er nú berst hann við, ef þeir koma honum í háska ok lætr hann líf sitt, þá munu þeir sjálfir skipta ríki sínu sem þeim líkar. Nú höfum vér mörg lönd ok ríki fyrirlátit ok spilt fyrir sakir þessa lands, ok er eigi þetta mætara en eins keisara ríki, ok er þetta ríki mjök gagnstaðligt varu ríki, er var látum nú á baki oss.

41. Síðan stóð upp hinn gamli Galingrerir, hann var miklu ríki valdandi, hann réð fyrir Sebastiam hinni dýrligu borg, ok hafði hann yfir sér ríka pellsskikkju ok ágætan búnað undir. Hann hafði hvíta kampa ok hvítt skegg hangandi á mitt brjóst með þríkvísluðum fléttingum. Ok er hann tók at tala, þá hlýddu allir, í öllum herinum var engi honum málsnjallri maðr: Herrar, kvað hann, ef yðr líkar at hlýða, þá vil ek sýna yðr nökkut af því sem mér lizt. Þessir 2 konungar várir eru mikillar tignar, hraustir menn ok vápndjarfir, ok ef þér vilit hafa þat at framkvæmd sem þér hafit dœmt um þeirra mál, þá er betr fallit, at þeirra mál standi til þess er vér fregnum sannindi. Ef Jamund kemr heill aptr ok hans föruneyti, þá sé þetta mál dœmt eptir því sem hann er til segjandi. En ef Makon gerir sinn vilja ok fellir Jamund, eða verðr særðr til úlífis, þá dœmit þá eptir því sem þér sjáit sannast ok þeir . . . . .

. . . . . . konungr ok mælti: Þat veit Makon, kvað hann, at þikir mér undarligt. Hverr kann segja mér at þeirra dómr er rangr. Með því at Jamund fékk þeim höfuðmerkit at gæta, þá samdi þeim eigi annat en flýja aptr undir, þó at þeir hefði ofrefli stokkit; því at engum manni samir lengra at flýja en undir merkit, ok eigu aldri þaðan at hverfa fyrir sakir einskis dauða ok svíkja svá sinn herra.

42. Þá mælti Talamon með mikilli reiði, hann var grimmr sem león er öll dýr hræðast, hann var ríkr maðr ok forstjóri mikils valds, hann (var) konungr þess lands er heitir Mememunt; hann var rauðr í augum með hlæjanda ok blíðu andliti, hinn öflugasti un(d)ir vápnum á hesti: Herrar, segir hann, ek veit at sönnu, at þetta sé eigi þolt þeim lengi, er 2 konungar várir hafa illa gert við sinn höfðingja ok alla oss, þeir fyrirlétu herra sinn er þá fram dró ok sœmdi ok gef þeim vald yfir miklu liði. Nú vitit at vísu, at mér er mikill harmr af þessu, ok fyrir því at mik væntir at þetta sé eigi, hvárt Jamund er vel fallit eða illa, en þó bíðum vér þolinmóðliga ok látum standa þetta mál til þess er vér fregnum sannindi, síðan dœmit þá eptir yðrum vilja, ok á bali brennit eða aðrar píslir [þola látit, því at þat veit Makon, segir hann, er öll mín sœmd horfir til, ef þér vilit eigi svá gera, þá mun leikr várr illa fara, því at 20 þúsundir manna af þessum sökum verða blóðgir, fyrr en konungarnir sé fyrirdœmdir. Ulien konungr vildi þá eigi lengr þegja ok mælti til allra áheyrandi: Herrar, segir hann, gefit mér hlýðni ok hljóð; ek sé berliga, at þér deilit allir um einn dóminn at gera. Til hvers konungr komtu öllum oss á þessa stefnu? Þá er minn herra hafði her sínum samnat áðr en hann fœri hingat . . . .

. . . . þeir hafa fyrirlátit sinn nátturligan herra er fékk þeim höfuðmerki sitt at varðveita ok sœmdir sínar at verja, en þeir flýðu sem vándir þrælar ok huglausir, höfnuðu Jamund herra sínum, er vald hafði yfir þeim. Nú dœmit með réttu, hverjum sem mislíkar, at þeir sé hengdir sem hinir dáligustu þjófa(r), ok síðan látit á báli brenna líkami þeirra, því at svá sómir at gera við dróttins svika. En þó at Pantalas frændi þeirra, er ek sé þar sitja, vili únýta dóma vára, þá gef ek eigi einn frjálsan pening fyrir hans dramb ok ofmetnað. Ef ek hefi sverð mitt í hendi ok þorir hann at verjast mér ok tek ek eigi þegar höfuð af honum, þá brennit mik í eldi ok kastit ösku minni í vind ok rekit brott arfa mína or ríki mínu.

43. Þá kallaði Pliades með mikilli reiði sem león mjök angraðr fyrir sakir síns herra, honum jafnungr maðr var aldri vaskari: Ek veit at vísu, segir hann, at minn herra mun nú heimsligu fara fyrir sakir þessarra svikara. En Makon gerir sína reiði á þeim, svá at þeir komi aldri fyrir sinn herra Jamund, er svá illmannliga fyrirlét(u) hann í bardaga. Þessir svikarar hafa fyrirgert lífi sínu ok limum, at menn brenni þá í eldi eða þeir deyi öðrum jafnháðuligum dauða, svá at hestar dragi þá dauða í augliti alle hers várs, ok síðan kasta þeim í fúlan pytt, svá at allir þeir er þetta spyrja sjá við at gera slíkt. Ek segi upp at sönnu ok réttum dómi, at þat veit Makon, er sál mína á sér einkaða, at ef þeir eiga sér nökkurn þann frænda eðr vin, at þetta mál vili fyrir mér verja ok segja svá, at ek dœmi þetta af hatri en eigi eptir tilverkum, þá standi sá nú upp, ef hefir nökkura hugdirfð at verjast ok mæla á móti þessum dómi, ok segi með hverjum hætti at hann sé rangr. Ok ef ek tek eigi með þessu sverði, er ek ber við síðu mér, jafnskjótt höfuð af honum öllum yðr ásjándum, ok sýna yðr hann upp gefinn ok yfirkominn, þá verði svei mínum herra, ef hann lætr eigi höggva mik skjótt.

44. Því næst stóð upp Gorhant or Florence, miklu ríki valdandi, hann var höfðingi yfir Kipr ok Barbare, hann var hinn illgjarnasti ok hinn lymskasti, engi var hans jafningi at svikum ok metnaði, svá at engi riddari þorði við hann at eiga. Hann var bróðir Musteni yfir Karsialandi, hann angraði mjök er frændr hans váru svá mjök fyrirdœmdir, ok er hann tók at tala, þá þögnuðu allir: Pliades, segir hann, þú ert alt of heimskr, er þú vilt ræna þessa 2 konunga lífi sínu, því at þeir hafa til einskis dauða þjónat, ok eigi væntir mik at þér drepit þá svá búit, því at herra Jamund ok hans lið vildu þeim ekki við hjálpa; svá lengi stóðu þeir undir höfuðmerkinu, at engi vildi þeim við hjálpa. Af 100 þúsunda er þeim váru fengin at verja merkit, þá kómust eigi 2 undan. En þá er þeir máttu eigi lengr standast, þá vildu þeir forða lífi sínu, ok varu þá hvárki svík né illska né hugleysi.

45. Síðan stóð upp Malavent konungr, hann var höfðingi til austrættar af Affrikalandi. Fyrir utan hans ríki veit engi maðr hvat títt er, hvárt nökkur skepna lifir austar eða engi, nema þat at (þar) er ok vindr ok himinn yfir. Hann átti hit auðigasta ríki, fyrir utan hinar ríkustu borgir betr en 100 kastala. Hann var hinn blíðasti maðr ok hinn fríðasti ok jafnan hlæjandi, hár at vexti ok grimmr at reiði, mjór um mitt en breiðr í herðum með löngum ok digrum armleggjum, hvítr á höndum sem snjór með liðmjúkum fingrum ok hœverskligri brynju, þá er hann sat á hesti sýndist hann maðr hinn mesti; hann var tiguligr ok klæddr ríku purpurapelli með snjóhvítum skinnum, skikkja hans var gullsaumuð ok sett gimsteinum, svá at hon var eigi lakari en 100 marka silfrs. Þessi mælti djarfliga öllum áheyrundum: Þat veit Makon, segir hann, herra Amuste, at yður kynkvísl vill spilla várri ætt. Ek em nú búinn at sanna þat, at hvárgi þessarra konunga er verðugr dauða, svá sem ek segi, svá skal ek sanna; en ef ek geri eigi svá, þá láti minn herra hengja mik upp. Þá hlupu upp betr en 40 hundraða heiðingja, ok vildu þeir allir sanna með honum. Þá mælti hann: Komit, segir hann; at þér sannit orð yður með eiðum; en ef þér vilit eigi þat, þá mun illa fara með oss. Eptir þetta skildu þeir svá, at engi varð lykt á dómum þeirra. Ok hefr hér upp hina fimtu bók, er leiðir oss aptr at vita hvat líði bardaganum.

46. Triamodes kom þá hleypandi með ákafri atreið ok breiddi í sundr merki síitt af enu digra spjóti sínu. Hann lagði til Miluns hertuga í gegnum skjöldinn ok brynjuna ok hinn hvíta skínnkyrtil hans ok dró or honum innyflin fyrir framan söðulbogann, ok hörmuðu kristnir menn mjök fall hans, því at hann var góðr höfðingi ok hinn vaskasti riddari. Triamodes sneri aptr sem skjótast, ok reisti spjót sitt með merkinu er hann hafði blóðgat í brjósti hertuga, ok œpti þá hárri röddu: Herra Jamund, segir hann, sœkit kostgæfliga þetta ríki, því at aldri mun þessi maðr gera oss síðan motstöðu. Ok sem hann mælti þetta, þá kom Bæringr hleypandi svá skjótt sem hans hinn góði hestr get borit hann ok hristi spjótit með mikilli reiði ok lét síga merkit, ok í því angri er hann hafði þá mundi hann náliga í sundr hrista spjótit. En Triamodis kunni eigi aptr at snúast í móti honum, ok lagði Bæringr hann í millum herðanna, svá at spjótit stóð út fyrir brjóstinu; ok tjáðu honum eigi herklæði hans, þat er vert væri eins glófa, ok bar hann dauðan or söðlinum. Ok er hann dró spjótit or honum dauðum, þá mælti hann: Ofan skaltu stíga, segir hann, hinn vándi maðr, ok héðan skaltu aldri upp rísa, því at þú drapt bróður minn. En nú hefir þú svá dýrt keypt hann, at aldri nýtr þú þeirra eigna er hann átti. Triamodes lá þá dauðr á vellinum. Ok er Jamund sá þat, harmaði hann grátandi fall hans ok mælti á sína tungu mörg hörmulig orð. En Affrikamenn kærðu með mikilli hörmung fall hans ok báru hann dauðan í [föðmum sínum, ok margir fellu í úvit á lík hans af sorg. Því næst riðu fram or konungs fylking Riker ok Marant, [annarr á bleikum hesti en annarr á gram, ok lagði annarr til þess riddara er Mates hét, hann var konungr yfir því landi er liggr fyrir utan Jórsalaland. Hann var metnaðarmaðr mikill, en öll herklæði hans tjáðu honum ekki, því at hann bar hann á hestinum á spjóti sínu ok kastaði honum dauðum á jörð. En Riker lagði til Garisanz, hann var frændi Jamund son Meysanz, hann hafði Olivant inn hvella lúðr [á hálsi sér utan af Affrikalandi. Riker lagði hann í brjóstit, ok flaug spjótit í gegnum hann. Ok er hestrinn bar hann umfram, þá brá hann sverðinu. Sem páfinn leit til þeirra, þá signaði hann þá ok mælti: Hinn helgi Pétr postoli, kvað hann, í þína miskunn gef ek þessa tvá menn.

47. Sem Jamund sá tvá frændr sína fallna ok allan völlinn huldan af líkum, þá sortnaði alt andlit hans ok andvarpaði hann þá hörmuliga ok mælti: Herra Balam, segir hann, hvat mun nú af mér verða, þessir tveir konungar eggjuðu mik mest at fara hingat, ok hugða ek at þeir skyldu vinna mér alt þetta ríki, er ek sé nú hér liggja dauða. Þá svarar Balam: Undarliga mæli þér: sá er eigi vill una því ríki er honum er heimilt ok girnist með röngu þat sem annarr á, mun aldri vel endast. Svá samir ok öllum er höfðingjar eru, at kunna eigi af illa, þú at þeim misfalli, verða ok eigi af fegnir, þótt sé mikils aflandi, ok þat sem at þikkir vera segja þeim vinum sínum, er nökkura [hjálp megu honum veita. Þá sendir mik í Valland at gera sendiferð þína at stefna Karlamagnúsi konungi til þín, ok sagða ek honum þat sem þér mæltuð, ok óttaðist hann við engi þau tíðendi, er ek kunna segja, ok ógnaða ek honum [þat alt er ek mátta. En þegar jafnskjótt lét hann fram leiða 100 hinna beztu hesta fyrir mik, at ek skýlda kjósa af hvern er ek vilda. Ok fann ek jafnskjótt, meðan ek var með þeim, at þeir varu hinir hörðustu riddarar ok [at aldri mundu þeir undan flýja. Sem ek var aptr hingat kominn, þá hugðumst ek segja yðr alt þat er mér fannst sannast í, ok varaða ek yðr alla við at sjá þeim vanðræðum, en þér létuð þá allir sem ek hefða svikit yðr. En nú vil ek eigi optar sýna yðr minn vilja, nema nú leiti hverr fyrir sér ok bjargi lífi sínu, aldri munu kristnir menn flýja. Þá svarar Jamund: Aldri samir þér at bregðast mér. Ok tók þá Olifant [ok blés at hugdjarfa menn sína með svá hvellri röddu, at jörðin þótti dynja undir vel þriggja fjórðunga lengd umhverfis. Ok reið hann þá aptr til bardagans ok stefndi at einum kristnum manni ok hjó hann ofan í hjálminn, sverðit nam eigi fyrr staðar en í miðjum búk hans.

48. Svá sem Jamund kom í bardagann, þá váru höggvin mörg stór högg. Herra Girarð [þá er hann hafði sótt höfuðmerki heiðingja, hann var farinn or brynju sinni ok öllum herklæðum sínum at hvílast. Þá sendi hann eptir 2 systursonum sínum Booz ok herra Klares, ok kómu þegar sem hann mælti. Hann rœddi við þá: Þit skulut nú taka, segir hann, með ykkr 400 af váru liði ok ríða sem skjótast í bardagann með liðinu fylktu. En jafnskjótt sem ek hefi upp tekit merkit ok rækt allan þeirra stað, þá kem ek til yðvar. Gjarna herra, sögðu þeir. Einn þeirra heiðingja er undan höfðu komizt var hinn fimasti maðr, hann hljóp þegar á hinn skjóta hest, er svá flaug ákafliga sem in [skjótasta svala eða valr sœkir bráð sína. Ok er hann kom [fyrir Jamund, talar hann svá til hans: Herra Jamund, kvað hann, mikill harmr ok angr er oss [gerr ok yðr mikill svívirðing. Nökkurir menn kristnir kómu at oss á fœti, aldri sám vér menn svá herklædda, þeir höfðu enga þá brynju er eigi væri þreföld ok hvítari hinu skírasta silfri, svá at aldri fölsuðust þær fyrir vápnum; í þeirra liði var engi sá hjálmr er eigi sé gyltr ok settr gimsteinum, ok léku þeir svá við vára menn undir höfuðmerkinu með sverðum sínum, at öll váru svá grœn sem hit grœnasta gras, ok drápu þeir fyrir oss meir en þúsund manna undan höfuðmerkinu. Sem Jamund skildi orð hans, leit hann [við honum með grimmum augum ok mælti: Þegi, kvað hann, hinn saurgi ok hinn syndugi maðr, þú veizt eigi hvat þú mælir. Ek fékk höfuðmerki mitt [til varðveizlu tveimr konungum ok tíu þúsundum riddara. Þá svarar hinn heiðni: Alla hafa kristnir menn þá drepit ok ráku oss undan höfuðmerkinu ok tóku þat í sitt vald. Þá tók Jamund at hryggjast ok kallaði til sín Salatiel konung ok Rodan hinn harða: Herrar, kvað hann, vér erum nú svívirðuliga sviknir, fjórir guðar várir eru í brott teknir frá oss, ok hafa þeir jafnan hatr á oss fyrir þat. Kristnir menn hafa nú engan styrk, sumir eru fallnir, en sumir særðir til úlífis ok hestar þeirra únýtir, en þér erut enn eigi í bardaga komnir, ok hester yðrir heilir ok þér vel herklæddir. Á þessu sumri skal ek vera kórónaðr í Rómaborg, fellum nú þetta fámenni er eptir er. Salatiel konungr laut honum ok mælti: Óttizt alls ekki Frankismenn, segir hann, þetta kveld skaltu alla þá sjá dauða. Hann tók þá skjöld sinn ok boga ok örvamæli með sér, ok riðu síðan allir með fylktu liði í bardagann.

49. Sem þessir tveir konungar kómu í bardagann, þá blésu þeir hornum ok lúðrum ok börðu á tabor, ok gerðist þá mikill gnýr í hvárstveggja liði. Þá mælti páfinn: Nú er ekki annat til en gefa alla oss almátkum guði, er sálur várar frjálsaði með dauða sínum. Sá er nú gefr hér stór högg [til friðar heilagri kristni, allar hans syndir meiri ok minni tek ek upp á mik á þessum degi. Þá kom Oddgeir leypandi fram or Frankismanna liði með digru spjóti huldr góðum skildi. En Salathiel reið sem veiðimaðr hjá bardaganum meiðandi Frankismenn með [sínu skoti. Engi maðr gat staðizt hans skot, því at allir váru eitraðir broddar hans, svá at [sá hafði engi líf er hann [gat blóði or komit. En Oddgeir leitaði hans, ok því mest mœtir hann honum, ok hjó þegar til hans í skjöldinn með svá miklu höggvi, at [hann klauf þann illa hund í herðar niðr ok kastaði honum dauðum á jörð. En er Jamund sá Salathiel konung fallinn, þá harmaði hann dauða hans með miklum harms gráti. Eptir þetta kom fram hleypandi herra Nemes hertugi yfir Bealver vel ok virðuliga herklæddr á Mozeli hinum vildasta vápnhesti sínum. Engi hestr þess [hins mikla fjölda kunni síðr at mœðast en hann, ok engi riddari var sá er síðr kunni hræðast en hertugi Nemes. Ok er hann reið at fylking heiðingja, þá mœtti hann fyrst Fulfinio konungi, ok hjó hann þegar [í sundr í miðju ok skaut honum dauðum í miðjan valinn. Sem Jamund leit fall ins heiðna, þá mælti hann: Nú eru enn færri várir menn en váru. Þá snéri herra Nemes aptr í lið Frankismanna. Þá kallaði Karlamagnús konungr til sín Oddgeir ok Nemes, Riker ok Fagon, Drois konung ok Salomon konung, ok mælti hann við þá: Hversu mikinn fjölda riddara eigu vér um höfuðmerki várt. Þeir svöruðu: 30 þúsunda. Karlamagnús mælti þá: Guð veit, segir hann, þat er alls of fátt. Góðir riddarar, segir hann, hvat er oss ráð háfanda? Þá svarar Oddgeir: Vér viljum vaskliga verjast ok svá [stór högg veita, at engar hlífðir skulu við standast, ok ef guð ann heilagri kristni, þá mun hann gefa oss sigr á heiðingjum.

50. Sem þeir töluðu þetta, kom sira Valteri á einum góðum Gaskunie hesti ok hafði á spjótbroti sínu svá mikit merki, at hann dró eptir sér tuglana á jörðinni, spjótbrot stóð í gegnum skjöld hans, brynja hans fölsuð ok slitinn panzari hans, ok lágu [brynjuböndin slitin á höndum hans ok hjálmr hans í mörgum stöðum bilaðr, ok rann blóðit undan brynju hans, svá at söðulboginn var fyrir honum allr blóðugr, ok leggir hans ok fœtr með sporum, ok hann var sárr mjök milli herða ok hélt blóðgu sverði sínu í hendi sér. Ok er hann leit Karlamagnús konung, þá mælti hann: Guð signi [þik, Karlamagnús konungr. Konungr svarar: Guð fagni [þér, riddari. En eigi kenni ek þik, ok seg mér nafn þitt. Hann svarar: Menn kalla mik Valteriom af Salastius borg. Herra Girarð [Boy son sendir yðr guðs kveðju, ok hans systursynir herra Boz ok Clares, ok vér höfum sótt höfuðmerki heiðingja. Sira Valteri, segir Karlamagnús konungr, lifir enn sá inn rausti maðr. Guð veit, segir hann, at svá er hann heill sem fiskr ok kátr sem kið, svá at engi hans manna höggr stœrra en hann. Þá mælti konungr: Hvar er nú herra Girarð? Þá svarar Valteri: Rétt undir höfuðmerkinu sjálfu heiðingja, er hann sótti af þeim, ok höfum vér [gert þar svá mikinn haug af heiðingjum, at þeir liggja betr en 10 þúsundir dauðir hverr á öðrum. Dauðr er Jamund nema hann sé betr at sér, aldri bíðr hann kvikr þetta kveld. Ok þá kom Andelfræi á eplóttum hesti. Sem hann sá Karlamagnús konung, þá kvaddi hann konung í Frankismáli ok mælti: Guð signi yðr, Karlamagnús konungr, son Pippins konungs. Guð fagni þér, Andelfræi ungmenni, segir konungr, ok hér fara nú, segir konungr, sveinar várir. Já, segir Andelfræi, guð veit, segir hann, at [fim tigir þúsunda eru í hinni fyrstu fylking, ok er engi svá vanbúinn í öllum þeim fjölda, at eigi hafi silkimerki gott, ok flestir allir silfrhvíta hjálma ok önnur góð herklæði. Sem konungr skildi [hvat Andelfræi sagði, þá lypti hann höndum til himna ok þakkaði guði [með tárum. En er þetta lið kom fram, þá stóð þeirra fylking tvá fjórðunga. Nú er þar kostr þeim er hesta vilja fá at taka svá góða sem bezta vilja or 100 þúsunda, þeir er [þurfi er herklæða þurfu eigi meira fyrir at hafa en taka af þeim er dauðir liggja.

51. Nú svá sem þeir váru allir vel herklæddir ok á góðum Gaskunie hestum eigi færri en fjórtán þúsundir, en í enni síðarri fylking váru 60 þúsundir. En [Droim hertugi af Stampesborg reið þegar at móti þeim ok mælti: Enn megu þér í góðum tíma, segir hann, hefna vina yðvarra. Nú riðu þeir ofan fyrir brekkuna ok glitraði gull ok stál í móti sólskininu, ok gerðist þá mikill moldreykr undan [hesta fótum þeirra. Þá mæltu heiðingjar: Engi maðr sagði oss sannara en Balam sendimaðr, aldri verðr þetta land sótt af várri hendi oss til sœmdar. En ef Jamund hefði sent eptir feðr sínum í dagan, þá væri nú Valland í hans valdi, ok nú verðr þat aldri sótt. Nú samir hverjum at unna hesti sínum er góðan á. Sem hinir kómu at þar er bardaginn var, þar mátti þá heyra mikinn gný ok ógurligan hörkul. Ok er Jamund sá at bardaginn hallaðist á hans menn, þá hætti hann at ljósta [eða heitast við þá, ok þó hét hann þeim at þarflausu fé ok ríki. Því næst leit hann á hœgri hönd sér þangatferð herra Girarðs ok við honum 10 þúsundir riddara, ok dró hann þá á bak fylkingar sínar betr en þrjú örskot. En inn gamli Girarðr lagðist með þúngu hlassi á bak þeim ok [feldi sem tíðast af þeim mikinn fjölda. Ok er Jamund fann at ekki var til viðrhjálpar, þá dró hann at sér beisl sitt ok skundaði alt þat er hann mátti til aptrferðar.

52. Svá sem Jamund sá, at kristnir menn höfðu tekit umhverfis hann betr en 10 þúsundir hinna vápndjörfustu riddara, þetta var fylking herra Boz ok Clares, ok leit hann [þá á bak sér ok sá [á hœgri hönd sér Karlamagnús konung sœkja fast fram, ok snerist hann þegar or flokki þeirra, ok ef hann getr forðat sér sem hann hyggr, þá má hann at sönnu segja, at aldri komst hann fyrr or slíkum háska. Nú flýr Jamund undan berandi spjót sitt ok merki í hendi sér, ok var þat harmr er þat spjót var svá seigt, at hvárki kunni bogna né brotna. Þenna við kalla sumir menn aiol. Þetta spjót ok tvau önnur þess hins sama viðar hafði hann með sér [til bardagans. Hann sat á svá skjótum hesti, at [í öllum þeim fjölda var engi hans maki, ok reið hann þá ofan hjá bergi nökkuru ok kærði um vándræði sín ok mælti: Vesall ok syndugr em ek nú, segir hann. Ek þóttumst vera svá mikill ok máttugr, at aldri mundu menn á mér sigrast, en nú í dag hefir mér eigi svá gefizt. Ek gaf þeim rangar sakir er eigi lifa, ok misgerða ek í því, at ek vilda bera kórónu [föður míns at honum lifanda. Sá gerir sér at sönnu harm ok skaða, er barn er ok barna [ráðum vill fylgja Þá svarar Balam: [Heyr, kvað hann, ertu kona er kærir dauða [einka barns síns. Metnaðr ok ofrefli eru samlíkir félagar. Sá er í flestum úgæfum hefir sinn trúnað, lendir jafnan í þann vanda, er of seint verðr at kæra. En nú með því at þér vildi illa fara, þá samir betr at aðrir kæri [fyrir þik misfarar þínar, en þú sjálfr [kveinir sem börn eða hugveykar konur.

53. Nú ferr Jamund leiðar sinnar, ok fylgja honum þrír konungar. Hann hallaðist í úvit á söðulbogann aptr, ok leit hann þá á bak sér ok sá at Karlamagnús konungr rak hann ok Nemes hertugi ok Oddgeir, ok fylgdu þeim fjórir skjaldsveinar Estor delangres ok Rollant á grám hesti, Otun ok Bæringr. Því næst stóð hestr Magons konungs svá mœddr ok sprengdr, at hvárki gékk hann fyrir sporum né höggum. Þá mælti Jamund: Nú kann ek sízt at sjá hvat til [ráðs sé, ef Magon minn meistari ok fóstrfaðir skal hér eptir liggja, ok er mér mikill skaði ok skömm at láta hann. Snúumst við þessum, er hér fara eptir, ok ríðum þá af [hestum sínum ok tökum einn þar af, Þá svarar Balam: Þat mun lítt tjá oss, þó at þú klandir ríki þeirra; en þeir munu fylgja þér ok drepa þik, ef þeir megu með nökkurum hætti ná þér. En Jamund [gaf eigi gaum at hvat hann sagði, ok [tók þegar skjöld sinn ok hélt at sér sem fastast, ok lypti spjóti sínu ok hristi með svá miklu afli, at náliga braut hann í sundr, ok hleypti þegar fram hestinum ok lagði spjótinu til herra Nemes ok hjó ofan í hjálminn ok or allan fjórðunginn, ok ef eigi hefði brynjan verit svá örugg, þá hefði hann at vísu drepit hann, ok síðan skaut hann honum or söðlinum. Oddgeir danski hjó til Gorham með svá [styrkri hendi, at hann klauf höfuð ok herðar til beltisstaðar ok skaut honum dauðum á jörð. Sem Jamund leit fall síns meistara ok rœðismanns, þá brá hann þegar sverði sínu ok ætlaði [mitt ofan í höfuð Oddgeiri. En sverðit flaug ofan á söðulbogann ok tók af höfuðit hestinum. En ef þetta högg hefði tekit hinn danska, þá mundi Jamund vel hafa hefnt ræðismanns síns. Ok þá dró hann at sér beislit ok sneri undan. Balam sneri þá aptr ok hnefaði spjót sitt sem hann mátti fastast, ok hleypti fram á hinum góða hesti sínum ok stefndi at leggja til Karlamagnús [konungs hins kurteisa. En konungrinn varð skjótari ok lagði [til hans með svá miklu afli, at hann kastaði honum langt af hestinum saurgandi hin silfrhvítu herklæði hans. Balam hljóp því næst upp ok ætlaði hann at komast á hestinn, ok er herra Nemes sá þat, brá hann sverðinu sem skjótast at verja hestinn fyrir honum, ok hófst þar svá hörð atganga, at horfði til mikils váða; hvárr hjó til annars með þeim inum góðum sverðum svá styrkliga, at fjarri flaug eldrinn or [hlífum þeirra. Sem Balam sa at Oddgeir skundaði þangat haldandi ok skakandi þat it digra spjót, ok með honum Estor delangres, Otun ok Bæringr ok Rollant á sínum hesti, þá sá hann, at honum mundi eigi duga at verjast, ok mælti þá til herra Nemes: Herra riddari, segir hann, nem staðar ok hætt at berjast, þú sigrast lítt í því at þú drepir mik. Ek vilda lata skíra mik ok signa guði ok heilagri trú, ok ef ek mætta finna herra Nemes hertuga or Bealfer, þá mundi hann þenna dag mér til hjálpar koma. Þá mælti hertugi Nemes: Hvat manna ertu, segir hann? [Herra, segir Balam, ek em sendimaðr, sá er var í Franz at gera sendiferð Agulandi konungs. Þá svarar herra Nemes: Almátkum guði þakkir. Ok þá mælti hann til Oddgeirs: [Gerit honum ekki mein, engi maðr var honum raustari; ok þá er ek var fyrirdœmdr til dráps ok dauða af hermönnum Agulandi, þá varð þessi maðr mér at hjálpa í mínum þurftum, ok hann frjálsaði mik í augliti þeirra, ok lét bera fyrir mik svá mikit fé gulls ok silfrs, at engi maðr hirti sér fleiri né betri gersimar at kjósa né œskja. Hann gaf Karlamagnúsi konungi hinn hvíta hest. Heyr góðr riddari, segir hann, viltu halda nú þat sem þú hefir mælt? Já herra, segir hann, þat vil ek at vísu ok þess em ek biðjandi. Ek gef mik guði ok undir yðra gæzlu, at ek vil trúa á almátkan guð, er hin helgasta mey María fœddi í Betlemborg. Þá svarar Nemes hertugi: Guð veit, segir hann, at þat vil ek gjarna veita þér. Þá kom Rollant ríðandi á einum farahesti svá móðum ok nær sprungnum af erfiði, ok leit hann þá Morel standa á [miðjum veg sínum, ok spurði ekki at nema hljóp þegar á [bak honum, ok fékk hann þá svá mikinn harm, at aldri fékk hann meira, því at hann hugði at Nemes væri fallinn.

54. Nú flýr Jamund reiðr ok hryggr, því at nú er umsnúit valdi hans. Í gær árla er daga tók, þá hafði Jamund undir sínu valdi 7 sinnum 100 þúsunda, nú er eigi eptir hans liðs af öllum þeim enn minsti skjaldsveinn. Karlamagnús rekr hann ok getr eigi farit hann innan mikilla fimm fjórðunga, ok kom Jamund þá at nökkurum skógi litlum álms eða olifaviðar, þar sem hit skírasta vatn spratt upp undir rótum viðarins. Sem hann sá þat, þá fýsti hann mjök til, fyrir því at hann var móðr mjök af erfiði ok vöku; því þá váru liðnir þrír dagar síðan hann bergði [á nökkuru hvárki at eta né drekka, ok aldri þess í milli þorði hann hjálm sinn af höfði at taka, ok þá steig hann af hesti sínum ok skaut því inu mikla sverði með skálpinum niðr, ok setti skjöld sinn [niðr við viðinn, ok batt hest sinn, ok gékk til keldunnar ok lagðist niðr at drekka, ok drakk svá mikit sem honum líkaði. En fyrr en hann væri upprisinn, þá kom þar Karlamagnús konungr at honum svá skyndiliga, at Jamund mátti eigi ná vápnum sínum eða hesti, ok þótti honum skömm er hann hafði svá mjök vangætt sín. Þá mælti Karlamagnús konungr: Ef guð vill, þá skal engi maðr mega bregða mér því at ek drepa flóttamann slyppan, tak vápn þín ok [stíg á hest þinn, því at ek em kominn at klanda kéldu þessa af þér, ok úsynju [drakk þú af þessi keldu ok þenna drykk skaltu dýrt kaupa. Þá tók Jamund skjótt vápn sín ok hljóp þegar á hest sinn, ok hélt fram inum stinna skildi sínum at brjósti sér sem fastast ok inu digra spjóti sínu til lags, ok mælti: Þat veit Maumet, herra riddari, segir hann, syndir þínar eggja þik til slíks, sem nú hefir þú gert. Eigi em ek sá maðr, er þú megir reka á flótta. Sé ek, at þú hefir fríðan hest ok skjótan, er svá fjárri hefir borit þik öðrum mönnum; hvít er brynja þín sem apaldrs flúr, svá at engi vápn fá henni spilt, en hjálmr þinn er [grœnn sem gras, gerr af inu bezta stáli ok settr gimsteinum, ok sá er slíkan vildi fala, mætti kaupa við verði [þriggja hinna ríkustu borga ok kastala. En þat hefir þú mér berliga sýnt, at aldri vartu getinn af meðalmanni né af litlu kyni, er þú þyrmdir mér, meðan ek var slyppr fyrir, ok gaft mér hest minn ok vápn. Þú hefir svá kurteisliga þjónat mér, at þessi þjónusta skal þér vel duga, en hér verðr þú at játa mér klæði þín, ok gef ek þér leyfi aptr at fara úspiltum. [En ef þú vill af kristni ganga ok guði neita, þat veit Maumet at ek skal gera þik svá ríkan, at allir frændr þínir skulu af þér ríkuliga auðgast Þá svarar Karlamagnús: Þessum kosti, segir hann, sem nú hefir þú gert, játa ek þér eigi svá búit, ok svá finnst mér í, sem ekki vilir þú mikit fyrir hafa at sœkja mik. Þá mælti Jamund: Hvat [er nafn þitt, segir hann? Guð veit, segir Karlamagnús, aldri [vil ek leyna fyrir þér nafni mínu. Karlamagnús heiti ek keisari kristinna höfðingja, mér þjóna Frankismenn ok [Alimanie Bealveri ok af Loerenge, Mansel ok Rómverjar. Þá þótti Jamund undarligt, er hann var þar einn, ok mælti: Nú er mér [eptir því fallit sem ek vilda œskja, [því at nú virði ek eigi minn skaða eins lágs penings, fyrir því at þinn líkami skal gjalda þess harms ok trega, er býr í mínu brjósti af falli minna frænda ok höfðingja. Jamund spurði í annat sinn: Ertu sá Karlamagnús er [felt hefir fyrir mér fim hundruð þúsundir fráteknum þeim er undir merkinu féllu. Nú vil ek at þú gefir mér upp Paris til umbóta skaða míns, Rómaríki, Púl ok Sicili, Tutalis ok Loereng, Bealver ok Alimanni, Frakkland ok Burguniam, Nordmandi ok Brittaniam ok alla [Gaskuniam, ok til landamæris í Spáni. Þá svarar Karlamagnús keisari: Þat veit guð, at þú vilt vera ríkr mangari, þér samir eigi at eiga mörg lönd, er svá vilt latliga sœkja. En mik væntir, at vit munum svá skipta, at í skilnaði okkrum mun annarr hvárr okkarr lítt lofa sinn lut. Jamund var ungr maðr, stinnr ok sterkr, harðr ok hugdjarfr í viðrskipti. En keisarinn var hygginn ok forsjáll, tryggr ok inn vaskasti. Síðan létu þeir hlaupa hesta sína at endilöngum vellinum, svá [sem þeir máttu mest af taka, ok lagði hvárr [til annars svá styrkliga, at þeir féllu báðir senn af hestunum til jarðar, ok var engi sá herbúnaðr keisarans er eigi [vörgaðist af moldnunni í falli þeirra. Jamund ljóp þegar upp ok brá Dýrumdala, en konungr brá Jouise konungligu sverði, ok gerðist þá svá hörð atganga í millum þeirra tveggja, at aldri varð þvílík milli tveggja dauðligra manna, ok hjoggust þeir þá svá stórum höggum, at þeir klufu skjölduna, svá at fjarri flugu fjórðungarnir í brott. En konungr steig þá fram fœti ok hjó Jamund ofan í hjálminn, ok flaug sverðit ofan hœgra megin ok sleit brynjuna af öxlinni ok særði hann miklu sári. Sem Jamund sá blóðit renna um sik, þá sprakk hann náliga af harmi ok angri, ok þat sá hann, at konungr ætlaði honum þegar annat högg, ok at hann vildi með engum kosti stað sinn láta fyrir honum. Þá sá hann gullgjörð er ger var um hjálm konungs settan með hinum dýrstum gimsteinum, ok mátti hann þá eigi lengr leyna því er honum var í hug, ok mælti: Þú hinn kristni, gott [tóm ferr þú þá, ef ek fæ eigi af þér slitit hjálminn þann enn góða, ok [ek geta hvárki lypt honum né spilt; því eigi má ek drepa þik, meðan þú hefir hann á höfði, ok þat veit Maumet, eigi skaltu hans kunna gæta fyrir mér. Nú veit konungr at Jamund tekr hann höndum, nema almáttigr guð dugi honum ok heilagr andi. Þá getr hann eigi staðizt honum, ok veik hann þá herðum sínum undan honum, er hann vildi grípa hann höndum, ok misti hans jafnan. Nú sá Jamund at konungr varðist honum, ok er hann leit opt á hjálminn, girntist hann æ þess meir, er hann leit hann optar, ok mælti þá: Þú hinn kristni konungr, segir hann, mjök virði sá þik ríkuliga, er svá virðuliga bjó þínn hjálm. Þetta er smíð Salomons konungs hins ríka. Ek segi þér, at í þínum hjálmi eru þeir steinar, at sá er þá getr sótt, hann mun eigi sœkja mætra, ok þat veit Maumet, at [aldri skal hann þinn vera lengr. Þat veit guð, segir konungr, aldri skal hann þinn verða, ok mjök er sá svívirðr er fyrir þér lætr hann.

55. Undir olifatré gerðust þessir atburðir. Þessir tveir höfðingjar börðust með hinni hörðustu atgöngu. En hvert sinn er Jamund veitti áræði Karlamagnúsi konungi, þá tók hann svá vaskliga við honum, at hann fékk ekki unnit at honum. Þá greip Jamund í skjaldarsporðinn ok vildi slíta af honum. Ok er hann gat þat eigi gert, þá greip hann í böndin ok vildi slíta af honum hjálminn, ok var þá höfuð konungs bert. En Karlamagnús hélt á hjálminum, ok tókust þeir þá höndum. Ok er Jamund hafði náliga tekit hjálminn af Karlamagnúsi konungi, þá kom Rollant ríðandi ok steig þegar af hestinum undir viðinum, ok hafði í hendi spjótsbrot eitt digrt. Ok er Jamund sá hann, þá [gaf hann ekki gaum at honum, því at hann var hinn mesti ofmetnaðarmaðr ok hugði engan dauðligan mann sinn jafningja vera mundu. En konungr var þá mjök angraðr, ok ef guð sendir honum eigi skjóta viðrhjálp, þá er alt ríki hans týnt ok tapat. En í því kom Rollant hlaupandi þangat, ok hafði í hendi sér mikit spjótsbrot, ok laust þegar á hjálminn Jamunds svá mikit högg sem hann mátti mest. Þá sór Jamund við Machun ok Terrogant ok allan þeirra mátt ok styrk, ok mælti: Allmjök verðr þá guð yðvarr kröptugr yfir alla aðra guða, ef þit komizt báðir heilir frá mér, sem þit eruð hér tveir komnir. Jamund var sterkr, grimmr ok illgjarn, en Karlamagnús konungr var eigi barn í sínum athæfum. Þá hnefaði Rollant spjótsbrotit báðum höndum ok ætlaði sér annat högg í þann hvíta hjálm, ok skaut Jamund við hœgri hendi, ok kom svá mikit högg at armlegg hans, at it hvassasta sverð flaug [langt or hendi honum. Sem Jamund kendi at hann hafði ekki í hendi nema brynglófann tóman, þá minkaði metnað hans ok bliknaði hann þá. En Rollant greip þeger sverðit ok hjó til Jamunds í gegnum hjálminn, svá at þegar flaug blóðit ok heilinn af munni hans, en sverðit nam staðar í hinum neðrum tönnum, ok steyptist hann með svá miklu falli, at aldri síðan stóð hann upp á sína fœtr. Nú hefir Jamund fundit þat er hann hefir lengi leitat. Keisarinn settist þá niðr at hvíla sik ok mundi lítt hrósa sínum hlut nema [at því er Jamund var dauðr; fyrir því ef guð hefði eigi sent honum slíka viðrhjálp, þá bæri hann aldri kórónu. Rollant tók þá [hest sinn með öllum búnaði, ok kómu þá Frankismenn, Oddgeir ok Nemes, ok stigu þegar af hestum sínum ok fundu Karlamagnús konung móðan ok blóðgan [um andlit.

56. [Oddgeir ok Nemes stigu þegar af baki. Sem Nemes sá Karlamagnús konung, þá varð hann hryggr ok mælti: Jlla ok úforsjáliga gerðir þú, er þú rákt hann einn, þar er þú sátt, at hann feldi mik af hestinum ok hjó í sundr hest Oddgeirs með sverðinu, ok gerði okkr báða með kynligum hætti sem peðmenn eða göngumenn. Þá fór hann eigi sem [flóttamaðr, heldr sem hinn mesti vikingr. Þá svarar konungr: Herrar, kvað hann, ek mun nú framleiðis við sjá slíkum háska, en nú má engi únýta þat sem gert er. Hann veitti hina hörðustu mótstöðu fyrir sakir hjálms míns, er hann girntist [mjök til, ok ef guð hefði eigi sent mér Rollant, er mín hefndi á honum, þá [væra ek at vísu til dauða dœmdr. Þá tóku þeir lík Jamunds ok sneru opnu. En Rollant hafði svá ákafliga sótt hann, at hann hafði í sundr lostit hinn hœgra armlegg hans fyrir framan ölbogann. Þá [kysti Nemes hertugi Rollant þrysvar ok mælti: Þessa gripi er þú hefir nú sótt, játum vér þér görsamliga, [því at þú ert verðugr at njóta þess er þú hefir svá drengiliga til sótt. Fyrr en konungr stigi á hest sinn, þá þógu þeir blóðit ok sveitann af andliti hans, ok báru Jamund undir olifatré eitt ok lögðu hann þar niðr. En Rollant hafði svá mikit högg lostit hann í hnakkann, at bæði augu hans lágu á kinnum úti, en heilinn með blóðinu var ofan siginn í augastaði hans. Þeir sneru honum á grúfu ok köstuðu yfir hann skildi. [Þá mælti konungr: Herra Nemes segir hann, ef þessi væri kristinn, aldri fœddist honum vaskari maðr, síðan Kristr kom í heiminn. Nemes svarar: Vei sé þeim er hann grætr, ok svá [þeirri konu er slíkan son fœddi, þar sem hann er nú gefinn öllum djöflum.

57. Síðan riðu þeir Karlamagnús konungr til liðs síns ok fundu hvern mann hugsjúkan ok hryggvan, því at engi vissi hvar konungr var kominn. Hestarnir váru svá mœddir, at náliga váru til enskis nýtir. En ef hann hefði lengr dvalizt, þá væri alt þeirra traust týnt. Sem konungr var þar kominn, þá sté hann af hestinum, ok leiddu þeir hann til [landtjalds Jamunds ok tóku af honum hans herklæði, tóku þá Frankismenn [sitt herbergi. En hinn gamli Girarð rak flótta heiðingja betr en röst, ok komst enginn þann veg kvikr í brott, en allir vellirnir váru huldir af líkum ok vápnum, svá at eigi mátti ríða [fyrir eða fram komast. En svá mikit fé var þar, at hverr er vildi fyldi [skjöld sinn ok hosur sínar af gulli ok silfri. En hinn gamli Girarðr steig þá af hesti sínum fyrir turninum, ok váru allir hinir vildustu mjök angraðir, fyrir því at þeir höfðu vakat ok fastat fjögur dœgr, ok var þá öllum mikill fagnaðr á, er þeir féngu hvíld, ok settist Karlamagnús konungr þá til matar. En ef Agulandus konungr vissi þat sem nú var þar tíðenda, þá mundi hann verða bæði styggr ok reiðr.

58. Agulandus konungr var þann tíma í borg þeirri er Frisa heitir, ok váru þar þá landfastir orðnir Bordant konungr hinn máttugi, hann var af því landi er liggr fyrir utan Jórsalaland, ok Modas konungr með mikinn her, ok gerðu þar mikinn fagnað ok skemtan, ok settust til skáktafls at leika við Agulandum konung, ok tóku til um morguninn snemma, en gáfu eigi upp fyrr en nón var liðit. Ok er Agulandus sá at daligri var hans hluti í taflinu, þá varð hann mjök reiðr ok mælti: Til enskis dvelr þú þetta tafl, ek legg við alla Púl í móti þínum hœgra glófa. Þá hló hinn at, ok mælti: Gef ekki Púl, sverð ok spjót eru fyrir oss at verja þat. Síðan daga tók hefir Jamund fram riðit, ok með honum sjau þúsundir riddara, en þat veit ek eigi, hversu þeim hefir tekizt. Nú lýkr hér hinni séttu bók, sem Karlamagnús konungr var til hvíldar kominn ok lið hans eptir it mikla starf ok meinlæti hins mikla bardaga, ok er nú sagt í hinni sjaundu bók frá athæfum Agulandi, síðan Magon ok Asperam kómu til hans, þeir er flýð höfðu undan höfuðmerki Jamunds.

59. Magon ok Asperam konungar koma nú ríðandi sveitugum hestum til Frise borger, þar sat Agulandus konungr hinn öflugi. Hestar þeirra váru blóðugir af spora höggum, þeir kvöddu konung með tiguligum orðum, þegar þeir kómu fyrir hann, er hann sat yfir skáktafli. Hvat gerir þú, sögðu þeir, sonr þinn hefir barzt við Karlamagnús konung, vit höfum tekit við höfuðmerkinu ok hundrað þúsunda með; þá kómu at úvöru á hœgri hönd oss eitt fólk, ok foringi þess liðs var einn lítill gamall maðr, ok drap alt lið várt ok kom okkr á flótta, ok af þeim tuttugu þúsundum er eigi einn sá er skjöld megi bera. Þá svarar Agulandus: Asperam, kvað hann, hvar er son minn? Herra, segir hann, þat veit trú mín, at vér erum þess enn eigi sannfróðir. Sem Agulandus heyrði þat, þá hljóp hann náliga or viti sínu ok greip þegar staf einn, er lá hjá honom, ok skaut upp ok kastaði at honum. En er hann sá stafinn fljúga at sér, veik hann undan sem skjótast. En þat it mikla högg tók á brott hálfan stólpann þann sem hann kom á. Þá mælti Agulandus: Hinn gamli svikari, kvað hann, aldri skulu vér því trúa, at nökkurr maðr sá er við kristni hefir tekit muni koma syni mínum á flótta. En fyrir ykkarn útrúnað skal ek láta hengja ykkr báða sem hina verstu þjófa. Þá svarar Asperam: Skilit hefi ek orð yður, herra, segir hann, en ek vænti, at þat mun yðr eigi upp gefast vetrlangt, er þér segit mik stolit hafa. Þá stefndi Agulandus til sín öllum höfðingjum er í váru liðinu, ok kómu þeir allir samt fyrir hann í hina miklu höll, er Jerimias konungr hafði átt. Þá talaði Agulandus ok mælti: Herrar, kvað hann, heyrit hvílíkan údrengskap þessir tveir konungar hafa lýst við mik, svikit son minn ok illmannliga svikit hann. Nú býð ek yðr, at hverr yðvarr dœmi þat sem rétt er um þetta mál. Þeir svöruðu: Eigi skulu þér þess missa, herra. Þá géngu or höllinni 20 konungar ok sömnuðust í eitt lopt. Þessir váru mestir höfðingjar, Almazor ok Amustade. Nú talaði Amustade fyrstr: Herrar, segir hann, þessir tveir konungar eru ættingjar mínir ok systursynir. Mik væntir, at engi sé sá á þessa stefnu kominn er þá vili með sínum dómi angra, því at þeir eru hinir vöskustu riddarar, ok hræðumst ek mjök, ef þeim verðr misþyrmt, at allr þessi herr sturlist ok sundrþykkist.

60. Þá stóð upp Akvin konungr ok rœddi sem reiðr maðr: Herra Amustade, segir hann, mikit taki þér yðr á hendr, er þér segit, at engi skuli angra þessa menn í dómi. En með því at þeir hafa flýð undan merkinu, er herra Jamund fékk þeim til gæzlu, eigi á líkam sárir ok engi þeirra vápn spilt eða fölsuð, þá er þat hverjum manni sýnt, at þeir hafa sik sjálfir fyrirdœmt. En vér sendum þangat syni vára ok brœðr ok náskylda frændr, ok erum hræðdir ok hryggir um þeirra hag, en þú vilt vera feginn ok hafa frændr þína frjálsa. En nú beint hér í augliti þínu skulu vera fengnir í vald þessarra höfðingja, at slíkr dómr sé görr um þá, at vér sém allir hefndir af.

61. Þá stóð upp Ankaris konungr or Amflors ok mælti hárri röddu: Herrar, segir hann, verit eigi svá mjök angraðir, þat vitum vér, at mikil ok víð er Affrika, ok margir eru þar fémiklir menn, er aldri girntust annarra konunga ríki. Betr sœmdi Agulando, at hann væri nú heima í Affrika eða í öðrum stöðum síns ríkis, hann mætti ríða á veiðar með hundum ok veiðimönnum at allskyns dýrum, eða með haukum at allskyns fuglum. En Jamund son hans ok þessir nýju riddarar, er fyrir skömmu tóku herklæði, ok vér berserkir ok kappar er hér erum samankomnir mundum sœkja ok vinna sœmdir ok ríki, ef mikillæti rósara slíkra, er nú töluðu áðr, teldi sik eigi hverjum manni vildri ok vaskari. En Magon konungr ok Asperam rauði er þér vilit nú fyrirdœma, þá eru eigi hraustari menn um allan riddaraskap í allri Affrika né öflgari at fyrirkoma varum úvinum, [þá væri þat of skaði, ef þeir væri drepnir eða spiltir. En ef konungi líkar, þá göngu vér í vörzlu fyrir þá, til þess er [sannendi koma upp, hvárir sigrast hafa í bardaganum.

62. Síðan stóð upp Abilant konungr hinn öflgi ok mælti: Ankaris, [segir hann, sannliga sýnir þú þik eigi réttan um þetta mál. Gakk í brott utar í loptit ok haf ráð þín við þann er þér líkar, ok seg þat er þú heyrir, en aldri skaltu fyrir þessa menn í vörzlu ganga, því at eigi samir at þetta mál standi lengr. Ok nú [fyrir sjálfs þíns augliti skulu þeir vera bundnir ok barðir, hvárki skulu þeim tjá fœtr né hendr; þeim skulu fylgja fimtán skjaldsveinar, ok skal hverr þeirra hafa í hendi einn hestavönd görfan með hörðum knútum af hinum seigustum álum, en hverr þeirra er eigi kemr blóði út or baki þessarra svikara við hvert högg, þá skal sá hljóta it mesta högg af minni hœgri hendi. Eptir þat er þessir svíkarar eru svá leiknir, skulu vér láta hengja þá ok því næst á báli brenna. En ef þér látit illa yfir, þá skulu várar tungur jafndjarfliga þann sama dóm yðr dœma.

63. Þá talaði Amustene yfir Fameborg, þessi var hinn hyggnasti maðr ok inn auðgasti, ríki hans liggr umhverfis Galliam ofan með sjónum endilöngum. Hann mælti á þessa leið: Lendir menn, segir hann, heyrit hvílíka svívirðing þessir konungar hafa gert, er Maumet ok allir guðar várir bölfi þeim, þeir ganga við mikilli illsku ok ragskap, þeir hafa hafnat sínum herra af hugleysi. Þessa gerði Jamund höfðingja ok fékk þeim mikit ríki ok tignaði þá með viðtöku höfuðmerkis síns, ok hafa þeir við gengit at þeir flýðu undan, ok engi sá er viti hvat líði um svá mikinn her ok mannfjölda. Nú er sá minn dómr sannligr, at þeir hafi fyrirgert lífi ok limum. En ef nökkurr mælir móti þessum dómi, þá standi hann upp til einvígis í móti mér; ok ef ek tek eigi höfuð af honum fyrir þetta kveld, þá gef ek honum upp alt ríki mitt. Ok var engi sá er í móti honum mælti.

64. Samnel konungr svarar þá af mikilli reiði: Herra Amustade, segir hann, þú mælir af heimsliga, allir vér vitum, at þú vart aldri vinr várs afsprings. En nú vil ek segja þér, hversu þín ætt hefir æ vára ætt hataða. Þat var fyrir því at þeir kómu eigi því fram, er þeir vildu, fyrir því at várir frændr ráku þína frændr af sér, ok fýsti þá aldri optar við þá at eiga. En faðir minn gerði vilja sinn ok gaf upp löndin ríkuliga. Asperam er inn ágætasti höfðingi, ok svá Magon félagi hans. En ef þú hatar þá með illsku þinni, þá samir þér eigi at fyrirdœma þá svá svívirðliga, enn veiztu eigi hvárir sigrazt hafa; þeir eigu ok svá marga frændr ríka ok vini, at engum kosti þola þeir, at þú fyrirdœmir þá fyrr en vér vitum hvat títt er um vára menn.

65. Hinn hyggni Sinapis stóð þá upp, hann var höfðingi yfir Alfre, hann réð turninum í Antiochia, hann var hinn mesti vin Agulandi ok Jamunds, hann hafði verit fóstrfaðir Jamunds: Herrar, kvað hann, heyrið hversu mikit þessir tveir ættingjar Norons hafa misgert, er systursynir eru þess hins svikala konungs, er ek sé þar sitja undir steinstólpanum klæddr rauðu ciclatun. Hann hefir lengi á illu setíð, en ek hefi jafnan konunginum fylgt. Konungr várr skýldi reka þessa í brott Akari ok Lampalilla, Salatiel ok Safagon konung, Esperigam ok Managon konung, Estor ok Malgernin konung ok alla ættingja þeirra bölvaða. En svikara dœmu vér at hengja sem þjófa ok brenna þá síðan á báli í augliti alls lýðs, [at hverr maðr viti ok sakir ok syndir þeirra. En ef Amustene kallar þetta rangt, þá skal honum rangt en oss rétt. Í gær árla reið Jamund á hendr kristnum mönnum ok skipaði þessum svikorum undir höfuðmerki sitt, en nú sjám vér þá hér komna heila ok úsára; eigi þurfum vér at gefa þeim svikara sök, þeir ganga sjálfir við, ok dirfast svá, at þeir sjálfir segja upp svikin, ok fyrir því samir oss at skunda þessum dómi, at eigi spyri Jamund þat til vár, at vér hölðum svikara hans. En þú Amustene, er ek sé þar sitja, bleyðist þú nú ok bliknar allr, jörðu ertu líkr sem dauðr maðr. Nú ef þú vilt þenna dóm falsa ok þínir frændr er nú heyrit orð mín, þá gangit til vápna yðvarra, en ek mun stíga á hest minn herklæddr, ok ef ek get eigi sannat þenna dóm í aftöku höfuðs þíns, þá láti konungr hengja mik sem hinn versta þjóf er til galga er dœmdr. Af þessum orðum urðu allir svá dumbi, at engi þeirra kvað eitt orð upp.

66. Ulien ok Madekvin konungr stóðu þá báðir upp, ok tók hvárr í hönd öðrum, ok gengu or loptinu inn í höllina ok fundu Agulandum [konung sitjanda á einni silkidýnu ok andvarpanda kappsamliga. Ulien sór þá við Makun ok Apollin ok mælti til Agulandum: Hugr þínn, herra, er alls of [blautr við þessa svikara hins bölvaða kyns Kains, er jafnan hafa [svik gert, látit nú draga þá kvika at hestahölum í sundr. Agulandus konungr [gékk þá með þeim út í loptit til dómsmanna ok mælti hárri röddu: Eru dœmdir þessir svikarar? segir hann. Já, sögðu þeir. Fyrirkomit þeim þá sem skjótast, segir hann, hestar skulu draga þá í gegnum herinn at augliti alls lýðs, svá karla sem kvenna, ungra ok gamalla. Síðan látit [saman samna öll þeirra stykki ok kasta í hinn fúlasta pytt. Samnit þá saman pútum [90 eða hundrað, þeirra er seljast fyrir silfr, ok munu þær gjarna koma, ok gefit hverri þeirra bisund gulls, ok mígi þær ok saurgi, ofan á þá, svá at hverr maðr sjái þat. Tendrit síðan mikinn eld þá í at brenna. Sá er [öðruvis refser svíkorum, þá sœmir sá þá of mjök er á galga hengir. Síðan váru fram leiddir þessir tveir konungar, er fyrirdœmdir váru. Þá mælti Agulandus: Hinir vándu svikarar, kvað hann, hvat hafi þit gert af syni mínum? Kunnit þit nökkut at segja mér hvat af honum er orðit? Nei herra, segja þeir, vit várum eigi þar svá lengi, at vit vissim hvat [um hann varð síðarst. [Einn gamall maðr lítill á miklum vápnhesti grám var foringi eins fólks, svá vel kunnandi at berjast, at engi skepna gat staðizt honum, ok ráku oss þegar frá merkinu ok hjuggu þegar niðr í augliti okkru 20 þúsundir. En Jamund var þá í öðru liði ok barðist í móti þeim, er þar váru, ok kunnum vér alls ekki frá honum at segja. Þat veit Makon, segir Agulandus, at víst em ek fól, ef ek spyr ykkr fleira. Ok krafði [þá fjögurra hesta ok lét binda Asperam milli tveggja en Magon millum annarra tveggja, ok hljópu þá þjónar [til ok keyrðu hestana þegar sem þeir horfðu um borg ok hamra, svá at hvervitna var vegrinn blóðugr ok grjót af blóði þeirra ok holdi. Eptir þat váru þeir kastaðir í hinn saurgasta pytt, [ok feldu þá portkonur á þá hland ok annan saur líkama sinna af öllum herinum ásjánda. En eptir þetta fúla starf tók hver þeirra bisund gulls. Eigi lauk leiki þeim fyrr en kvelda tók, ok gerðist [mikil umrœða í liði heiðingja, ok mælti hverr við annan: Jlla hefir Jamund þeim við hólpit.

67. Ðá er Agulandus konungr hafði til borða sezt, þá stigu af hestum sínum í konungs garði ein þúsund af flóttamönnum, ok fannst engi í þeirra liði sá er eigi væri sárr, [ok hestar þeirra mjök sárir, skildir þeirra klofnir at únýtu, ok gékk sá fyrir er ríkastr var inn í höllina fyrir konungs borð. En hann var lagðr með kesju í gegnum brynjuna ok pansarann, ok [féll blóðit um alt hallargólfit or sárinu. Hann mælti lágt, því hann mátti eigi hátt: Herra, segir hann, þú mant alt of lengi hér dveljast ok af seinn verða. Síðan Jamund son yðvarr fór at búa í turninum, þá riðu vér með þrjár þúsundir riddara [ok útalt bogmanna lið várt, ok fór Jamund þá fyrir liði váru at fá oss vistir, ok höfðu vér guða vára með oss at snúa kristnum mönnum undir lög vár. Vér sóttum borgir ok kastala, alla hina ágætustu menn er eigi vildu guði sínum níta, lét Jamund drepa, ok brjóstin skera af konum þeirra. Í þeirri ferð tóku vér it mesta fé. Sem [Jamund var við oss skilinn ok vér snerum aptr, mœttum vér þá njósnarmönnum Karlamagnús konungs, ok þá hugðumst vér gera skyldu atreið á hendr þeim, ok tœði alls ekki hvárki bogaskot né spjótalög. Þar féll Entor merkismaðr várr, ok þá létu vér fjóra guða vára, en í ánni druknuðu svá margir af várum mönnum, at þurrum fótum mátti [fara á líkum þeirra, ok sá ek þá einn Frankismann reka Jamund til þess er hann kom í garðshlið turnsins, ok drap hann þá hestinn undir honum ok tóku þeir þá af oss alt þat er vér höfðum saman dregit, ok höfðum vér allir eigi svá mikit, at vert væri eins penings.

68. Þá svarar konungr: Er þat satt, Valdebrun, eru fjórir guðar várir teknir? Já, sagði hann, vér höfum nú barzt þrjá daga við Karlamagnús konung; fáir eru Frankismenn, en eigi munu aðrir finnast vaskari. [Þeir tóku höfuðmerki várt ok ráku oss á flótta, ok ekki tjáði oss allr fjöldi várr; en Jamund dvaldist eptir með fjórum konungum, Balam ok Gorham, Mordruin ok Sinagern. Þá er þeir tóku guða vára, þá börðu þeir þá með spjótsköptum ok með hvössum hégeitlum oss ásjándum, ok drógu þá þegar af fjórum [olifatrjám ok niðr á jörð ok sneru höfðunum niðr en fótunum upp, ok lýstu þeir eigi þar [mátt sinn né krapta, ok alla tel ek þá svíkna er [sér trúa slíka guða hjálpa mega. Herra, kvað Valdebrun, skilit þat er ek segi yðr, vér sám gerla [lið Frankismanna ok njósnarmenn þeirra, foringjar eru tólf hertugar ok tveir konungar kórónaðir, en lið þeirra er fjórirtigir þúsunda, en fylking sjálfs konungsins er hundrað þúsunda, en vér höfum drepit fjórðung liðs þeirra. Nú herra, ef þér vilit þetta land sœkja, þá ríðit sem skjótast ok hryggizt eigi, því at þeir hafa [ekki liðsfjölda í móti yðr at standa. Ef þeir væri gerðir oss til mátar, þá mundu þeir eigi, vinnast oss til hálfrar fylli. Þá svarar konungr: Valdebrun, segir hann, þú fyllir mik harms, þú kant ekki segja mér frá Jamund. Víst ekki, segir hann, nema þat, ef nökkurir eru kvikir, þá eru farnir til Beiuere borgar at taka þar hvíld.

69. Agulandus konungr reiddist þá ok mælti: Hau, kvað hann, Affrikamenn, verit eigi nú harmafullir eða látir, góðir riddarar, blásit nú hornum ok lúðrum ok ríðit sem skjótast á hendr þeim, ok takit með yðr 20 þúsundir riddara. Fyrir þessum skulu vera höfðingjar Madekvin ok Almazor, en fyrir annarri fylking skulu vera Akarð or Amflor ok Ulien, þeim skulu fylgja þrírtigir þúsunda. Þessir skulu mér fylgja at gæta líkama míns ok sœmda minna, Modes rauði ok Galingres gamli, Ambilant hinn mikiláti ok Amuste ok með honum tveir drambsamir synir hans. Vér skulum ríða at Frankismönnum ok lægja dramb þeirra ok metnað. En ef vér hefðim Jamund son minn með oss, þá mundu vér skjótt verða vísir, hverir vildastir væri. Þá svarar Valdebrun: Herra, segir hann, vitið at vísu, at þér þurfið eigi svá mjök girnast at leita [Frankismanna, væri þeir þúsund, en þér tveir ok 40 þúsunda, þá mundu þeir eigi síðr leita yðvar en þér þeirra. Agulandus stóð þá grátandi fullr af harmi ok plukkaði skegg sitt. En herr hans allr tók at blása ákafliga ok riðu or borginni 100 ok 40 þúsunda, ok létu þó eptir mikit lið at gæta skipanna ok [hina fríðu dróttningu Agulandi, henni til þjónustu váru fengnir tuttugu þúsundir riddara.

70. Madeqvin konungr talaði þá við sína menn: Þat veit Maumet, ef ek má nökkura stund lifa, at allir eru kristnir menn dauðir, er fyrir mér verða. Í annarri fylking eru 30 þúsunda. Þar mátti sjá [mörg góð hervápn, yfir þessi fylking váru höfðingjar Akart af Amflor ok Manuel systrungr hans, yfir annarri fylking var höfðingi Floriades, hans lið var með öðrum hætti vápnat, þessir höfðu eigi brynjur né panzara, heldr hin beztu spjót. Ef þessir reka flótta, þá ætla þeir nær at sœkja, en ef þeir verða reknir, þá eru þeir hundum skjótari, yfir þessum var annarr foringi Chalides hinn ríki. Hina 3 fylking varðveitti Eliades, hans lið var vel vápnat, þeir eru saman 40 þúsunda hinu mestu ofmetnaðarmenn . En í fylking sjálfs Agulandi var Ulien ok Moadas inn mikli, Galingres gamli ok Abilant. En Amustene ríðr andvarpandi, fyrir sakir systursona sinna mikinn harm hafandi, er með hestum váru í sundr dregnir fyrir augliti sjálfs hans. [En ef Amustene vildi lýsa sínum hug eptir því sem var, þá ætlar hann at vísu Affrikamönnum hefndina. Í þessi fylking váru allir vel herklæddir ok höfðu marga tyrkneska boga með hinu vildasta skoti. En ef eigi hjálpar guð nú kristnum mönnum, þá munu eigi margir eptir lifa af þeim þat mund er þessir mœta þeim [í bardaga.

71. Nú hafi þér heyrt, hversu Agulandus leitar kristinna manna, þar til er hann finnr þá. En nú er segjanda frá athæfi Karlamagnús konungs ok hans manna. Þá nótt herbergdist Karlamagnús konungr í landtjaldi Jamunds, ok hafa þeir þar svá nógar vistir ok góðan drykk, at í öllum heiminum þurfa þeir eigi [nógari né vildri at leita. Hit mesta gull ok silfr var þar samankomit, hin dýrstu pell, hinn mesti fjöldi gullkera ok silfrkera, ok allskyns önnur gögn af brendu siliri ok gör með hverskyns hagleik fornra smiða ok nýrra. Svá mikit val var þar á digrum spjótum ok hvössum sverðum ok allskyns vápnum dýrum, at aldri sá dauðlig augu svá úumrœðiligan fjölda; ok þó höfðu þeir keypt at harðri kaupstefnu, því at þeir mönguðu þau með varningi holds ok blóðs líkama sinna. [Annarr hlutr var í sá er þá huggaði, er þeir höfðu hefnt sín á Affrikum. Þeir vörðu sik þá sem bezt með allskonar góðum mat ok drykk ok féngu hina hógværustu hvíld.

72. Keisarinn vildi þá eigi lengr dveljast ok sendi þá eptir einum erkibyskupi ok lét vígja vatn ok bað kasta yfir alt liðit, ok settist hann þá til dagverðar borðs í landtjaldi Jamunds, ok géngu þá þúsund riddara at þvá hendr sínar, en allir máttu rúmliga sitja í því landtjaldi, ok þó rúmliga skutilsveinar ok [byrlar at sinni þjónun ganga. En vant er at telja hversu mörgum hagleik þetta landtjald var gert, því at engi lifandi maðr hafði þvílíkt sét; 4 karbunculi steinar váru í knöppunum á landtjaldinu, ok lýstu [ok birtu allan dalinn umhverfis; þar váru fuglar jafnan syngjandi. En um kveldum [at náttverði ok fyrir ok eptir er þar leikit með allskyns skemtan. Engi þurfti kerti at tendra, ok ef ránsmenn fara it efra eða it ytra at brjóta borgir eða kastala eða at öðrum ránföngum, þá megu þeir engan veg undan víkja, at eigi megi sjá, ef þeir við snúast at berjast. Svá gáfu steinar af sér ljós um nætr sem hinn ljósasta dag.

73. Mjök er sá sendimaðr lofandi, er kom í Franz til Karlamagnús konungs af segja honum tíðendi ok konungr feldi af hesti sínum. Hann kom nú gangandi [fyrir Karlamagnús konungi ok mælti: Herra, segir hann, látit nú skíra mik, síðan vil ek segja yðr þau tíðendi, er yðr hœfir [með skyldu at vita. Vinr, kvað konungr, viltu svá mjök skunda til þess? Já, sagði hann, guð er váttr minn, at mik hefir lengi til þess fýst. Guð sé lofaðr, segir Karlamagnús. Þann sama dag sem konungr var mettr, þá gerðu Frankismenn skírnarbrunn, ok kom þar páfinn at tala við Karlamagnús. Herra, segir keisarinn, séð hér sendimann Agulandi konungs, er hann sendi til mín í Franz at gera sendiferð sína, Oddgeir ok Nemes fœrðu hann hingat, en nú vill hann við kristni taka. Páfinn svarar: Lof sé almátkum guði. Síðan vígðu fjórir fontinn, ok gékk þá páfinn til at gera sína þjónustu. En Balam af klæddist öllum klæðum nema línklæðum, ok drektu þeir honum þrysvar. Þá kom Karlamagnús ok tók hann or vatninu. En sá er kaupa vildi krismuker þat er þar var fram borit, féngi eigi keypt fyrir þúsund marka silfrs. Þá mælti páfinn til Karlamagnús konungs: [Herra, segir hann, sœmit nú ok tignit þenna mann, er guði er gefinn, ok gerit yðr hann kæran vin. Konungr svarar: Guð veit, at þat skal ek gjarna gera. Í skírninni sneri Karlamagnús konungr nafni hans ok gaf honum ríka skikkju. [En hann var mikill maðr ok öflugr, sterkr ok harðligr, í öllum her kristinna manna var eigi fríðari riddari, hann kunni vel í söðli at haldast, hann var hinn vildasti maðr. En pávinn skírði hann, ok var hann kallaðr Vitaclin eptir einum lendum manni konungs ok vin. Hann tók þá í hönd Karlamagnúsi konungi, ok þá gékk páfinn með þeim út af landtjaldinu, ok þá mælti Vitaclin: [Eigi samir mér nú at leyna, at ek em gefinn guði ok ykkr. Guð veit, segir Karlamagnús konungr, í því hefir þú vel gert, ok fyrir þat muntu öðlast sœmiliga ömbun af guði.

74. Þá mælti Vitaclin: [Ykkr vil ek engu leyna. En nú lítíð upp in speculum landtjalds yðvars, er undir er knöppunum, er drekinn stendr á. Séð nú þat hit mikla skipalið er siglir í höfnina, svá at útalligr herr er. Nú megum vér sjá turninn í Risaborg ok öll útvígi borgarinnar. Nú megum vér sjá fimm fylkingar, ok eigi munu þeir aptr snúa fyrr en þeir mœta oss. Nú takit ráð, hvat vér skulum at hafast, hvárt vér skulum bíða eða undan halda. Þat veit guð, segir Karlamagnús, at eigi em ek hér kominn undir Aspramunt til þess at flýja eða upp at gefa heiðingjum ríki mitt. Þá leit Karlamagnús í skuggsjó landtjaldsins, ok sá hann galeiðr ok langskip ok drómunda [ok hafskipa fjölda údœmiligan fljóta, ok þá leit hann turninn í Risaborg ok stólpa ok vígskörð, ok andvarpaði hann þá af harmsfullu hjarta. [Þá sá hann at páfinn grét ok illa lét, svá at vötnuðust bæði augu hans ok runnu tár af kinnum hans. Þá mælti Karlamagnús til páfans: Hætt sem skjótast ok lát eigi svá, í slíku máttu hryggja allan her várn, skunda heldr til Girarðs hertuga ok seg honum, at hann komi til mín sem skjótast at rœða við mik. Þá svarar páfinn: Þat geri ek gjarna. Með því ráði er Karlamagnús sagði honum, fór páfinn þegar brott, ok fylgdu honum fjórir erkibyskupar. Sem þeir kómu heim, þá stigu þeir þegar af hestum sínum, ok er þeir kómu til turnsins, þá stóð herra Girarðr ok þvó hendr sínar, albúinn til dagverðar. Þá kom páfinn ok blezaði þá ok mælti: Karlamagnús keisari er oss sendi hingat, hann [sendi yðr þau orð er vér leynum eigi. Hann bað at þér [skyldut koma sem skjótast á hans fund, fyrir því at hann vill yðrum ráðum fylgja. Þá svarar hertuginn: Þat má vel vera, segir hann; en ek verð nú fyrst at matast ok mitt lið, því at vér bergðum [á öngri fœzlu á þessum þrimr dœgrum; en þegar ek em mettr, þá skal ek fara; sé sá svívirðr, er í þessarri þurft bilar. Þegar er hertuginn er mettr, váru framleiddir hestar þeirra söðlaðir, ok steig þá herra Girarðr á hest sinn með tveimr systursonum sínum ok 2 sonum sínum ok riðu upp um brekkuna. Ok er þeir kómu meðal herbúðanna, þá sá þeir þar mikil auðœfi gulls ok silfrs ok útalligan fjölda góðra hesta. Herra Girarðr steig þá af hesti sínum, ok héldu ístigi hans Droim ok Amfræi, ok tók þá Karlamagnús konungr í hönd honum hina hœgri, en í aðra tveir lendir menn, ok heilsaði hann þá Karlamagnúsi konungi með hollum trúnaði. Þá mælti Karlamagnús konungr til herra Girarðs: Fyrir hví vartu eigi konungr? Þá svarar Girarðr: Eigi vilda ek, herra, því at ek em eigi verðugr svá mikillar tignar, ok hefi ek eigi þann er þat gerir mér, en ek held í friði ríki mitt. Hinn ríki keisari, fyrirkunnit mik eigi, þeim einum samir at bera kórónu, er guði líkar at vaxi ok bœtist til þess at þjóna kristni heilagri en únýta röng lög, en alt gott styðja ok styrkja, ættgóða menn hafa jafnan sem næst sér er góð tilbrigði eigu, ok hversu honum samir konungdómi at stjórna, heita fá ok gefa stórum. Sá er eigi vill svá lifa, honum samir eigi at bera kórónu. Þá svarar páfinn: Þeim samir at vísu þínum orðum at hlýða, er vit ok vizku vilja sér hirða. Karlamagnús keisari sendi mik eptir þér, hann vill undarligan atburð segja yðr, aldri [heyrða ek annan þvílíkan. Þessir þrír höfðingjar ok Vitaclin var hinn fjórði, [ok engi annarra vissu hvat þeir ætluðu, þeir gengu vel 3 örskot frá öllu liðinu, ok [þá mælti páfinn: Sjáit herra Girarðr, segir hann, undir knappinum á landtjaldinu í skuggsjó, þaðan máttu sjá alla ströndina, sem áin fellr ofan í sjá, svá margar galeiðr, langskip ok knerri ok drómunda, [at trautt verðr tölu á komit. Sér þú Affrikamenn er upp ganga af þessum skipum, þeir hafa fimm fylkingar ok fyrir utan þá er undir höfuðmerkinu eru. Nema guð við nú sjá til vár, þá munu oss of siðla koma aðrir til hjálpa. Karlamagnús konungr sýndi honum með fingri sínum þat er títt var [in speculo. Þá mælti hann lágliga í eyra honum: Mæl ekki þat er her várum sé til angrs. Þá svarar Girarðr: Herra, segir hann, þat játa ek yðr gjarna. Karlamagnús konungr mælti þa: Er eigi þetta Agulandus konungr ok hér höfuðmerki hans? Hér hljótum vér bardaga. Vitaclin bróðir, segir hann, gör mik sannfróðan, svá at ek mega vita medferð þeirra [ok hversu viðvarit er um þeirra búnað. Já herra, segir hann, guð veit at þat kann ek vel greina, því at ek verð nú hér dveljast með yðr, ok hefi ek enga [ástundan til þeirra aptr at koma, ek hefi látit son minn. En hvat þarf ek yðr þetta langt at gera, ek skal yðr alt þetta fyrir kveld sýna, svá at þér skuluð yðrum augum sjá sjálfir.

75. Sjái þér herra, segir hann, undir þeim fyriskógi, þar taka þeir nú herbergi hinir fyrstu heiðingjar með svá mörgum landtjöldum af hinu bezta silki [ok hinum hvítustum léreptum. Ok þar er þér séð hit mesta [merki purpura gert, þat á hinn öflugi Madekuin, í öllu Affrikalandi fær öngan hans maka, ok svá eru Affrika höfðingjar hér görsamliga komnir, at eigi einn ríkrar ættar er eptir sitjandi, ok allir hinir beztu riddarar er nú váru í Affrika, þá hefir hann með sér, ok ætlar sér at hefna þeirra er í gær féllu; hann hefir ok sent eptir Jamund frænda sínum. Þá svarar páfinn: Þat veit sú hin helga trú, er ek á at gjalda hinum helga Martino, at sannliga samir Karlamagnúsi keisara at sœma þik ok einkannliga at elska. Þá mælti Vitaclin: Lítit nú, herra, undir vínviðarskóg öðrum megin gegnt við ána, er rennr í gegnum dalinn, þar tekr önnur fylking heiðingja herbergi, þetta er fylking Akarz or Amflor. Ek var optliga í ráðagerðum með honum. Hann sendi hvern riddara þann er nökkur var hreysti at til Jamunds, en allir þeir sem hann sendi sínum herra Jamund váru gersamliga drepnir í gær [á þessum velli. En hinn veg hjá skóginum tekr nú herbergi eitt undarligt fólk, [þat er mjök er illgjarnt. Svá [er þeim háttat, at þeim ann engi, ok engi gerir þeim gott; þeir hafa lítit brauð ok matast sílla, þeir virða enkis góð herklæði né vápnhesta ok eigi eins fúins eplis alt bóndastarf, þeir allir lifa við skógar veiði. [Engir í heiminum eru svá góðir skotmenn, engi kemst undan skoti þeirra, en ef þeir taka flótta ok fellr þeim boginn, þá treystast þeir spjótum sínum, ok engi hestr er þeim jafnskjótr. Þessir eru liðsmenn Calades af Orfanie. Séð enn, herra, [undir hamrinum hjá keldunni mörg rík landtjöld [sett gullörum; þetta fólk er af hinu signaða landi, þar vex hit bezta brauð ok vín, hit nógasta gull ok silfr, hvít skinn ok grá, ok hinir vildustu vápnhestar. Þessir eru hinir kurteisustu menn, ok konur unna þeim mjök, ok þeir eru kvennamenn miklir, Eliadas ok Pantalas konungar eru höfðingjar ok herrar þeirra. Nú herra, óttizt ekki, allir þeir sem með þeim váru vildastir riddarar liggja hér með félögum sínum drepnir á þessum velli. Þá mælti páfinn: Þat veit heilög trú, segir hann, at vér skulum vera þínir vinir. Herra, kvað Vitaklin, skilit vel orð mín. Þá er yðrir menn höfðu [keyrt ok sveift vára menn, þá sem Jamund hafði með sér, ok tóku fjóra guða vára, þá þreifst aldri síðan vár ætlan. Nú, herra, ef þér vilit hafa ríki yðvart í friði, þá riðit sem skjótast á hendr þeim; en ef þér vilit flýja undan ok gefa þeim upp ríki yðvart, þá munu þeir gjarna taka við. Eptir þessi orð lagði keisarinn hendr um háls honum, ok mælti: Ef þú ert staðfastr í þessu, þá skaltu vera mér kærastr ok [jafnan við mína ráðagerð.

76. Girarðr hertugi tók þá at tala: Herra konungr, segir hann, látit nú blása um allan herinn, at allir hinir yngstu menn komi til yðvar sem skjótast, þeir sem vápn bera ok brynjum ok hjálmum kunnu klæðast. En ek vil nú fara til minna manna ok hugga þá, því at ek vil búa þá til ráðagerða várra. Þá svarar konungr: Þat er vel geranda. Síðan kallaði hann til sín fjóra [af beaueis at blása um allan herinn ok bera orð hans ok boð. [Fjórir beaueismenn riðu um allan herinn œpandi ok lýsandi konungs boð: Komit allir til konungs ungir ok vápnfœrir, þjónostumenn, skjaldsveinar, steikarar, dyrverðir, rekkjusveinar, ræðismanna þjónar ok skutilsveinar, undirbyrlar ok kertasveinar; þér skulut allir herklæði taka, er til nökkurrar viðrhjálpar erut fœrir, ok þeim er vel duga í þessarri hans þurft, þá hefir hann heitit at gera yðr ríka. Þegar kómu þessi tíðendi um allan herinn, ok kómu þeir fyrstir er í hinum fyrra bardaganum höfðu verit, brynjaðir ok hjálmaðir. Þá mælti konungr: Ef guð sendir mik heilan í Franz fóstrland várt, þá skal ek gera yðr svá mikla menn ok ríka, at [alt yðvart fólk skal af yðr tignast. Þá gerðust þeir fegnir ok riðu betr en röst þangat sem bardaginn hafði verit, ok fundu þar mörg fríð vápn, gylda hjálma, silfrhvítar brynjur, harða skjöldu, hin beztu sverð, ok tóku þegar til sín ok kusu hina vildustu hesta með gyldum söðlum. Síðan riðu þeir til herbúða sinna ok tóku af hestunum söðlana, ok hvíldu þá um nóttina með nógu korni ok fóðri.

77. Fjórir fóstrsynir keisarans Rollant ok Estor, Bæringr ok Otun frágu alt þat er títt var. Þeir rœddust þá við allir saman ok mæltu: Hvat skulu vér nú at hafast, keisarinn heldr oss sem hertekna menn. Nú er engi svá vándr knapi, at konungr gefi eigi herklæði, ef hann vill hafa. Förum nú ok vitum, ef vér skulum nökkur herklæði af honum hafa, en ef hann synjar oss, förum í brott ok skiljumst við hann. Þá svarar Rollant: Guð signi [yðra ráðagerð, ok gerit svá sem þér segit. Rollant steig þá á hest sinn ok hans félagar með honum. Þeir fundu konung sitjanda með fámenni, því at öngir menn váru þá hjá honum nema hertugar hans Oddgeir, ok Nemes ok Flovent. Konungr andvarpaði þá með harmsfullu hjarta ok tárin runnuu [ofan á kinn honum. Hertugarnir mæltu þá við hann: Hættit, herra, harmi þessum, dauðr er Agulandus, ef hann mœtir oss. Herrar, segir hann, mælit eigi slíkt; þá er vér börðumst á fyrra velli, höfðum vér konunga ok jarla ok hertuga mikla ok máttuga höfðingja; hina ríkustu af þeim höfum vér látit [sjau hins fjórða tigar ok 300. En nú verð ek at hafa þeirra viðrhjálp, er áðr váru þjónustumenn annarra, ok fyrir því springr náliga hjarta mitt af harmi. Ok þá vildi hann ekki [fleiri um tala, því at páfinn ok herra Girarðr höfðu fyrirboðit honum at segja [nökkut af því sem hann hafði sét. En í því kom Rollant ok steig af hesti sínum, ok er hann leit Nemes hertuga, þá tók hann í skikkjuskaut hans ok annarri hendi í beltissprota Oddgeirs, ok leiddi þá skamt í braut þaðan er keisarinn var. Þá mælti Rollant í reiðu skapi: Hvat segir Karlamagnús? Hví heldr hann oss sem hertekna menn? Vér fórum í her þenna með honum sem göngumenn, ok reið ek á einum svá harðreiðum verkfák, at náliga hristist or mér allar tenn, svá skók hann mik, at aldri kenda ek slíkt. Nú ef Karlamagnús konungr vill eigi fá oss herklæði, þá munn vér skilja við hann. Þá tók Oddgeir hann í faðm sér ok kysti hann ástsamliga ok mælti: Þér skulut [fullkomliga hervápn bera.

78. Nemes hertugi ok Oddgeir danski knésettust fyrir Karlamagnús konung. Þá mælti herra Nemes: Herra konungr, segir hann, systurson yðvarr vill gerast riddari. Guð veit, segir Karlamagnús, þat má [enn vel gerast í góðu tómi, en Rollant frændi várr er enn of ungr vápn at bera. Þá mælti hinn ungi Rollant: Guð má miskunna mér; en þó at ek sé ungr, þá em ek þó eigi huglauss, ok sótt hefi ek it bezta sverð. Ek hefi ok þjónat yðr með borðkeri at matborði, en Estor delangres hefir skorit mat fyrir yðr. En ef þér vilit eigi gera oss fjóra félaga riddara, þá sýslit yðr aðra þjónustumenn, en vér munum leita fyrir oss. Rollant, segir konungr, eigi mun ek yðr þetta synja, enn minnir mik, þá er ek var undir olifaviði, ok sá ek þik þá hlaupa af hestinum svá skjótt sem [leóns hvelpr, ok hafðir í hendi [af spjótbroti lítinn kurf ok laust Jamund svá mikit högg, at fjarri flaug [sverðit or hendi honum, þá er hann hugðist mik skyldu höndum grípa. Nú ef þú biðr mik nökkura bœn, þá þarf hvárki til at hlutast Oddgeir né Nemes. Bið fyrir 20 eða 30 hundráð eða þúsund, allir skulu af þínum bœnum vápn taka, er [vilja ok bera kunna. En er Rollant heyrði keisarann svá mæla, þá vildi hann á kné falla. En Karlamagnús konungr tók í hönd honum ok kysti hann með mikilli ástsemd ok mælti: Mér samir sannliga at elska þik, góði systurson, um hvern dauðligan mann fram, því at þú gaft mér líf guði tilsjánda. Þá lét Karlamagnús keisari blása fyrir öllum landtjöldum, at allir skyldu [fyrir hann koma. Þar mátti sjá hina ungu menn til ganga kistna sinna, ok drógu þá fram sjóða sína með nógu gulli ok silfri ok pellum, ok ætluðu þá gjafir sínar, fyrir því at hverr þeirra hafði þar fengit svá mikit fé, at þeir vissu eigi hversu þeir skyldu fyrir sjá.

79. Nú ferr herra Girarðr or konungs hirð ok með honum herra Booz ok Clares, ok stigu af hestum sínum fyrir landtjaldi Girarðs, ok géngu þá í móti þeim jarlar ok lendir menn ok spurðu hversu keisarinn mætti. Þá svarar Girarðr: Lof sé guði, at hann má vel ok er heill, ok skulu nú allir þjónustumenn verða riddarar, ok svá skulu vér allir gera eptir sama hætti. Þá svöruðu allir: Guð signi ætlan vára ok láti vel skipast eptir yðru ráði. Nú kallaði Girarðr [til sín systursonu sína ok tvá sonu sína, ok mælti: Herrar, kvað hann, nú skulu allir [vápn bera, þeir er megu; ok ef guð sendir mik í mitt ríki, þá skal ek þat vel yðr launa. Sem herra Girarðr hafði búit þá, þá var flokkr þeirra þrjár þúsundir. Þá mælti hann til [sona sinna Miluns ok Girarðs, þá fékk hann í hendr Ancelin hertuga, ok mælti: Þú skalt fara á fund Karlamagnús konungs ok bera honum guðs qveðju ok mína vináttu. Seg honum, at hann gefi sonum mínum herklæði, ok haf þá síðan með þér til mín aptr. Þá svarar hertuginn: Þat geri ek gjarna, herra. Síðan ljópu þeir á hesta sína ok kómu til hirðar Karlamagnús konungs, ok fundu þeir þar ríka [höfðingja ok margt annat fólk þeirra, er gera létu riddara brœðr sína ok sonu ok aðra þjónustumenn sína, ok mælti þá Karlamagnús, at hertugar ok jarlar skyldu sjálfir dubba menn sína. Þá mæltu höfðingjar sín á millum: Víst hefir Karlamagnús konungr fengit oss þetta starf at þarflausu. Ok vissu þeir eigi hvat þeir mæltu, því at þeir vissu eigi [hers at ván.

80. Keisarinn er nú í landtjaldi Jamunds ok gerði fjölda riddara af ýmsum kynkvíslum, ok ekki fór hann at því, hvárt þeir váru ríkra manna synir eða fátœkra. Öllum hefir hann nú gefit gott frelsi ok sœmdir sem riddorum, öllum er frelsi gefit fyrir bœjar tökum ok konungs skyldum. Sem þeir höfðu [skilt þat frelsi, ok at fyrir sakir Rollants váru þeir frjálsaðr, þá handgéngu þeir konungi ok gáfu sik almátkum guði ok hinum helga Petro postula, ok mæltu við Karlamagnús konung: Herra konungr, sögðu þeir, látit oss nú æ sem fyrst finna þat hit bölvaða fólk, vér skulum svá slátra þeim í augliti yðru, at aldri skulu þeir fá bœtr [sinna skaða ok svívirðinga. Keisarinn skundaði þá starfi sínu, ok valdi af flokki þeirra 300 ok 30 ok sjau menn. Meðan þessir lifa, þá munu þeir velja guðs lög ok [sœmd keisarans ok í hans augliti munu þeir eptir mætti höggva höfuð af heiðingjum. Sem Karlamagnús konungr sá yfir sveinana, þá kom honum í hug um feðr þeirra, er fallnir váru. Þessa verðr hann at hafa þangat með sér, sem hann væntir varla sjálfr í brott at komast, ok gerðist honum af þeirri íhugan svá þungr harmr, at engum kosti mátti hann á fótum standa, ok settist hann niðr á pell ok hallaðist á hœgindit ok andvarpaði af [miklum harmi. Droim konungr ok Salomon konungr, Nemes hertugi ok Oddgeir, þessir leiddu Rollant unga fyrir Karlamagnús keisara, ok létu þeir þá fram bera 300 sverða. Eitt var þat sverð, er eigi sómdi huglausum knapa at bera; en Nizant brezki bar þat sverð í hendi sér. Þá brá Karlamagnús keisari sverðinu ok mælti til Droims konungs: Hér er ekki sverð jafngott né jafnfrítt þessu. Þá mælti Oddgeir: Herra, segir hann, freistum sverðsins [í steininum er stendr fyrir landtjaldi yðru. Þá svarar konungr: Þat skulum vér eigi gera. Sem Karlamagnús hélt á [hinum hvassa Dýrumdala, þá stakk hann honum í slíðrar ok því næst gyrði hann Rollant frænda sinn með honum, ok mælti til hans hlæjandi með blíðum orðum:. Ek gyrði þik þessu sverði með þeim formála, at þat tigni þik í hreysti ok riddaraskap, meðan þú ert lifandi. Sem Karlamagnús keisari [hafði þetta mælt, þá signaði páfinn hann, ok allir aðrir þökkuðu guði. Sem Karlamagnús hafði gyrt Rollant með þessu sverði, þá féll Nemes hertugi á kné ok batt hinn hœgra spora á fót honum, en Oddgeir hinn vinstra. Fyrr en Rollant leysti af sér hjálm sinn eða sverð, þá géngu skyndiliga 300 ok sjau menn ok 30 manna, ok tók þá Karlamagnús þau sverð sem eptir váru, ok gyrði fyrst með Estor delangres, því næst Otun ok Bæring, Huga ok Jofrey ok [Angler af Gaskunia, ok síðan alla þá er þeim fylgdu; þá gerði Karlamagnús alla at riddorum ok mælti þá til Rollants frænda síns: Mjök ertu lofandi, segir hann, þessa alla fæ ek í þitt vald. Ok gerðust þeir frá allir Rollant handgengnir með fullkomnum trúnaði ok úskaddri konungs sœmd ok þjónustu. Ok þá mælti konungr: Ef guð sendir mik heilan í Franz, ok mér líkar at hvílast ok fara á veiðar, þá skulu þér fara með mér at temja úspaka menn til ríkis míns.

81. Keisarinn samnaði þegar þeim ellifu riddorum, er hann vissi vaskasta, ok lagði þá báðar hendr um háls [Rollant, ok mælti: Góði systurson, segir konungr, þér tólf skulut vera jafningjar; þessir skulu fylgja þér þangat sem þú vill, ok gera þat er þú vill. Ef guð sendir mik heilan aptr í Franz, þá skulu þér fylgja mér at hreinsa ríki mitt. En nú vil ek eigi at sinni segja þér fleira, nema þú vilir mínum ráðum fylgja ok minn kærleik þekkjast. Sem Karlamagnús keisari var í landtjaldi sínu, þá tók hann í hönd Miluns unga ok mælti: Ungmenni, segir hann, satt samir at segja þér; þú ert son herra Girarðs af Burgunia; aldri verðr honum vildri hertugi, sá er með [vápnum herklæðist, aldri mun hans ættingi vera nema góðr maðr. Ek skal gefa þér ríki ok sœmd í Miliborg, þar er nú engi arfi til nema ein dóttir; ef hon er slík sem mik væntir, þá mun eigi finnast henni jafnfríð í öllum hálfum heimsins, þér skal ek gipta hana með miklu ríki. En þú ok Nemes ok Oddgeir ok Fagon skulut fylgja mér ok vera ráðgjafar mínir í hirð minni. Þá kallaði Karlamagnús konungr til sín Eisant hinn brezka ok mælti: Hvar er sverðit þat it bezta, er gullkrossinn er á settr? Hann tók þá sverðit ok fékk honum á kné fallandi ok honum tiguliga lútandi. Sem konungi var fengit sverðit, þá brá hann því ok hugði at vandliga, ok kallaði síðan til sín Nemes hertuga ok Oddgeir: [Þit sáð segir hann, at ek var í gær gyrðr með þessu sama sverði, þá er ek lét leysa af höfði Jamunds hjálminn ok leggja hann undir olifatré. En nú, Milon bróðir, segir hann, mjök samir þér at tignast, þetta sverð gef ek þér með jungfrúinni; þú ok Nemes ok Oddgeir skulut vera höfuðráðgjafar mínir ok mér [jafnan þjónandi.

82. Ðann sama dag sem keisarinn stóð í landtjaldi sínu, þá tók hann í hönd Girarðs unga, hann var hárfagr ok inn fríðasti, hann hafði digra armleggi ok sterka, ok mælti þá Karlamagnús ástsamliga til hans: [Þú ert, segir hann, Girarð sonr hins vaskasta riddara. Þá mælti hann til Eisant: Eisant bróðir, fœr mér þat sverð er mest er af fjórum mínum sverðum. Hann kom þá ok lagði sverðit á kné konungi. Ok þá mælti konungr: Herrar, segir hann, þetta sverð átti einn riddara son, hann sótti með þessu sverði Gandri ok Lalei hinar ríkustu borgir ok Gullaran, ok alt ríki er til liggr borganna, í engu landi finnst vildra sverð. Ok gyrði konungr hann þá sverðinu í augliti mikils fjölda. Nú sem konungr hafði gyrt hann með sverðinu, þá mælti hann: Með þessu sverði var sótt alt Gandreborgar ríki. Kristni var náliga fyrirkomin ok í úfriði niðrfallin, en þetta sverð guði tilsjánda reisti upp ok friðaði ok styrkti alla kristni vára. Nú gefi þér guð með þessu sverði sigrsælu ok langlífi. Þar var settr konungs söðull á einn hvítan hest, ok gaf konungr honum með [gyldum söðli ok beisli. Sem konungr hafði gefit honum þann inn blómhvíta hest með svá ríkum búnaði, at hundrað marka féngi eigi keypt reiða hans, þá skundaði páfinn sinni sýslu, ok með því at þar var hvárki kirkja né musteri, þá vígðu [fjórir erkibyskupar allan völlinn þar umhverfis, ok settu [kapalin hans landtjöld pávans, ok bjóst [þá páfinn til messu. Aldri síðan söng hann þá messu, er jafnmargir nýgervir riddarar væri á heyrandi. Páfinn söng messuna, en pistilinn las Bendikt erkibyskup. Sjálfr páfinn las guðspjall, en fjórir erkibyskupar leiddu Rollant systurson Karlamagnús konungs til offerendu. Hann offraði þar svá [ríka offrendu, at hinir sterkustu múlar gátu eigi borit. Þá talaði páfinn: Lendir menn, segir hann, lýðit mér. Þá er várr dróttinn frjálsaði ok minkaði vald úvinarins ok rak hann brott or himinríki, guð mælti þá ok hét at fylla þat skarð, er gerðist á flokki englanna. Hann skapaði á sex dögum alla hluti, en á hinum sjaunda degi hvíldist hann af sínum verkum. Eigi tók hann á með starfi handa sinna. Adam föður várn skapaði guð af moldu ok gerði hann eptir sinni líkneskju, af rifi hans skapaði hann Evam, ok gaf þeim vald yfir öllum skepnum, nema eitt aldin fyrirbauð hann [þeim at eta. En jafnskjótt sveik andskotinn Evo, ok var Adam heimskr, þá er hann lét at hennar áeggjan. Sem allr heimrinn var skapaðr, þá kom guð í þenna þeim, ok lét skírast af Johanne baptista. Síðan þoldi hann dauða [fyrir oss. Því næst krafði hann þann hluta ins helga kross, er [hann hafði með sér ok dróttinn var píndr á. Sem páfinn hélt upp krossínum, þá féllu allir á kné ok lutu með mikilli ástsemd með helgum bœnum ok hreinu hjarta, ok blezaði páfinn [allan lýðinn ok gaf þeim [leyfi í brott at fara, ok tóku þeir þá vápn sín ok herklæði.

83. Nú höfum vér heyrt, hversu Rollant var gerr riddari ok hans félagar. En nú verðr at segja nökkut frá Agulando. Hann sendir eptir sex konungum, ok kómu þeir til hans. Hann mælti þá: Herrar, kvað hann, mjök þikki mér kynligt um Jamund son minn; hann hefir nú [þrjá daga barzt við Frankismenn ok sendir mér engi orð. Þá svarar Abilant konungr: Þat veit Maumet, hann gerir sem úviti, þeir hafa látit fjóra guða vára. Blandeqvin mælti þá til Agulandum: Herra, kvað hann, mjök þikki mér undarligt, engi nótt er sú, er eigi dreymir mik undr ok údœmi. Kristnir menn eru [skyndiliga ok kynliga herklæddir, ofan af höfði [til hæla eru þeir huldir stáli ok járni, þeim meina hvárki starf né vökur; þeir hafa bæði saman blandit [af várum mönnum hvítt ok rautt, heilann ok blóðit. Því næst talaði Maladient konungr: Herra, segir hann, þér gerit mikit úráð, með því at Karlamagnús konungr hefir lítit lið, er þér ríðit eigi [sem skjótast á hendr honum. Hann hefir fengit [ofmikit ofdramb ok hefir hann ofmikit traust á litlum liðsafla, er hann þorir [í mót yðr at stríða. Nú sendit til hans fyrst ok biðit, at hann gefi oss upp fjóra guða vára, neiti sínum guði ok taki við várum lögum. Látit hann ok lifa, ef hann gerir yðr skatt af þessu ríki, sjau hundruð múla ok úlfalda klyfjaða alla með brendu [gulli ok silfri, ok 400 meyja hinna fríðustu í yðvart vald, ok gefit þeim sem yðr líkar, ok gangi berfœttr í ullklæðum til fóta yðr ok gefi yðr upp kórónu sína. Ef hann vill eigi þenna kost, þá sé hann drepinn sem skjótast. Þá mælti Ulien: Vér munum oflengi þetta ráð dvelja. Látit nú þegar annan stíga á sinn hest at fylgja mér, ok skulu vit fara tveir þessa sendiferð. Ok þá sendi Agulandus þegar eptir Galingri hinum gamla. Ok er hann var þar kominn, þá tók hann gullspora á fœtr sér, ok klæddu hann ríkri skikkju ok settu gullkórónu á höfuð honum gimsteinaða, ok steig hann þá á hinn bezta múl, ok héldu þeir í ístig hans, meðan sá inn gamli karl steig upp. Síðan féngu þeir honum eina olifakvist merkjandi sendiferð hans. Hann var hvítr á skegg, hinn fríðasti sýnum, engan gamlan mann máttu þeir finna honum jafnan. Ulien steig þá á einn eplóttan hest, í öllum her heiðingja váru eigi [honum 10 hestar vildri. Hann var klæddr silkipanzara með gullsaumuðum laufum ok bar einn gullsteindan buklara ok it hvassasta spjót með miklu merki, hann var mikill ok öflugr. Þessir váru sendimenn Agulandi konungs. Hér lýkr inni sjaundu bók ok hefr upp ina áttu.

84. Heyrið nú hvat Karlamagnús inn kurteisi keisari hefst at. Hann gerir fimm fylkingar ok ætlar þeim 5 bardaga. Rollant systurson hans gerir hina fyrstu fylking; en Oddgeir hertugi var þann dag merkismaðr keisarans, ok eru í fylking Rollants tvær þúsundir riddara, allir ungir menn ok öflugir. Í annarri fylking var Salomon konungr, ok með honum riddarar or Norðmandi ok Peitu ok Gaskunie höfðingjar. Erkibauth ok Hugon [inn harði yfir Hispania gerðu ina þríðju fylking ok herra Nemes hertugi, Jerimias jarl ok Rikarðr inn hrausti. Þá skundaði páfinn sínu liði, ok bjó hann þá fjórða bardaga svá vandliga, at hvárki sat eptir steikari né skutilsveinn, eigi dyrverðr eða rekkjusveinn [né rœðismenn, klerkr né prestr, engi sá er nökkura [hjálp mátti veita. Alla gerði keisarinn nú heiman með hjálmum ok brynjum, sverðum ok góðum hestum. Svá hefir hann þá vel búit, at engi þarf honum (um) þat brigzla, at sitt lið hafi betr búit en hann. J hinni fimtu fylking var Gundibol ok [Segis, Enser, ok Norðmandiar þeir er eptir váru, ok or Saxlandi þeir er þar lifðu. Ok lagði Karlamagnús niðr skjöld sinn ok tók í hœgri hönd sér einn langan vönd, ok reið þá [ok skipaði fylkingum sínum. Nú mælti Karlamagnús konungr, at menn hans skyldu [búast við bardaga, ok skildi hann þá fylkingar sínar hverjar frá annarri, ok hætti eigi fyrr en hann var kominn frá inni fyrstu til hinnar síðurstu.

85. Í því bili kómu sendimenn Agulandi konungs, Galinger berandi olifakvist. Hann hafði hvítt skegg; skikkjan var svá sið, at [hann dró hana mjök svá jafnsítt hælunum; hár hans var fléttat mjófum fléttingum ok hékk á báðar herðar. En Ulien sat á einum eplóttum hesti, hann féngi eigi keypt með jafnvægi hans af brendu gulli. Hann var í panzara ok hafði hvítan hjálm á höfði, sverð vel bítanda með hvössu spjóti [af apaldrs skapti, ok lét hann blása it mikla merki sitt fyrir vindinum. Hann var mikill maðr fyrir sér ok fullvaxinn með sterkum armleggjum, ef hann væri kristinn, þá væri engi svá [fríð frú, at honum mundi kunna synjast. Þessir váru komnir at fremja sendiferð Agulandi konungs, annarr at heitast, en annarr at berjast, ef nökkurr vill við hann eiga. Konungr ríðr nú fyrir liði sínu, minnir þá á at verja lönd sín ok guðs lög, ok skipaði hverri fylking svá sem samdi fram at ríða. Þá kallar hann til sín [Oddgeir nökkut [svá hlátri við lögðum ok mælti: Herra Oddgeir, segir hann, halt þat er þú hézt mér, at gæta systursonar míns, því at hann er barn ok ungmenni, en engi hlutr er sá lifandi, er ek em svá unnandi. Þá svarar Oddgeir: Heyr hvat Rollant mælir, aldri meðan hann lifir kvezt hann vera vilja minn vin, nema hann höggvi it fyrsta högg í þessum bardaga. Guð veit, segir Karlamagnús, þat vil ek gjarna gera, ok gef ek hann í gæzlu guðs almáttigs. Ok signaði konungr þá ok reið í brott klökkvandi.

86. [Þá kómu sendimenn ok riðu um þær fylkingar er næstar váru, ok kómu at meginliðinu, ok þá mælti Galinger fyrst: [Bróðir riddari, þú á enum grá hesti, er ríðr fyrir fylkingum þessum, sýn mér Karlamagnús Frankismanna konung, ek kann eigi skil á honum; vit erum sendimenn Agulandi konungs ins öfluga. Þá svarar Karlamagnús hárri röddu: Hér em ek, sagði hann, eigi þurfi þit mín lengr at leita. Þá svarar heiðingi: Enga kveðju ber ek þér, því at mér er engi ást á þér né góðvili. Send Agulando Machun ok Terrogant, Apollin ok [Jupiter inn mikla, ef þú vilt lífi þínu halda. Vinr, sagði Karlamagnús, herra þinn hefir grimt hjarta ok illgjarnt, ef hann vill slíkt mæla. Galinger svarar: Vit erum sendimenn ok komnir at segja þér þessa sendiferð; látit nú fá oss guða vára, ok búit sem skyndiligast þúsundrað ok sjau klyfjahesta, ok ger þeim full hlöss af brendu gulli ok silfri, ok svá margar meyjar úspiltar. Ok þú skalt fara berfœttr ok í ullklæðum ok bera kórónu þína í höndum þér, ok einn skaltu vera af þeim er keyra hestana ok eykina með fénu. Sem þú kemr til Agulandum, þá skaltu falla á kné fyrir honum, ok ef þú vill neita guði þínum ok taka við lögum várum, þá muntu frjálsa ríki þitt ok sjálfan þik; ok þá er þú hefir þetta gert, skulum vér biðja [várn herra miskunna þér, ok mun hann þegar gefa þér kórónu þína. Dróttinn guð, sagði Karlamagnús, þessi heiðingi býðr mér harða þjónustu, því at ek hefi eigi numit at ganga berfœttr. En gull ok silfr [er þú krefr, verðr hvílast, en meyjarnar eru svá vel hirðar í öruggum kastalum, er engi maðr kemst at þeim. En fyrir tveimr dögum féngu várir menn [fjóra guða yðra í vald pútna ok brutu þá í sundr handa þeim. Þá tók Galinger at heitast ok skók svá olifakvistinn, at náliga flaug allr í hluti sundr. En Ulien lét síga brýnn sínar ok reiddist ok var óðum manni líkari, skók spjótit svá at náliga flaug járnit af, reisti merki sitt upp ok hallaðist á spjótit ok mælti: Karlamagnús, sagði hann, Agulandus er mik sendi hingat á alla Affricam. Þá er hann sendi herinn í Eropam, þá sendi hann njósnir sínar fyrir sér ok fjóra guða vára, ok Jamund son hans sat fullan mánað í Sueriborg. Sem þeir fóru heim, þá tóku [þér fjóra guði vára frá þeim. Agulandus ferr nú at leita þín [þar til er hann finnr þik; hann skal hafa þik með sér til Rómaborgar, þar skal hann kóróna Jamund son sinn, ok alla drepa þá er á Krist trúa. Þat veit trú mín, sagði Karlamagnús, þat skal hann aldri gera, ef guð vill. En hvárki skal hann hafa guð né silfr né meyjarnar; þá vittu þat, at þær eru enn úfœddar er honum munu gjaldast. Þá mælti Galinger: Herra konungr, segir hann, hefir þú nökkut meira lið en þetta sem nú sé ek hér? J hinni fyrstu fylking eru fáir menn, ok þau vápn er þeir bera áttu várir menn. Mandeqvin konungr frændi Agulandi konungs hefir í móti þessum er ek sá hér 20 þúsundir í sinni fylking fráskildr öðrum fylkingum, þat veit Machun, [þá eru allir þeir teknir sem aldin af viði. Herra konungr, [segir Ulien, stöðvit reiði yðra. Hingat ríða nú tvau hundruð ok 10 ok fimtigir þúsunda. En ef þér værit sem slátr ok brytjaðir til steikarahúsa, þá eru vér svá margir, at eigi væri hálft lið várt fult af yðr, en konungr várr hefir þat boðit öllum at taka þik höndum, til þess at hann drepi þik sjálfr. Keisarinn sendi þá Nemes ok Oddgeir ok Salomon skyndiliga til herra Girarðs, at hann ok synir hans kœmi til konungs. Ok þeim þar komnum gékk konungr út á völlinn með þeim: Herrar, segir hann, hlýðit mér lítla stund. Sé þér sendimenn Agulandi konungs, þeir krefja guða sinna ok [sjau ok þúsundrað klyfjaðra hesta af gulli ok silfri, ok svá margar meyjar, ok at ek ganga berfœttr sjálfr ok í ullklæðum, ok lúta honum ok leggja kórónu mína þá sem á heilög kristni ok halda lög hans.

87. Hinn gamli Girarðr tók þá at svara: Herra, segir hann, eigi samir yðr at angrast. Nú eru liðnir 80 vetra síðan er ek tók hjálm á höfuð mér. Sendit nú upp undir olifatré eptir líki Jamunds ok fœrit Agulando, þat er honum maklig fórn, því at þá mun hann angrast ok reiðast. En hverr várr styrki annan at hefna sín, en guð alla oss. Vei sé þeim er eigi rekr með tíu þúsundruðum tuttugu þúsundir þeirra manna. Þá gengu þeir eptir líkinu Baldvini ok Ríker. Ok þá kómu sendimenn at deila við konung, ok mæltu: Látit búa skatt várn. Vinr, kvað Karlamagnús, ek lét nú menn til fara at búa. Konungs menn kómu undir olifatré ok fundu Jamund ok hjuggu í sundr armlegg hans, þar sem brotinn var, ok tóku eigi fingrgull af hendi honum né af höfði honum hjálm, ok reiddi Riker líkit, en félagi hans bar skjöldinn ok hönd hans ok höfuð, kómu á völlinn þar sem konungr var, ok lögðu niðr lík Jamunds. Sem Galinger leit þat, þá varð hann felmsfullr, ok sem hann var áðr málugr, varð hann þögull. [Sem Ulien sá hann, kendi hann hjálminn ok þat it mikla fingrgull er hann bar. Undarligt högg gaf Rollant, þá er bæði augu flugu or höfði honum ok lágu á kinnunum. Þá mælti Ulien: [Makun, kvað hann, hvat gerðir þú, er þú sýndir eigi krapt þinn. Vinr, [kvað Karlamagnús, þú hefir at vísu týnt guði þínum. Í gær árla var hann uppgefinn pútum, með stórum járnsleggjum ok hvössum stalpíkum hafa þær brotit allan líkam hans, en ek hefi skilt at þú hefir heitazt við mik. Nú tak hér við skattinum, höfði hans armlegg ok skildi, er af metnaði sínum barðist við mik; aldri fær þú annan skatt af mér. Þú ok Galinger er hingat fórut at heitast við mik, segit inum öfluga konungi yðrum, at skattr sá er hann krefr, fjóra guði sína gull ok silfr ok meyjar, þat er skaði at gefa þær heiðingjum til pútna, ok [kóróna mín af inu skírasta gulli ger, þá fær hann aldri, meðan hann [er lifandi ok ek em sverði mínu valdandi. En fjóra [guði þá er þú krefr, þá hefi ek engan þeirra, því at [ek lét þá gefa pútum, ok brutu þær þá í sundr ok drógu þá eptir sér um herbúðir sínar, ok hlaut hver þeirra svá lítit af þeim, at eigi stóð hálfan annan pening. En aldri átta ek svá mikit fé sem hann krefr, ok aldri láti guð Frakka konung [eiga svá mikit fé, nema þegar taki við hinir hraustustu riddarar mínir. Nú þá farit til Agulandum ok fœrit honum höfuð Jamunds með hjálmi, armlegg ok fingrgull, ok ef guði líkar, þá skulu vér slíkan gera hann sjálfan sem Jamund. Ulien sat á hesti en Galinger á múl, ok litu höfuð Jamunds ok blóð rennanda or munni hans, bæði augu hans lágu á kinnum, heilinn rann út um eyrun. Annarr grét en annarr andvarpaði. Ok þá dró Ulien hinn hœgra glófa af hendi sér ok gékk fyrir Karlamagnús ok mælti: Tak hér við glófa mínum í einvígis veð móti þeim er þú fær vildastan; ef ek yfirkem félaga minn á vígvelli, þá skaltu ok þínir menn trúa á guða vára; en ef hann drepr mik, þá skulu allir heiðingjar trúa á sannan guð. Þá mælti Karlamagnús: Stöðva lunderni þitt, ok seg Agulando at nú hefir son hans fengit þat sem hann fór leita. Ek hefi horn hans, sverð ok hest, ok gaf ek Rollant frænda mínum. Nú seg Agulando, at ek sendi honum höfuð sonar hans ok armlegg fram frá ölboganum, ok fyrr en þetta kveld sé komanda, þá verðr annarr okkarr vitandi, hvárr réttara er hafandi, ek þetta ríki verjandi [eðr hann tilsœkjandi. Ulien leit þá skjöldinn ok armlegginn ok andvarpaði þrysvar ok skók höfuð sitt: Hó, herra Jamund, segir hann, þessi var hörð dagleið. Seg, kvað hann, hvaðan eru knapar þessir er þér fylgja; alt þetta lið [it litla er til dauða dœmt ok öll lög þín únýt. Vinr, kvað Karlamagnús, örlög vár eru í guðs valdi, en eigi undir orðum þínum. Ber höfuðit til Agulandum af minni hálfu, seg, at aldri skal þetta höfuð kórónat vera í Rómaborg.

88. Herr keisarans var þá allr fylktr, ok blésu [þeir þá hálft hundrað lúðra til framreiðar ok ríða á brekkuna. Ok er þeir váru ofan komnir í dalinn, þá sá þeir at alt var landit hulit af heiðingjum, svá mikill fjöldi at engi kunni telja. Nú ríða sendimenn skjótt ok mœttu Madeqvin fyrstra manna: Komit heilir sendimenn, sagði hann, hversu líkar Karlamagnúsi hinum harða keisara, hefir hann sent oss fjóra guða vára ok skattinn? Sem Ulien heyrði, þá reiddist hann, er hann spottaði þá. Þá svarar Galinger: Þú mælir, sagði hann, sem galinn maðr. Þeir gáfu guði vára pútum sínum, er með stórum járnsleggjum brutu þá í sundr. Dauðr er Jamund. Þá svarar Mandeqvin: Farit eigi með þessum hégóma, því at engi er svá harðr mnaðr, at [nökkur mundi þora at misgera við minn herra. Þá [svarar Galinger: Hættit þrætu þessi, því at lík hans liggr undir olifaviði. Þeir hjuggu af honum höfuð ok armlegg, [hér máttu sjá höfuð hans í þessum hjálmi. Þeir vildu eigi taka hjálm af höfði honum né fingrgull af fingri hans, því at þeir vildu at sá kendi hann, er fyrst kórónaði hann. Þá svarar Mandeqvin: Alt snýst oss nú til harms. Ok fékk hann þá svá mikla hugsótt, at hann sleit harit af höfði sér. Sem lið hans sá þetta, þá lustu allir höndum saman ok hörmuðu svá, at allir í þeirri fylking féngu hræzlu ok hugleysu. Síðan riðu sendimenn fram um lítinn skóg, ok kom þá Ackars or Amflor [í móti þeim, ok kendi hann þegar silkimerkit Uliens ok reið þegar í móti þeim ok mælti: Vel komnir félagar várir, hafa kristnir menn við tekit lögum várum? Ulien svarar: Þat væri [mikil þín heimska. Þá er Jamund tók Kalabre borg, þá sneri hann mörgum kristnum mönnum til várrar trúar, ok hafði hann með sér tuttugu þúsundir manna. Því næst kómu Frankismenn hinir hörðustu riddarar at honum með tíu þúsundir; sem þeir áttu við vára menn, þá tóku várir menn undan ok létu fjóra guði sína. En kristnir menn tóku þá í sitt vald, ok seldu þeir þá pútum sínum, ok brutu þær þá í sundr, ok fékk hver þeirra lítit af. Dauðr er Jamund ok alt lið hans. Sem Akarz heyrði þat, þá sortnaði hann allr ok bliknaði, ok allir hans liðsmenn váru svá daprir, at engi vissi hvat mæla skyldi til annars. Enn ríða þessir sendimenn. Sem Kaladis konungr kendi ferð þeirra, þá reið hann þegar í móti þeim ok mælti: Vinir, kvað hann, Maumet signi yðr. Eru kristnir menn til várra guða snúnir? Þá mælti Ulien: Guðar várir hafa svikit oss. Þá er Jamund sótti Kalabre borg, þá snéri hann mörgum til sinnar trúar. Hann hafði með sér 20 þúsundir. Sem Frankismenn höfðu komit þeim á flótta, þá tóku þeir fjóra guða vára ok gáfu þá pútum sínum, ok skiptu þær sín í millum. Dauðr er Jamund en vér svívirðir. Sem þeir höfðu sagt Kalade sendiferð sína, þá gékk hann náliga af viti sínu ok mælti: Maumet herra! bölvaðr sér þú, samþykkjandi at Jamund skyldi vera drepinn. Ok slitu þeir þá fylking sína. Nú riðu sendimenn fram. En Eliades ok Pantalas systrungr hans kómu þá leypandi í mót þeim ok mæltu: Sendi Karlamagnús oss nú skattinn ok meyjarnar? Ulien svarar: Frankismenn eru eigi svá auðsóttir. Þá mælti Galinger: Pantalas bróðir, segir hann, til mikillar úgæfu var Jamund [kosinn hingat yfir oss, ok þá einkannligast er hann eggjaði oss at vinna þetta land. Kristnir menn hafa trú sína ok traust á almátkum guði, syni heilagrar Marie. Þessi er sá er krossfestr var ok dauða sinn fyrirgaf Longino, er í gegnum hjarta hans lagði með kesju. Jamund tapaði fjórum guðum várum, gulli ok silfri, sjau sinnum hundrað þúsunda heiðingja hafa Frankismenn drepit fyrir oss [ok gert mikla skömm ok svívirðing vinum várum ok frændum. Dauðr er Jamund ok fjórir systrungar hans. Sendimenn riðu í brott þaðan ok fram um fylkingarnar ok kómu at [höfuðmerkinu. Þar var Agulandus konungr ok inn öflugi konungr Abilant, ok með þeim Rodant konungr inn sterki ok Madien, Modal konungr inn ungi ok Laufer inn harði. Þessir kendu fjarri [komandi sendimenn.

89. Sendimenn riðu fúsir heim ok vildu gjarna telja tíðendi sín. Ok er konungr leit þá, fagnaði hann kvámu þeirra. Ok er sendimenn stigu af hestum sínum undir höfuðmerkinu, þá mælti fyrst Modas konungr: Ulien ok Galinger, segit skjótt, skulum vér fá skattinn? Þá svaraði Galinger: Þú ert of bráðskeyttr. Vit riðum betr en fim fjórðunga eins vegar, þar sem fleira liggr en 100 þúsunda líkama. Karlamagnús er heill ok vel haldinn, hann er inn vápndjarfasti maðr, hann hafði fyrir löngu skipat fylkingar sínar. Hann sendir þér at vísu skattinn; með þessum gullsteinda [skildi ok laufsteindum hjálmi sendir hann þér höfuð sonar þíns ok armlegg hans hinn hœgra, ok at þeir sé eigi lygimenn er þenna skatt sendu þér, þá fylgir fingrgull fingri hans. Agulandus leit höfuð sonar síns. En Rollant gaf honum svá mikit högg, at augu hans lágu [úti á kinnunum, ok í sundr armleggr hans. Sem konungr kendi fingrgullit, þá visnaði alt hjarta hans ok alt megn hans, ok lagðist ofan á skjöldinn, ok tóku þeir hann í faðm sér. Ok sem hann vitkaðist, þá mælti hann: Hvar eru komnir fjórir guðar várir, er þoldu at son minn væri drepinn? Þá svaraði Galinger: Herra, kvað hann, þá er kristnir menn rœntu oss guðum várum, þá gáfu þeir þá pútum, ok brutu þá í sundr. Alla tel ek þá svívirða er á slíka guða trúa, ok aldri má ek því trúa, at þeir geri jartegnir. Sem konungr heyrði [þessi tíðendi, þá sprakk hann náliga af harmi, ok leit hann þá opt á höfuð sonar síns Jamunds, ok sortnaði hann allr, svá at hann var sóti svartari, en áðr [var hann hverjum manni fríðari. Sonr, kvað hann, mikill er minn harmr, fyrir þínar sakir kom ek hingat í herför; fríðr son, ek kórónaða þik, en þú snérist í móti mér mjök úráðliga, aldri síðan þú fekkt kórónu fylgðir þú mínum ráðum, heldr hafðir þú þeirra úráð, er hvárki vildu mína sœmd né þína. Nú ef þeirra ráð drápu þik, þá skulu þeir ok vera drepnir. Galinger bróðir, segir hann, seg þú mér athæfi Karlamagnús. Galinger svarar: Engi maðr [er sá lifandi, segir hann, ef Karlamagnús sér til reiðum augum, at eigi muni hræðast andlit hans, ok mikil ógn stendr af honum, ok mikil gæfa ef hann heldr viti sínu. Kristnir menn trúa á einn guð, þann er ofan kom af himnum til hjálpar mannkyninu; hann klæddist mannligri mynd af líkam heilagrar Marie. Þessi hin helga mær gat hann svá guðdómliga án allri fýst til karlmanns, hon fœddi hann í Bethleem, hann var skírðr [af Johanne baptista í ánni Jordan ok bauð síðan helga kristni, ok hverr sem trúir á þanna guð fullkomliga, hann skal vera hólpinn á dómadegi.

90. Þá er sendimenn kómu til Karlamagnús, þá hugðust þeir mundu fá skattinn, ok gera kristna menn þræla skurgoða sinna en sér at knöpum ok hestasveinum, en ina ríkustu drepa svívirðuliga; en þeir féngu eigi í skattinn fjóra falspenninga, heldr fóru þeir aptr með makligum skatt ok fœrðu Agulando höfuð Jamunds. Agulandus sjándi höfuð sonar síns gerðist þá óðum manni líkari í reiði sinni, ok mælti: Sonr, kvað hann, mikill angr er mér, er þú komt mér í þessa ferð. Vér báðum guði vára af öllu hjarta, at þeir skyldu oss við hjálpa; ek valda til smíðar þeim in skírustu gull mörg af Arabialandi ok ina dýrustu steina, er finnast í heimi; með verði þessarra [dýru steina mætta ek keypt hafa sjau inar ríkustu borgir. Með þessum gimsteinum lét ek búa armleggi ok fótleggi, háls ok herðar, fœtr ok fingr, bak ok brjóst, síður ok lendar, ok alla líkami þeirra frá hjassa til ilja. Þú gerðir Entor merkismann þinn, er mik vildi reka or ríki mínu ok leggja undir sik Affrikam, en nú féll honum svá makliga, at hann fell í inum fyrsta bardaga; vel sé þeim höndum er honum bönuðu. Síðan lét Agulandus taka höfuð or hjálminum; ok er honum var fengit bleikt ok blóðugt ok litlaust, er lifandi var fagrt ok frítt, þá kysti Agulandus munninn blóðgan, þar sem heilinn rann or; hann faðmaði höfuðit ok lagði á brjóst sér. Þá mátti sjá Affrikamenn af harmi ok hugsótt hnípa ok gráta, [allir inir vaskustu skulfu af hræzlu.

91. Nú teljum vér frá Karlamagnúsi konungi ok hans athæfum. Hann hefir nú albúnar fylkingar sínar, ok hann sjálfr vel búinn, ok var þá in fyrsta fylking upp komin á brekkuna. Ok er Affrikamenn sá þá, þá var engi svá harðr í öllu liði þeirra, at eigi minkaðist máttr hans ok megn af hræzlu. Þá sá heiðingjar, at þrír riddarar riðu ofan af fjallinu fyrir fylkingum með silfrhvítum brynjum ok inum beztum herklæðum, ok leyptu at inni fyrstu fylking heiðingja. Oddgeir er merkismaðr ok [Rollant, þessir váru foringjar fyrir þessi fylking, er or fjallinu reið ofan. Karlamagnús kallaði þá páfann til sín ok mælti: Komit hingat Mauri, segir hann, guðs vinir ok mínir. Lof sé almátkum guði, [segir páfinn, ek hefi mikinn hlut af krossi [dróttins, þeim er líkamr hans var píndr á. Nú skaltu, herra Mauri, skrýðast ok bera þenna inn helga kross. Þá svarar Mauri: Þú mælir kynliga; þú fékkt mér herklæði, brynju, hjálm ok skjöld„ ok sit ek herklæddr á hesti þessum ok heill. Þat segi ek þér, at ek skal eigi [skyldast messufötum at skrýðast fyrr en þessi bila mér, ek skal svá vaskliga þjóna guði ok þér, at heiðingjar skulu vápn mín dýrt kaupa. Þá mælti páfinn: Hví ertu svá horfinn mér? Eigi em ek horfinn yðr, herra, segir hann, nema nú verðr svá at vera fyrst at sinni. Þá kallar páfinn til sín Ysopum: Þú ert, kvað hann, inn besti klerkr, þú skalt taka með þessum helgum dómi. Þá svarar hann: Herra, segir hann, þú ert of bráðskeyttr. Til hvers tók ek þessi vápn ok herklæði? fá mér þau vápn er ek var vígðr í, í guðs nafni þá skal ek gera [allan yðvarn vilja. Herra erkibyskup hlýddi til orða þeirra, ok sat hann á einum rauðum vápnhesti inum vildasta. Þessi erkibyskup var öflugliga vaxinn, hinn fríðasti maðr sýnum. Hann reið þá fram í miðjan flokkinn ok mælti til páfans: Herra, segir hann, lengi hefi ek hlýtt til orða yðvarra. Vér erum allir búnir at biðja fyrir oss, en þér gefit eigi þess, at vér skulum berjast. Mjök sé ek yðr áhyggjufulla um einn lítinn hlut; ei þér féit mér þann inn dýra helgan dóm, er þessi nítaði við at taka, [þá vil ek gjarna við taka, því at ek væntir at mér man engi tálman af því standa. Þá svarar páfinn: Vinr, kvað hann, hvar vartu fœddr? Herra, segir hann, fyrir norðan fjöllin í Frakkakonungs ríki. Ek var munkr lengi í Norðmandio í borg þeirri er Kum heitir, í munklífi því er Uniages heitir. Þar var ek betr en 10 vetr, ok vildu þeir gjarna kjósa mik til ábóta yfir sik. Þar var ek kosinn ok fyrir því brott tekinn ok gerr erkibyskup í Reims borg. Ok þat skaltu [vita ok fullkomliga reyna, at þér skal líka mín þjónusta fyrir þetta kveld. Þá mælti páfinn: Guð veit, kvað hann, þú mælir forkunnar vel, leyn mik eigi, hvat þú heitir. Herra, segir hann, Turpin kalla menn mik. Þá mælti páfinn: Guð blezi þik ok [gefi þér góða hamingju. Ertu svá hraustr maðr, at þú vill bera merki fyrir liði váru? Já, [segir hann, þess bið ek at þér gerit sva; ok ef þér vilit mínum ráðum fylgja, þá hefi ek þúsund riddara, er fyrir mér þjóna at borði, ef þér vilit at þeir fylgi mér, þá vil ek vera í fylking Oddgeirs ok Rollants, ok æ meðan nökkurr gerir mínum herra úfríð, ok má ék sjálfr með mínum vápnum hjálpa, þá vil ek í orlofi þat vinna. Sem ek kom til kirkju minnar, þá vil ek vera í allri þjónustu svá sem ek em til vígðr. Þá svarar páfinn: Vant er um þetta at tala, [nú víll þú bæði erkibyskup ok riddari vera. Erkibyskup svarar þá: Eigi þori ek, herra, at deila við yðr, ef þér vilit eigi þessu játa, þá aflit yðr annan merkismann. Þá mælti páfinn: Þú skalt þetta leyfi þiggja, en dýrt muntu kaupa.

92. Þá sá þeir Affrikamenn nálgast, ok géngu þá horn ok lúðrar, trúmbur ok tabor, [ok gerðist inn mesti gnýr í hvárutveggju liðinu. Sem erkibyskup fékk þetta leyfi, þá kysti hann hœgra fót páfans, ok fékk páfinn honum krossinn. Erkibyskup laut þá páfanum ok tók þá krossinn með miklum fagnaði, ok fylgðu honum sjau þúsundir riddara. Sem [erkibyskap kom til Oddgeirs með krossinn, þá sté hann af hestinum, ok alt lið hans, [ok lutu krossinum með miklum góðvilja ok grétu af fagnaði. Þá mælti Oddgeir: Rollant, segir hann, ek festi þér trú mína tryggliga, at Agulandus er at vísu dauðr, ef hann bíðr vár. Oddgeir inn hrausti riddari sté þegar á hest sinn, ok alt lið hans, ok riðu þeir þá ofan af brekkunni. En þrír riddarar kómu þá skundandi fram fyrir fylkingar til liðsins, ok mæltu ekki, fyrir því at engi orti orða á þá. Ok er þeir kómu í framanvert brjóstit, þá mælti Oddgeir til þeirra hárri röddu: Þú maðr á hinum hvíta hestinum, hví skundar þú svá mjök, eða hvat heitir þú? Þá svarar hann: Still þik, segir hann, ok mæl hœverskliga; Georgium kalla menn mik, þar sem ek var. Ek em hvertvitna vanr at gera ina fyrstu atreið í bardaga, en nú hefi ek gefit ina fyrstu atreið þessum unga sveini með þeim formála, at aldri skal honum bleyðiorð or munni koma. Sem Oddgeir fann, at þessi var at sönnu Georgius inn helgi, er talaði við hann, þá mælti hann: Herra, kvað hann, ek gef hann í guðs gæzlu ok þína. Ok lýkr hér inni áttandu bók ok hefr upp ina níundu.

93. Nú ríða öðrum megin í móti þeim Affrikamenn ok láta ganga horn ok lúðra. Kristnir menn höfðu ok yfrin góð horn ok hvella lúðra. Madeqvin sat á inum skjótasta hesti, svá at engi var vildri vápnhestr í [öllum her Affrikamanna. Hann var í góðum panzara ok á höfði silfrhjálmr, gyrðr löngu sverði. Jt ríka merki hans blakaði fyrir vindinum. Inn helgi Georgius reið fram með Rollant ok hélt í beisl hans ok mælti: Hræzt eigi þó at hann sé hár ok mikill. Þá svarar Rollant: Heill herra, segir hann, þat skal ek gjarna gera. Sem Rollant hafði þenna mann sét ok heyrt orð hans, er guð virðist til hugstyrks ok hjálpar honum at senda ok kenna honum riddaraskap, ok játtaði honum ina fyrstu atreið, at engi skyldi honum mega standast, þá leit hann Madeqvin, er reið or fylking sinni at leita þess er [hann vildi fyrst við eiga. Rollant hélt spjótinu til lags ok skildinum sem fastast at brjóstinu, ok keyrðu báðir sem skjótast hestana ok lagði Madeqvin fyrr til Rollants í hinn efra fjórðung skjaldarins ok í gegnum skjöldinn; en brynjan bilaði eigi, ok brast þá spjótit í 3 hluti. En Rollant lagði til hans af öllu afli, ok dugðu [honum lítt vápn hans; því at Rollant blóðgaði alt sverð sitt í líkama hans. Sú var lýkt á viðrskiptum þeirra, sem nú má heyra, at í fyrstunni sem Rollant lagði til hans spjótinu, þá var spjótskaptit svá hart at eigi brotnaði, en hann ungr ok úvanr við riddaraskipti, ok varð svá búit at vera, ok eigi gat hann riðit hann af hestinum. Ok því næst greip hann til Dýrumdala ok brá ok skundaði at höggva hann. En Rollant (var) lítill, en hinn mikill sem risi, at varla náði hann sverðinu upp á háls honum ok hjálm, en þó tók sverðit brott allan hlut hjálmsins er fyrir varð, ok svörðinn af hausnum ok af honum hit hœgra eyra, svá at heilinn fylgdi. Hann hafði armleggi digra ok langa. Sverðit sleit brynjuna tvefalda ofan á lendar honum, ok nam eigi staðar fyrr en í hestinum. Allr sá hlutr líkama hans sem sverðit tók var í sundr klofinn ok slitinn. Sem inn helgi Georgius ok inn helgi Demetrius ok Merkurius ok Oddgeir merkismaðr, þeir sá Rollant svá vaskliga gefast, at hann reið at einni fylking heiðingja ok hjó niðr alla er hans biðu, sem þeir kómu til hans, þá hjuggu þeir svá stórt, at allir féllu er fyrir þeim vurðu. En þat veit engi, hvárt þeir váru með fullu dauðir, er þessir inir helgu menn feldu, nema svá lágu þeir kyrrir, at eigi hrœrðust [á þeim nökkurskonar þeirra limir.

94. Nú eru þeir þrír riddarar í komnir bardagann, er á hvítum hestum riðu ofan or fjallaklofanum. Þar var hinn helgi Georgius ok Demetrius ok Merkurius. Rollant hafði þá höggvit it fyrsta högg, sem inn helgi Georgias hafði lofat honum. Eigi vissu menn dœmi til, at slíkr maðr hjoggi svá stór högg. Þar matti þá sjá fjórtán höfðingja búklausa liggja hjá Madeqvin. En Oddgeir feldi sex menn, ok kristnir menn skunduðu svá mjök, at Affrikamenn kómust eigi í brynjur sínar. En Frankismenn eru vel herklæddir, kómu at þeim er berir váru, ok feldu þykt heiðingja. Kristnir menn váru eigi fleiri en tvær þúsundir ok sjau hundruð riddara, en inir heiðnu váru saman 20 þúsundir. Þar sýndi guð kristnum mönnum sína miskunn. Heiðingjar slitu fylking sína, svá at aldri síðan koma í mót Frankismönnum. Sem Affrikamenn sá, at þeir höfðu látit höfðingja sinn, þá féngu þeir mikla hugsótt ok mæltu: Madeqvin herra, segja þeir, í öngu landi var þér jafngóðr höfðingi; þessi er lítill sveinn er þér banaði, mikit afl var gefit svá litlum dverg, at hann klauf inn mesta mann herklæddan, ok ef aðrir eru jafnsterkir, þá mun Agulandus hart niðr koma, ok öll Affrika mun snúast í harm ok [hugar ekka.

95. Turpin erkibyskup bar þann dag inn helga kross, í öllum herinum var engi ágætari heilagr dómr. En svá sýndist Affrikamönnum hann mikill ok ógurligr ok bjartari sólar ljósi, at af því féll hræzla á þá. En nú eru várir riddarar komnir at fylkingu Akarz or Amflor. [Í fyrstu fylking Afirikamanna váru tuttugu þúsundir. Þessir gerðu Madekvin merkismann sinn, er Rollant drap í augliti þeirra. Þessir fjórir er honum fylgdu, feldu svá marga, at engi kunni telja. Þessi hinn helgi kross var svá bjartr, at allan dalinn lýsti af hans ljóma ok ljósi. En Akarz or Amflor þótti undarligt ok kynligt, með hverjum hætti þeir kómu svá skjótt á hendr honum ok réðu til hans manna. En Rollant með brugðnum Dýrumdala hjó svá stór högg á báðar hendr sér, at hann hræddist enga ógn síðan er hinn helgi Georgius styrkti hann, ok þat er frá honum [at segja sannast, at aldri síðan gerði hann svá mikit mannspell [í þessum bardaga.

96. Girarðr hertugi or Satreborg inn hraustasti höfðingi hann gerði af sínum mönnum þrjár fylkingar til 3 bardaga af ungum mönnum vöskum ok vel vápnuðum. Þér inir ungu menn, segir hann, verit harðir ok vápndjarfir, ok þá er spjótin brotna, takit skjótt til sverðanna. Hræðizt alls ekki Affrikafólk, þeir eru vándir villumenn, ok ef ek rek þá eigi á flótta tuttugu þúsundir heiðingja með tíu þúsundum, þá látit eigi optar at mínum orðum. Girarðr hefir nú skipat liði sínu, hann talaði fyrir þeim, eggjaði þá ok hugdirfði ok mælti: Dýrligir drengir, segir hann, Affrikamenn eru vándra manna sveit, únýtir ok huglausir, ek skal vinna af þeim þat er þeir sitja á ok auðga af fé þeirra land várt ok ríki. Nú skulu vér vaskliga þjóna guði, er alt hefir í sínu valdi, at vér aflim oss eilífan fagnað. Þeir svöruðu honum ástsamliga ok játtuðu allir hans vilja [at gera í öllu. Boz ok Clares váru foringjar þeirra ok merkismenn, ok váru þeir þá þúsund ok fim hundruð inna [ríkustu riddara; hverr þeirra skundaði fyrir annan at sýna sína hreysti. Þá stalst einn njósnarmaðr heiðingja ok reið skyndiliga í gegnum einn lítinn skóg, ok stefndi sem hann mátti skjótast at höfuðmerki Agulandi. Ok sem hann sá konung, þá œpti hann hárri röddu: Herra Agulande, segir hann, Makun signi yðr; hér ferr nú, segir hann, [á hœgri hand yðr einn riddaraflokkr, í öllum herinum finnast eigi fríðari menn né betr herklæddir; þessir trúa á son innar helgu Maríu. Sem Affrikamenn heyrðu þessi tíðendi, þá hræddust þeir allir við, ok er þeir litu merki hertugans ok alt liðit herklætt, þá fékk þeim mikla ógn. En er Agulandus leit þá ríðandi, þá fýsti hann [hvárki at læja né leika. Girarðr hertugi reið nú at þeim með öflugum sterkleika, ok er atreið hans eigi sem huglausra manna. Hann ætlar nú heiðingjum svá harðan leik, at aldri fyrr höfðu þeir slíkan. Séð hversu vápndjarfr hann var, at hann þorði at eiga viðskipti við þann konung, er fimtigi konungdóma hafði í sínu valdi; í hans fylking váru hundrað þúsunda heiðingja ins vildasta liðs, er honum fylgdu. En sá var vitr at vísu ok vaskr höfðingi, er slíkr var sem Karlamagnús konungr, er með sextán þúsundum þorði á hann at ríða, ok fyrr en Agulandus fái sótt Franz, þá verðr hann at vísu hryggr ok reiðr.

97. Hertuginn Girarðr, hœferskr, harðr ok grimmr úvinum, reið ramliga at þeim ok gerði þrjár fylkingar, herra Boz ok Clares varu foringjar þeirra. Í hinni fyrstu fylking var þúsund ok fim hundruð riddara, [ok riðu þeir þá svá þröngt, at eigi mátti einn spörhaukr fljúga í millum spjóta þeirra. Affrikamenn sá kristna menn nálgast ok vápn þeirra glóa [af skínandi sólu, ok riðu þegar at segja Agulando. Sem hann heyrði þetta, þotti honum kynligt, ok mælti Ulien þá til konungs: Herra, kvað hann, óttizt ekki, þeir hafa öngan liðskost til þess at gera þér skaða, hálft lið várt etr meira slátr í eitt mál en þeir eru allir, alt afl þeirra er eigi vert eins glófa; ef þér fáit mér 20 þúsundir riddara, þá skal ek svá verja þeim er nú fara hér, at allir skulu dauðir liggja áðr þér farit sofa. Ef ek geri eigi svá, þá sé allir sporar mínir af hendi skornir ok topprinn klýptr or enni hesti mínum; svá samir at þjóna huglausum riddara. Þá svarar Agulandus: Þú ert hraustr maðr ok mjök lofandi, þú ert minn systurson. Nú vil ek, at þú hjálpir mér við í ráðum þínum ok riddaraskap; ef vér megum þetta ríki vinna, þá gef ek þér þat skattalaust ok skylda. Þá svarar Ulien: Ekki beiði ek meira, segir hann. Ok [gékk þegar ok kysti hönd hans. En inn gamli Galinger vildi öngum kosti því játa, ok mælti: Herra, segir hann, mjök angrar mik nú; þér sendut mik til Karlamagnús konungs, ok fór ek sem sendimaðr yðvarr at krefja réttar yðvars ok at heitast við þá ok víss verða liðsfjölda þeirra. En Karlamagnús konungr er [inn mesti kappi, ok allir þeir er honum fylgja, ok fyrr láta þeir alla sik höggva í sundr kvika en þeir neiti guði sínum; þeir eru eigi bleyðimenn, fyrr en þú kemr þeim [af þessu landi, þá veita þeir harða viðstöðu. Trú [með engum hætti hvat Ulien rósari segir. Þá mælti Ulien ekki, hann skalf allr, ok brann hann sem eldr [væri lagðr á hann, augu hans glóuðu sem glœðr, er hann heyrði hvat Galinger talaði, ok lét þegar saman blása liðinu, ok mundu þeir þá illa deilt hafa, ef eigi hefði Agulandus konungr í þat sinn stöðvat þá.

98. Sem Ulien gékk ífrá konungi, þá mælti hann hárri röddu: Fylgit mér, segir hann, þat veit Makun, at ek skal svá fagna þeim sem ek kann. Hann [hafði þá við sér svá mikit lið, sem honum líkaði, ok [var þat lið betr en tuttugu þúsundir riddara. Agulandus dvaldist eptir undir höfuðmerkinu, ok með honum Abilant ok Meliades konungr ok Moadas mikli ok Amuste með tveim sonum sínum. Sem Ulien hafði fylkt liði sínu, þá gerði hann Jafert foringja fyrir inn fyrsta fylkingararm. Þessi fylgdi konungi utan um hafit, en þeir váru eigi svá viðbúnir sem inir fyrri, því at þessir höfðu hvárki brynjur né hjálma, nema boga ok örvamel á baki ok brynjuhetti læsta á höfði ok öxar bundnar við söðulboga. Í allri þeirra fylking váru eigi önnur hervápn. Ein fylking kom þá í móti þeim ríðandi [af Frankismanna her, aldri sá maðr jafnmarga menn betr búna sem þá fylking, er herra Girarðr hafði fóstrat með sœmdum þeim er guð [gaf honum. Sá er foringi þeirra var leiddi þá í svá [þykkva þröngd fylkingar, at þó at eitt epli væri kastat í millum þeirra, þá mundi löng morginstund líða áðr þat félli á jörð. Ok þá reið Clares einn or fylkingunni vel lásboga skot fram frá öðrum ok reisti upp merki sitt. Þá mælti Ulien við Jafert félaga sinn: Þessi [er fylking öll oss gefin, öll Affrika skal sœmd af [þeirra vápnum. Þá bað Jafert at gera ina fyrstu atreið, ok þat játaði honum Ulien, ok riðust þegar at ok leyptu hestunum sem mest máttu þeir hlaupa, ok lagði Jafert í skjöld Clares, svá at skjöldrinn bilaði, en brynjan spiltist eigi, ok brast þá spjótit í tvá hluti. En Clares lagði til hans í járnbundinn skjöld, ok dugðu honum enger hlífðir, því betr en [faðm af spjótinu setti hann í gegnum hann. Affrikamenn réðu þá til kristinna manna, en þeir vel búnir inum vildustum herklæðum ok vápnhestum ráku þá vaskliga af sér. En Affrikamenn höfðu enger brynjur nema leðrpanzara, ok gerðu kristnir menn þá úbœtiligan skaða á Affrikamönnum, klufu höfuð ok herðar, limi ok líkami, svá at allir vildu þá flýja. Ulien œpti þá á [sína menn þrim sinnum ok mælti: Inir vándu pútusynir, sagði hann, illa svívirði þér oss, [er þér bilit nú í svá mikilli þurft. Þar lágu svá margir drepnir ok af hestum fallnir, at allir váru vellirnir huldir af þeim. Frankismenn eru vel herklæddir, en Affrikamenn eru vápnvana ok berir. Ok þegar sem herra Girarðr kom með sínum fylkingum, þá sleit hann þegar flokk heiðingja. Affrikamenn máttu [eigi lengr við standast, er þeir sá sína menn svá í sundr klofna, at vellir váru huldir af líkum þeirra. Þá mælti Ulien: Vesall em ek, segir hann, hvat skal af mér verða. Ek hugða alla Eyropam undir mik ok mitt vald leggja mega ok skipta því ríki í millum minna manna, ok alla kristni únýta ok svívirða, en vár lög tigna ok styrkja; nú [verða várir úvinir yfirsterkari, en vér úgæfumenn,ok huglausir verðum undan at flýja. Í því snerist hann aptr á þeim inum góða hesti, er varla fannst nökkurr jafngóðr. Hverr sá er honum mœtti fékk hart viðrskipti. Sem hann leit Valter mikinn skaða gera heiðingjum, þá stefndi hann at honum, ok lagði hann í skjöldinn ok brynjuna ok herbergði spjótit í hjarta hans ok skaut honum dauðum af hestinum. Sem Clares sá þetta, þá andvarpaði hann af öllu hjarta, en Affrikamenn feldu þá kristna menn. Þar mátti þá sjá marga góða hesta, er fyrirlátit höfðu sína herra, ok gengu þar um völluna slítandi beislin. Ulien sat á rauðum hesti svá góðum, at engi mátti finna annan betra, ok reið hann þá or þrönginni harmandi skaða sinna manna ok spjót sitt öllu afli hefjandi. Spjótskapt hans var or Affrikalandi, þess viðar er Affrikamenn kalla dand, þessi viðr kann varla bogna né brotna. Spjót hans var ok it hvassasta. Hann reið þá ok fann engan svá dramblátan, ef Ulien mœtir, at lofar né hrósar sínum hlut; ef hann höggr eða leggr, þá [stenzt honum hvárki ístig né söðulgerð. Í þeirri framreið feldi hann fjórtán menn af hestum, ef hann væri kristinn, þá væri [hvárki Rollant né Oliver honum vildri riddari.

99. Ðá kom Basin hertugi hleypandi, er allan dag leitaði hans, ok œpti hárri röddu á bak honum: Ef þú snýst við undan flýjandi, þá mantu falla. Sem Ulien leit hertugann komanda, er allan dag hafði leitat hans, ok hélt spjótinu til lags, ok eptir honum fara þúsund ok fimm hundruð riddara, ok mátti ekki at gera, þá stefndi hann sem skjótast or þrönginni ok létti eigi fyrr en hann kom á [brekku nökkura, ok tók þá skjöldinn ok hélt sem fastast at sér til hlífðar ok festi fœtr sína með ístigum af öllu afli, ok œpti þá hárri röddu á herra Basin ok mælti: Þat veit [trú mín, segir hann, fyrir dauðan halt mik, ef ek fær þér eigi félaga. Þá kom hertuginn á einum föxóttum Gaskunie hesti, er Droim konungr gaf honum. Sem þeir mœttust á flugskjótum hestum, þá lagði hvárr til annars með hörðum lögum, svá at hvárgi gat sér í haldit söðlinum, ok féllu báðir svá at beggja þeirra axlir lágu í sandinum. Sá er þar væri undir hamrinum hjá olifatré ok sæi, hversu þessir tveir riðust af hestunum; þá mætti hann ok sjá, at þeir ljópu skjótt upp ok tóku skjölduna ok hnefuðu spjótin. Nú sá Ulien at kristnir menn nálguðust hann ok at hann mundi dauða síns þar bíða. Þá skundaði hann til hestsins ok kom sér á hann, svá at hann [studdist á spjótit allr meðan hann steig upp. Vei sé því ístigi er við honum tók. Þá kómu Affrikamenn fjórar þúsundir ok snerust umhverfis Ulien at verja hann. En Clares gat eigi nálgazt hann at því sinni. Þá kómu sendimenn leypandi fram at höfuðmerki Agulandi ok œptu hárri röddu: Herra Agulande, sögðu þeir, alt snýst oss til vandræða [á þessum degi; kristnir menn eru svá járni klæddir ok stáli, at engi maðrr kemr sári á þá, þér munut eigi sjá fjóra yðra menn aptr komna. Sem konungr skildi [orð þeirra, þá reiddist hann ok lét búast 80 þúsunda er í hans valdi váru.

100. Nú verðum vér at [rœða um athæfi Karlamagnús ok hins helga Georgii, er með 3 mann kom hversdagliga til bardagans undarliga digr [ok drambsamr, öflugr ok vápndjarfr ok vel hugaðr. Hann mælti til sinna manna: Herrar, segir hann, hvat gerit þér eða hvat hræðizt er, fyrir hví sœki þér eigi at þessum mönnum erfðir þeirra ok sœmdir, er þeir ok forellrismenn þeirra hafa á setit? af þeim [skulum vér verða ríkir við takandi sælum þeirra ok sœmdum, vér skulum skipta í millum vár eignum þeirra ok ríki. Vér erum vel 100 í móti [þeirra tveimr. Vitið at vísu, ef þér látíð undan komast einn þeirra, þá verð ek aldri feginn, meðan ek lifi. Því næst gerðist bardagi svá harðr, at hvárki gat hlíft hjálmr né brynja. Kristnir menn váru þá mjök angraðir, hestar þeirra mœddust ok máttu ekki laupa, margir féngu eigi hlaupit um röst. Ef eigi sendir guð þeim nú skjóta viðrhjálp, þá mun Karlamagnús bæði verða hryggr ok reiðr ok þúsund barna í hans ríki föðurlaus ok fátœk. Því næst kom Salomon konungr ok með honum [Angiomenn ok Oransel ok Bretar. Þeir riðu spakliga ok gerðu öngan gný, til þess er þeir kómu svá nær bardaganum, at eigi var lengra til en örskot. Þá mælti Hugi jarl: Herra Salomon, segir hann, þú skalt hér dveljast með drekamerki váru, en ek vil fara at sjá athæfi kristinna manna várra. Rollant er barn en Oddgeir er dugandi maðr, ok hræðumst ek mjök at vér týnum Rollant. Nú ef vér verðum þurfi, þá hjálpit oss við. Þá mælti konungr: Farit í guðs signan ok fagnaði. Þá reið jarlinn í brott með þúsund riddara hraustra. Þessir váru eigi herklæddir sem knapar, þeir höfðu svá öruggar brynjur, at aldri fölsuðust þær fyrir vápnum, ok sátu þeir á [góðum hestum, svá at eigi váru vildri í heiminum, ok œpti þá jarlinn sigróp Karlamagnús keisara, er hafði leóns hjarta. Þessi jarl var inn fríðasti ok inn vaskasti, hann mælti þá við sína menn: Góðir riddarar, segir hann, ryðjum veg várn ok stefnum at höfuðmerki heiðingja; ek bið yðr, at þér höggvit [stórt, svá at engar hlífðir standist höggum várum, ok Frankismenn sém einkendir at sœmd. Jarlinn gat eigi svá mikit at sýst, at hann yrði jafningi Oddgeirs danska, þó gáfu þeir stór högg Samson ok Riker. Ok [þá mælti Oddgeir: Herra Hugi jarl, sér þú riddara þann er sitr á hvítum hesti ok drepr tíðum heiðna menn? Þat er inn helgi Georgius, ok með honum tveir riddarar Demetrius ok Merkurius, er guð hefir hingat sent af himnum til þessat styrkja kristni vára.

101. Akarz or Amflor fann þá at hans menn hugbleyddust, en Frankismenn feldu þá sem tíðast, ok leit hann þá fylking Salomons konungs atríðandi ok kristna menn drepa heiðingja ok inu helga kross skína ok glóa. Þá mælti hann við sína menn: Fjórir guðar várir eru eigi verðir eins falspenings, þeir gáfust í vald [úvina várra; nú eru þeir allir muldir í sundr. Mjök samir kristnum mönnum at tigna sik ok lofa sinn guð; séð hér kross er hann var píndr á, vér getum eigi sét í móti honum, ok engum kosti megum vér nær koma hans krapti, um snýr hann öllu viti váru, vér förum œrir ok hamstólnir; því optar sem vér sjám þenna kross, þeim mun meir vaxa vandræði vár, ok þat veit Maumet, at eigi [verjumst ek lengr. Ok hélt hann þá undan sem skjótast. Akarz or Amflor flýr nú sem skjótast ok hans lið með brugðnu sverði bleikr ok huglauss, en Frankismenn eptir þeim œpandi ok leggjandi með spjótum en höggvandi með sverðum, ok svá mikit unnu þeir á þeim, at betr en 10 þúsundir heiðingja lágu þar þá dauðir. Frankismenn fylgdu þeim um einn lítinn skóg drepandi þá sem tíðast, ok kómu þeir því næst at fylking Calides or Orfanie. Hugi jarl œpti þá hárri röddu ok mælti: Nú samir oss hreysti vára at sýna; höggvit stórt þetta it bölvaða fólk, þessir virða enskis hjálma né brynjur, ok eigi meta þeir enn vildasta vápnhest eins súrs eplis. Þessir taka við várum mönnum vaskliga, ok ef eigi sér nú guð til þeirra ok sendir Salomon ok hans lið, þá töpum vér nú Oddgeir ok jarlinum [it sama.

102. Nú kómu 2 fylkingar kristinna manna at enni þriðju fylking heiðingja, ok hjuggu þá Frankismenn af öllu afli, ok kom þá Salomon konungr svá vaskliga þeim [viðr hjálpandi, at honum fylgdu fim þúsundir ins vildasta liðs með öruggum brynjum ok góðum hjálmum. Þessir sóttu svá ákafliga heiðingja, at þeir hjuggu höfuð ok herðar, limi ok líkami, ok fundu þeir svá hart viðrskipti Frankismanna. Þeir váru berir, en hinir herklæddir. Hinir hraustustu urðu hræddir, en inir hugnostu hamstola, ok drógu sik þá á bak ok ýldu svá sem vargar, ok skutu af hornbogum sínum, svá at þeir drápu af vápnhestum Frankismanna 300, ok váru þá margir fyrir því á fœti.

103. Ðá varð bardagi svá harðr, at hvárirtveggju gáfust sem máttu. Margir váru svívirðuliga af hestum riðnir, fyrir því at þessi bardagi at brotnum spjótum gékk allr með sverðahöggum. Þar mátti sjá Rollant [ríða or einum flokki ok jafnan in stœrstu högg gefandi. Þar vann ok mikit at Hugi jarl ok Riker, ok þá mælti Oddgeir: Rollant, kvað hann, guð veit at þú ert mjök lofandi; ek munda eigi trúa þessu í gær, ef mér væri slíkt sagt frá þér. Ver aldri fjárri mér, því at þú ert ungr í þessi sýslu. Já, segir Rollant, ef guð eflir mik, þá skal ek ömbuna þér þessa sýslu ríkuliga ok þína [þjónustu trúliga. [Hugi ok Riker unnu þar mikinn sigr. Oddgeir hertugi ok Samson inn öflugi riddari kallaði til sín fjóra sína félaga Estor, Bæring ok Otun, ok eitt ungmenni er hét Grelent. Hann var fœddr í Bretlandi ok [var skyldr Samsoni konungi, þessi skemti konungi í höll hans, þessi var fóstrson keisarans or bernsku ok svaf jafnan í svefnhúsi konungs. Engi var honum vildri söngari né sá er betr kynni skáldskapar heiti, þessi gerði hit fyrsta kvæði í brezku máli. En í þessarri þörf er þá höfðu þeir gaf Rollant honum herklæði. Af [honum bar engi ungra riddara hans jafningja nema Rollant ok Otun. Þá mælti Rollant til sinna manna: Hvat er nú ráð vildast? Séð merki þat er þar stendr, er inn vándi Galinger á, ef vér mættim sundr dreifa þeirra fylking ok þröng, þá munu [vér at vísu sigrast, en þeir allir týnast. Þá svarar Grelent: Ráðum sem skjótast til þeirra, fyrir því at þeir hafa engi dugandi vápn, trú aldri at þeir standist oss. Já, segir Rollant, þú várt at vísu duganda drengs son. Ok eigi var honum vildri riddari. Nú sem inn ungi Grelent hafði jáð því sem Rollant [hafði mælt, þá lögðu þeir herklæddir at þeim er berir váru. Þá [vildu öngir fyrir þeim verða, ok sleizt þá þegar fylking Calidis, ok váru þeir svá hræddir, at þeir vissu eigi hvat þeir skyldu at hafast. Grelent kom þá hleypandi at Caladis ok lagði hann í gegnum skjöldinn ok hann sjálfan, ok er hann skaut honum or söðlinum, þá brast spjótit, ok brá hann þegar sverðinu ok veitti honum [svá mikit sár, at [aldri fannst þá sá er grœða kynni. Þá kom Rollant hleypandi sem skjótast gat [hans hestr borit hann, ok lét hann síga þat it harða spjót með merkinu ok lagði til Akarz or Amflor með svá miklu afli, at öll hans herklæði tœðu honum alls ekki, ok skaut honum jafnskjótt dauðum á hestinum. Því næst brá Rollant sverðinu ok fim félagar hans, ok feldu þar niðr betr en sextugu heiðingja, ok á ofan drápu þeir tvá konunga [í augliti þeirra, ok lét þá engi þeirra lausan einn blóðdropa [af sér, ok gerðu þeir svá mikit af sér, at jafnan síðan váru þeir sœmdir meðan þeir lifðu. En Floriades ok Manuel héldu undan sem skjótast, hvártveggi harm ok hugsótt í brjósti berandi.

104. Sem Oddgeir misti Rollant ok vissi eigi hvar hann var kominn, þá hræddist hann, at hann mundi eigi optar sjá hann. Ok var þat eigi kynligt, at hann væri hræddr um hans hag, því at hann var fenginn í hans gæzlu, ok mælti þá til Hugons jarls: Herra, sagði hann, illa hefir nú at borizt, ek veit eigi hvar systurson konungs er kominn. En í þessu liði er hér er fyrir oss heyri ek mikinn hörkul, ok at vísu sé ek þar Rollant undir hvítum hjálmi; nú bið ek yðr, at vér hjálpim þeim við sem skjótast. Þá svarar jarl: Þat skulum vér gjarna gera. Þá kom Oddgeir þar sem Rollant var, ok mælti: Eigi hefir þú nú haldit þat sem vit rœddum, ok ef guð hefði eigi gefit mér þessa huggan, at ek fynda þik heilan, þá segi ek þat guði, at aldri skylda ek lengr bera skjöld né herklæði. Affrikamenn fyrirlétu þá þrjá höfðingja sína, en hinn helgi kross kom þeim stökk ok hræzlu á þá, at þeir hníptu allir af hugleysi. Almáttigr guð unni Karlamagnúsi konungi ok hans verkum ok því hinu góða fólki, er hann var stjórnandi, fyrir því vildi hann [eigi, at þeir týndist, heldr var hann verjandi þá ok sendi þeim þrjá riddara sína at hjálpa þeim ok vinum sínum, er honum var ást á, svá opinberliga, at allir sá þá ok kendu ok heyrðu rödd þeirra, ok einkannliga hinn helga Georgium, er foringi [(var) hinna tveggja. Af þessum féngu kristnir menn mikla hugdirfð, en Affrikamenn hrukku allir saman ok taka á flótta, en Frankismenn eptir drepandi þá sem vargar [er sauði elta. Nú eru þeir er eptir lifa af þeim fim konungum allir undan haldandi, en 3 höfðingjar þeirra liggja höfuðlausir eptir, en kristnir menn drepa þá 100 ok þúsund fylgjandi þeim um hamra ok dali. En Eliadas ok Pantalas systurson hans váru aldri vanir undan at flýja, þessir váru inir mestu bardagamenn, þeir heyrðu hörkul ok stór högg Frankismanna, ok kómu þá Frankismenn at fylkingum þeirra. Þá mælti Eliadas til ráðgjafa sinna: Kristnir menn eru [mikils metnaðar ok grimleiks, ef þeir finna oss nú raga ok huglausa, [ok ef Agulandus verðr þess víss ok sannfróðr, þá verðum vér aldri hans einka vinir né honum kærir. En ek virði eigi eins falspenings allan metnað kristinna manna. Frankismenn kómu þá ok fylktu ok váru eigi fleiri en 2 þúsundir ok 700, ok riðu fyrst fram or Frankismanna liði þeir er vildastir váru. Í þessum flokki var Rollant ok Oddgeir, Grelent ok Riker ok Hugon jarl ok tólf jafningjar. Þessir riðu með svá þykkri fylking, at eigi komst vindrinn í millí þeirra. En þeir váru fyrstir í fylking þessi þrír helgir menn, ok ef Kliades bíðr þeirra, þá er undr ef hann iðrast eigi. Hann var inn vápndjarfasti maðr ok vildi at engum kosti flýja, en Frankismenn œptu þá sigróp keisarans, ok gerðist þá inn mesti gnýr, ok hófu þeir harðan bardaga, svá at margir góðir menn féllu þeir er guð kallaði af þessu lífi. Í þessum bardaga gáfust einkar vel Suðrmenn ok Saxar, [Bealvei ok Ardenei riddarar. Þessir Affrikar eru kurteisir ok vel búnir, þeir sitja á góðum hestum ok úmœddum, þeir drápu vára menn 100 ok 3 af þeim er kosnir váru til tólf jafningja, ok váru tveir hertogar en eitt konungr.

105. Þessi bardagi hófst með miklum gný ok hörðu vápnaskipti. Heiðingjar váru 50 þúsunda, en kristnir menn sjau hundrað ok tvær þúsundir, ok Grelent sparði eigi at veita heiðingjum þunga þjónustu ok hjálpa várum mönnum, ok sóttu þeir svá fast, at engi gat við [staðizt höggum þeirra ok atreið, ok mælti þá hverr við annan: Gæfusamliga, segja þeir, er oss nú fallit; vér várum knapar ok þjónustusveinar, steikarar ok skósveinar, at sönnu samir oss at elska tiguliga Karlamagnús keisara ok þjóna ástsamliga herra várum, er oss tók or þræla þjónustu ok frjálsaði ok gerði oss alla riddara. [Fyrr skulum vér allir láta líf várt en þat þola, at honum sé nökkur svívirðing ger eða hann sé rekinn or sínu ríki. Sem Oddgeir heyrði rœðu þeirra, þá mælti hann hárri röddu: Sælum munni mæltuð þér þetta, ok ef guð lér mér at lifa til þess er ek kem í Franz, þá skal ek þiggja til handa yðr þær inar ríku sœmdir, er hann hefir heitið yðr, því at engi sá maðr er þúrfi verðr keisarans ok ber ek mál hans fram, at eigi heyrir hann gjarna ok stéttir bœn minni ok þurft hins. En ek vil vera merkismaðr yðarr, ok fylkið ér nú umhverfis merkit. Þeir svöruðu allir ok mæltu: Þat viljum vér gjarnsamliga. Sem þessum riddorum kom í hug hversu fátœkir þeir kómu til Karlamagnús, ok nú váru þeir gervir riddarar, þá þökkuðu þeir honum með ástsamligum orðum ok fögrum kveðjum ok kváðust heldr vilja líf sitt láta en konungr yrði sigraðr fyrir Affrikamönnum. Því næst réðu þeir til heiðingja ok tóku við þeim ok hjuggu þá mörg stór högg limi ok líkami. Fimtigi þúsunda váru þeirra guðs úvina, en kristnir menn tvær þúsundir ok 7 hundruð. Nú ef guð sýnir eigi sinn krapt kristnum mönnum, þá tapar Karlamagnús konungr sínum fóstrsonum.

106. Ðá gerðist ógurligr gnýr, ok var þá gefit mart þungt hálsslag, ok mundi eigi várr skaði bœttr verða, ef eigi kœmi Salomon með fim þúsundum riddara við reistum spjótum ok blaköndum merkjum ok ina beztu skjöldu fyrir brjósti. Þessi höfðingi er mikill fyrir sér, ok œptu þá Bretar ok hófu upp sigrarmerki ins heilaga Miluns, er þar hvílir í þeirra landi, ok hófu þeir orrostu með hörðu tilræði. Þá máttu eigi leynast huglausir rósarar, er þar létu drepa sik fyrir hugleysi, því at þeir inir ungu menn, er nýdubbaðir váru til riddara váru svá öflugir ok sterkir ok skjótir í stórum höggum, ok féllu þá heiðingjar fjölmenniliga. Í fylking Rollants systursonar Karlamagnús konungs 2 þúsundir ok 7 hundruð, en í fylking Salomonis konungs váru fim þúsundir, ok féllu nökkurir af þeim í þessum bardaga. En í því kom Droim inn ríki hertugi ok með honum Peitumenn ok Gaskuniar með öruggum herklæðum ok sátu á inum beztum hestum, svá at öllu liðinu váru eigi jafngóðir þeim. Affrikamenn sá þá at lið þeirra féll, ok sá þá inn þríðja bardagann at sér ríða, ok váru þeir þá betr en sjau þúsundir, ok hafði hverr þeirra góðar brynjur ok góðan hest.

107. Í því kómu þeir þrír höfðingjar fram, er guð sendi Karlamagnúsi konungi til hjálpar. Hverr þeirra vár í líkneskju riddara, ok með þeim Turpin inn dýrligi erchibyskup, er bar í hendi sér inn helga kross. Þá tóku Affrikar at hvísla sín í millum: Vei verði þeim merkismanni, merki hans er svá hátt, at skýin styðjast af, þat er svá bjart, at sólar geislar eru eigi ljósari; þetta snýr hug várum, vér vinnum hér eigi af þeim nema dauða várn. Eliadas kunni þá ekki ráð, er hann sá at fylking hans slitnaði, ef hann sæi sér nökkura viðstöðu, þá héldi hann eigi undan, ok flýði hann nauðigr ok þó síðarst, ok deildi þá við guða sína ok kvað þá öngu nýtan allan krapt þeirra, reið þá hnefandi it digra spjót sitt. En Rollant ok Oddgeir ok Salomon fylktu liði sínu, ef þeir reka vel flótta heiðingja, þá munu þeir hefna sín. Hestarnir mœddust þá mjök, ok reið þá sendimaðr at segja keisaranum ok mælti: Ríðit herra ok viðr hjálpit yðrum mönnum, engi er vildri riddari en frændi yðvarr Rollant. Þá svarar konungr: Almáttigr guð, segir hann, þér geri ek þakkir. Konungr fagnaði mjök ok skipaði fylking sína.

108. Nú skulum vér heyra hvat hertogi Girarðr sýsti þar fyrir hamrinum, sem herra Boz féll af hestinum fyrir inum drambláta Ulien, er með 20 þúsundum reið þann dag or her Agulandi. Hann hugði þat, at hann skyldi alla ættingja sína gera höfðingja fyrr en hann tœki eldast. En kristnir menn únýttu nökkut ætlan hans ok hugsoðu, at hann skyldi aldri optar hafa á hest stígit. Vei sé þeim er honum veittu lið, af þeim 20 þúsundum er hann hafði með sér lágu þar eptir sjau þúsundir, en þeir er undan flýðu með honum munu aldri optar í slíkan leik fýsast. Ok kom þá Ulien sem skjótast til hers Agulandi ok steig þegar af hesti sínum fýrir höfuðmerkinu, ok kom því næst fyrir konung ok bað hann miskunnar ok mælti: Herra, segir hann, þér gáfut mér alla Eyropam, en nú skal ek aldri þessu landi ráða.

109. Sem Agulandus skildi orð hans, þá mælti hann: Ulien frændi, segir hann, hlýtt hefi ek orðum þínum. Jnn ljósi hjálmr þinn er allr moldugr, skjöldr þinn klofinn, at sönnu var ek heimskr, er ek trúða þér, fyrir sakir þínar lét ek lönd mín ok ríki, því at þú ok Mandeqvin ræntut mik syni mínum. Heima í Affrika kváðuzt þit vera inir beztu riddarar, en nú eru þit únýtir ok huglausir, vei sé mér, ef ek legg lengr mitt traust á ykkr. Ulien frændi, kvað Agulandus, ek vil þik sannfróðan gera, at sá er trúir kvenna ráðum eða huglausum mönnum, honum samir aldri miklu ríki at stjórna. En þú hefir lengi þjónat með kvenna lunderni, þú hefir lengi drukkit vín mitt ok tœmt fésjóða mína. Þá svarar Ulien: Herra, segir hann, hættit nú at deila ok látit fylking gera umhverfis yðr at varðveita líf yðvart ok verja, ok munu þér þá finna, hversu mikit þér vinnit. Vér mœttum Frankismönnum í brekku nökkurri, ok hlaut ek þar falla, svá at hjálmr minn stóð í moldunni til nasbjarga, ok fékk ek önga hjálp af neinum, nema ek þóttumst of síðla ná hesti mínum. En síðan er ek fékk hann ok ek keyrða hann með sporum, þá þótti mér mín hjálp œrin vera. Eigi munu vér Frankismönnum standast, því at af tuttugu þúsundum eru eigi fleiri undan komnir en fjórar þúsundir, því at þeir vilja aldri undan flýja. Ek sá þá í gær svá þykt ríða, at engi spörhaukr mátti fljúga í millum vápna þeirra; ef þeir koma hingat yfir hamarinn ok taka at eiga við vára menn, þá segi ek þeim þat, er heyra orð mín, at þér munuð dýrt kaupa tilkvámu þeirra. Því næst kom hleypandi einn riddari, ok stóð spjótskapt í gegnum hans söðulboga en járninu var hann í gegnum lagðr, ok var söðull hans fullr af blóði, ok fylgdu honum þrjár þúsundir, ok var engi svá hraustr, at eigi hefði hann sár í höfði eða á líkam eða hesti, ok mælti foringi þeirra lágum orðum, því at hann var meginlauss: Herra, kvað hann, undarliga þikki mér, í gær féngu þér mér 50 þúsunda, ok var niðr höggvinn helmingrinn. Þá svarar Agulandus: Vinr, kvað hann, hvat heitir þú? Hann svarar: Ek em Eliasas son Sobrors konungs. Þá svarar Agulandus: Þú ert náskyldr frændi minn, vit faðir þinn erum systrungar, kantu nökkut at segja frá Madeqvin. Þá svarar Eliadas: Já herra, segir hann, hann er at vísu dauðr. Agulandus varð þegar reiðr fyrir sakir Eliadas, er hann var svá illa leikinn, ok um Mandekuin. Þá svarar Eliadas: Herra, segir hann, hræzt eigi, slíka úgæfu vinna þér rósarar ok drambsmenn; þá er þeir drukku vín þitt ok kystu fríðar meyjar þínar, þá váru þeir hraustir riddarar. En Frankismenn halda ríki sitt af réttum föðurleifönm sínum, hvárgi okkarr getr af þeim sótt við 7 sinnum 100 þúsunda; þó at þér hefðit 100 riddara at móti tveim mönnum þeirra, þá efizt ekki í því, at þú koma þeir at berjast við yðr, Frankismenn eru eigi dáligir né huglausir, eigi ragir né hræddir, ok Karlamagnús konungr er inn vápndjarfasti ok inn hugprúðasti höfðingi. Nú eru fallnir þrír höfðingjar í þessum 3 bardögum inum fyrstum, ok eru þeir eigi at heldr frjálsir er eptir lifa. Þá gerðu margir af heiðingjum mikinn gný ok létu illa, þá kom ok keisarinn með fim fylkingum ok blésu 60 lúðra öllum einni röddu. Gullit ok stálit glóaði ok glitraði svá ljóst ok bjart, at tími dagsins lýstist af, ok var eigi lengra í milli fylkinga Frankismanna en eitt lásbogaskot, ok fannst engi svá digr ok drambsamr í hvárgu liði, at eigi skipti hug sínum ok hræddist. Agulandus var þá undir höfuðmerki sínu ok með honum fim konungar, er allir váru honum með eiðum handgengnir, ok engi sá er eigi hafði kórónu borit, ok lið þeirra fylkti umhverfis alt með svá miklum fjölda, at engi kunni telja. En keisarinn reið þá at þeim með fim fylkingum. Agolandus sýndi sínum mönnum her kristinna manna ok mælti: Þetta lið, segir hann, er eigi svá mikit slátr at oss nœgist til dagverðar; ef þeir væri búnir oss til matar, þá mundi oss herfiliga getit vera. Eigi sýnist mér Karlamagnús konungr vitr höfðingi, er hann berst við mik með eigi meira lið, hér fyrir man hann fá mikil vandræði, hann skal bera járnrekendr um háls ok hendr; ef hann neitir eigi guði sínum ok kristni, þá skal höggva höfuð af honum. Hinn gamli Galingers sá mjök lengi á konung ok mælti hlæjandi at honum: Lítt þat ertu of skjótr; sendit nú eptir Ulien, Frankismenn mœttu honum í dag, aldri var hann svá mjök keyrðr né illa leikinn fyrr. Þá svarar Agulandus: Þú mælir of mart, fyrir því þó at þeir væri af inu harðasta stáli, þá mundu þeir aldri mér standast.

110. Sem Amustene leit Agulandum, þá kallar hann sonu sína ok mælti: Vándir knapar, kvað hann, dáligir flóttamenn! Magon ok Asperant konungar váru systursynir mínir, er drepnir váru af her várum, lítt kemr ykkr í hug þetta, þit eruð ragir ok öngu nýtir, ok þit létuð svívirða frændr mína í augliti mínu. Takit nú beint lúðr minn ok merki sem skjótast ok blásit fjórum sinnum, myklu er minn lúðr hvellari en Olivant, vér skulum til skipa stefna ok skjótt sigla til Affrika, ok ef Karlamagnús berst við Agulandum, þá sigrast hann at vísu ok hefnir harma sinna. Ek em enn ungr ok þit ungir, vér skulum eiga alla Affrikam, ok várir arfar æfinliga. Þá svöruðu þeir: Þessi er inn bezti formáli ok hagligr at hafa. Nú lýkr inni 9 bók ok hefr upp ina 10.

111. Affrikamenn réðu þá til kristinna manna. En kristnir menn váru þá fjórar þúsundir ok 30 þúsunda, en aldri máttu menn vera betr herklæddir en þeir váru. En Affrikamenn váru með öðrum hætti vápnaðir, þeir höfðu leðrpanzara ok gyrðir stórum sverðum, báru boga ok öxar ok örvamæla. Sem kristnir menn mœttu þeim, þá gáfu þeir mörg stór högg, klufu höfuð ok herðar, limi ok líkami, ok feldu svá marga, at allir vellirnir váru huldir af líkum, svá at eigi var annat til en ganga eðr ríða á líkum þeirra er dauðir váru. Affrikar er hrósoðu, at þeir skyldu reka Frankismenn af ríki sínu, þá er þeir höfðu átt við Frankismenn, allir þeir er hyggnastir váru, fundu sik vorðna fífl af sínum ráðum. Þá er Amustene vissi at liðit var saman komit, þá mælti hann til Agulandum: Herra, kvað hann, lýð orðum mínum. Lið yðvart þrjár fylkingar er [sigrat ok yfirkomit ok undan flýit kristnum mönnum, en ek á 2 sonu nýgerva riddara, en nú vil ek koma þeim í bardaga, ok ek sjálfr með þeim ok mitt lið. Þá svarar Agulandus: Þat vil ek gjarna. At vísu herra, sagði Amustene, ok er þó betr en yðr væntir. Þá fylgdu honum 10 menn ofan frá höfuðmerkinu, ok váru þrír konungar kórónaðir. En [þá er þeir skildu við Agulandum, þá hefði honum betra verit at láta drepa þá [en lofa þeim í brott at fara. Þeir stefndu þegar í brott frá liðinu ok með þeim 20 þúsundir, ok skildust svá við Agulandum. Ok mundi Amustene eigi svá hafa skilizt við hann, ef hann væri tryggr maðr. Fyrir þessum mundu Frankismenn mikit hafa látit, því at þeir höfðu betr en 20 þúsundir ins vildasta liðs. Þeir kómu til skipa ok gengu á þau með öllum fjárhlutum, en öll önnur skipin brendu þeir ok í sundr hjuggu. Nú ef Agulandus gætir sín eigi, þá mun hann aldri síðan augum sjá Affrikam.

112. En meðan Agulandus beið þeirra er frá honum fóru, þá skundaði Girarðr ok kom í einn dal leyniliga ríðandi. En lið hans var þúsund ok [7 hundrað, ok fylkti hann þeim svá frykt, at vindrinn komst varla í millum þeirra, ok er kynligt ef hann iðrast eigi. Sem Ulien leit þá, þá sprakk hann náliga af harmi ok mælti til Agulandum: Herra, segir hann, hér ferr nú at oss eitt fólk, er ek mœtta í dag, þeir drápu fyrir mér sjau þúsundir manna. Agulandus svarar: Er eigi þetta lið Amustene er héðan fór? Víst eigi, herra, segir hann. Nú vitið at vísu, segir Ulien, at hverr er dauðr, er eigi verst sem bezt. Eptir þenna formála kom hræzla ok hugleysa á Agulandum, ok mælti at Ulien skyldi búinn at gera hans vilja. Hann gékk þegar reiðr ok óðr ok steig á hest sinn ok hafði með sér 20 þúsundir undan höfuðmerkinu, ok mœtti þá herra Girarð. En Amustene var þá ofan kominn á skip, ok týndi þeim öllum er hann vildi eigi með sér hafa. Nú ef eigi gætir Agulandus sín, þá hefir hann týnt sínum hlut í Affrika. En þau sjau 100 er Girarðr fékk Booz ok Clares eru vel herklæddir. Ok er Ulien inn illgjarni sá þá, þá hleypti hann þegar at þeim með svá harðri atreið, at engi var sá í þeirra liði, er eigi hræddist dauða. En herra Booz ok Clares tóku svá fagrliga við þeim, at í fyrstunni drápú þeir mikinn fjölda. En hvárt sem þeir vildu eða eigi, þá hlutu þeir fyrir at halda ok kómu þá í fylking Girarðs. Sem hann leit systursonu sína, þá reiddist hann, ok laust hann þá í reiði sinni ok kallaði þá pútusonu. Aldri, kvað hann, váru þit synir Miluns hertuga, er þit hræðizt svá mjök heiðingja. Oddgeir ok Rollant, Grelent ok Estor ok Riker ok Marant sigruðust í dag í fjórum bardögum, svá at engi þeirra er eptir váru þorði í móti at standa. Várir menn váru sárir, en heiðingjar svá margir drepnir ok sárir, at engi lifandi maðr kunni telja. Oddgeir ok Rollant ok þeirra félagar ráku saman í einn hvirvil heiðingja, ok sem þeir vildu efla bardaga sinn, þá váru þeir svá móðir, at þeir féngu nær ekki at hafzt, ok urðu þeir þá aptr at snúa í fylking Karlamagnús. Þá mælti Karlamagnús: [Herra guð, lát eigi lægjast þína helgu kristni, ok gef mér styrk, at ek mega hefna þinna vina á þessum heiðnum hundum. Sem hann hafði þetta mælt, þá reið konungr fram ok með honum fjórar þúsundir riddara, ok riðu í flokk heiðingja í móti Gundrun kerrumanni, [ok klauf Karlamagnús konungr hann í herðar niðr sem fúinn fausk. En fyrr en hann kœmist þaðan, þá særðu þeir undir honum hestinn 15 kesjum, ok fyrr en Karlamagnús féngi þann hest er hann drap úvin sinn af, þá drápu þeir [10 þúsundir af Affrikanis, ok hrukku allir á bak aptr af hræzlu. Sem várir menn snerust aptr í fylking sína, þá dirfðust Affrikar, ok gerðist þá hart viðskipti ok hjuggu mörg högg þau er harmandi váru, svá at mikill fjöldi féll, ok harmaði [hann þá fall sinna manna, ok œpti hann þá hárri röddu ok bað þá sína riddara hefna sín í guðs nafni. Þá börðust vel Bealvæi ok Saxar ok brezkir menn, [Rollant ok Oddgeir ok þeirra félagar gáfust einkar vel. Keisarinn var fremstr í brjóstinu ok hafði Jouise í hendi sér, engi hefir líf er eitt högg fær af honum. Þá féngu Frankismenn svá mikinn skaða, at engi [kunni þat segja, ok hjuggu bæði höfuð ok herðar, limi ok líkami, ok kom þá til Karlamagnús Oddgeir ok Nemes ok mæltu: Herra, kváðu þeir, lið várt er mjök fallit, vér höfum nú eigi [fleira liðs en fimtán þúsundir manna, ok 9 af tólf jafningjum. Herrar, kvað Karlamagnús, skilt hefi ek orð yður, en svá hjálpi mér guð, at myklu heldr vil ek deyja en undan flýja.

113. Karlamagnús konungr ok Nemes hertugi ok Oddgeir sá þá menn sína hugbleyðast, ok þá mælti páfinn: Herrar, kvað hann, hræðizt ekki, nú freistar guð yðvar; hann sá sik sjálfan [til dauða dœmdan ok bar hann þat [þó einmóðliga, gerit nú fyrir hans sakir þat sem hann gerði fyrir yðrar sakir. Allir er heyrðu orð hans, þá mæltu: Aldri beiðumst vér fyrir [þessa tölu at lifa, nema guð gefi oss sigr á heiðingjum. Herra, segir Karlamagnús, nú hafi þér sagt minn vilja, ok engi maðr skal önnur ráð nýta. Turpin erkibyskup gaf þá upp páfanum inn helga kross ok mælti: Nú skulu þér sjá, ef ek má nökkurn hjálp veita. En páfinn játaði því þegar. Þá blés erkibyskup einum hvellum lúðri at eggja menn sína, ok heyrði Agulandus þá lúðrinn ok mælti til sinna manna: Nú hefi ek alt þat er mér líkar, Frankismenn eru at fallu yfirkomnir, ok vilja þeir oss nú upp gefa vígvöllinn; sœkit nú fram at höfuðmerkinu. Þeir gerðu svá, ok hugðu at kristnir menn mundu bila. Þá [dirfðist lið Affrikanorum, ok hófst þá [inn harðasti bardagi. Flugu þá spjót [sem í örvadrif sæi. Frankismenn tóku við þeim höggvandi með hvössum sverðum höfuð ok herðar. Þá [mælti Ulien ok œpti hárri röddu á sína menn: Affrikamenn, segir hann, óttizt ekki, hefnit frænda yðvarra, feðra ok brœðra, er Frankismenn hafa drepit, ok Jamund er yðr fóstraði; sœkit nú af þeim lönd ok ríki, at þér verðit ríkir ok fullsælir. Þá er hinir skildu orð hans, þá réðu þeir at harðara til kristinna manna. Girarðr ok hans synir ok systursynir ruddu af sér með stórum höggum sem þeir máttu. En ef eigi miskunnar nú guð kristnum mönnum, þá munu dýrt kaupa huglausir menn hreysti þeirra, er vápndjarfir eru. Sem keisarinn reið í fylking heiðingja, þá blésu þeir hornum sínum ok lúðrum, ok gerðist þá ógurligr gnýr ok mikill mannskaði í hvárutveggja liði. Oddgeir ok Nemes, Riker ok Hugi, ok Salomon er bar gullara keisarans, ok Bretar er honum fylgdu, Rollant ungi er bar Dýrumdala blóðgan [ok allir hans félagar vörðust harðla vel. En allir váru þá uppgefnir, ef eigi hefði Karlamagnús keisari kallat á þá ok [mælir til þeirra: Verit sköruliga, sagði hann, líkam minn ok sœmdir yðrar. Barðist Karlamagnús konungr þá svá hraustliga, at allir er sá högg hans [stóð mikil ógn af, ok var honum ekki hóglífi gefit þann dag. Þá var drepinn undir honum hestr hans inn bezti, ok hann inn öflgasti maðr hljóp þegar upp ok brá Jovisse, er hann var kórónaðr með; sá er þat má ná til er at vísu dauðr. Nú er konungr var á fœti staddr, þá varðist hann svá vaskliga, at engi þorði at honum at ganga, ok snérist þá umhverfis hann meiri maðr ok minni. Bæringr or Markun varð fyrstr víss, at keisarinn var á fœti, ok stefndi þegar þangat ok hjó einn ríkan [höfðingja ok klauf hann ofan í tenn, ok greip jafnskjótt hestinn með gulllögðu beisli, ok þegar kom hann til keisarans ok steig af sínum hesti ok fékk konungi, ok hélt í ístig hans meðan hann sté upp. Síðan ljóp hann á þann hest, er hann drap heiðingja af, ok kómu þá báðir í bardaga ok feldu mykinn fjölda af heiðingjum. Sem Frankismenn sá konung kominn aptr, þá urðu þeir [harðla fegnir hans kvámu.

114. Heyrit guðs vinir þessa ina dýrligu sögu um Karlamagnús, inn góða keisara. Heyrit ok hreysti ok kurteisi kristinna manna, elsku ok ástsemd dugandi manna, hugdirfð hirðmanna, ok um inn harða hertuga Girarð. Hann var son Bovins konungs ins ríka, aldri tók við tignarnafni vildri hertugi. Þá er herra Girarðr sá merki Uliens, þá kallar hann til sín Booz ok Clares, Ernarð ok Riker ok Miilun: Dýrligir riddarar, segir hann, þyrmum oss eigi. Séð þann er þar sitr undir inum gula skildi, er í dag hljóp at oss ákafliga, en guð sé lofaðr, er vér gerðum honum góð skil um þá skuld er vér várum honum skyldugir. Nú býð ek yðr, at þér gerið þeim önga atreið með spjótum, nema vér skulum fylkja sem vér megum þykkvast, ok héldu þá allir skjöldum sínum sem fastast fyrir brjóstum, svá búnir skulum vér ríða at þeim, ef þeir þora við taka. Girarðr riðr nú með fylktu liði, hann hefir við sér þúsund ok fim 100 riddara, Booz ok Clares váru merkismenn þeirra. Ok kom þá Ulien ok við honum fjórar þúsundir, þeir höfðu stinna boga ok góð herklæði, skutu því næst skotum ok broddum ok köstuðu á þá. En þeir fundu eigi hvikara fyrir sér heldr hugðjarfa riddara, svá at aldri hafði einn hertugi vildri, ok þorðu þá öngir atreiðir at gera fyrir hertuga. Sem Ulien fann at Frankismenn vildu ekki at þeim fyrir ópi né heitan né fyrir skotum þeirra, þá stefndu þeir at höfuðmerki Agulandi. En áðr en hann hafði fest merki sitt, þá leit hann á hœgri hönd sér heiðingja undan flýjandi. Aldri kunni Ulien svá mikit at at gera, at þeir riðu or sinni fylking né vildu rjúfa sakir hans, ok var Girarðr ok lið hans svá nær komnir höfuðmerkinu, at tvau örskot máttu vel til ná, ok mælti þá Girarðr, at hans lið skyldi nema staðar. Þá kallar hann til sín sonu sína ok systursonu ok alla höfuðvini: Herrar, segir hann, víst hefir guð nú til var sét, at vér höfum engan mann látit; kristnir menn hafa nú ráðit til Affrikamanna, ek heyri nú frameggjan þeirra, nú bið ek at vér hjálpim þeim við vaskliga. Þeir svöruðu: Þat viljum vér gera gjarna; vér erum vel herklæddir, en hundar þessir eru búnir margir allilla ok verr en vápnlausir; nú mun þat guð vilja ok inn helgi kross, at vér komim í viðrskipti heiðingja ok at vér gerim þá höfuðlausa. Því næst stígu þau 400 af hestum, allir þeir er hertugi kaus ok vildastir váru ok vaskastir, en hinir aðrir tóku við hestum þeirra, ok géngu þeir með þykkri fylking huldir skjöldum sínum, berandi hvassar hosur, gyrðir góðum sverðum. Sem Affrikar litu þá, þá mælti Agulandus: Þessir eru eigi várir menn; ef vér sigrumst eigi á þessum, er framan ganga at oss, þá drepa þeir oss, er nú ganga á bak oss. Agulandus var þá undir höfuðmerkinu, ok með honum tólf heiðnir konungar, en umhverfis hann var svá mikit lið, at engi kunni telja, ok váru þeir þá harðla hræddir um Amustenem ok ætlaðu hann of lengi dveljast. Í því bili kom Girarðr með fjórar þúsundir, þeir váru í fótsíðum brynjum ok skunduðu at heiðingjum höggvandi þá, ok ruddu svá veginn fyrir sér, at þeir áttu eigi örskot til höfuðmerkisins. En Karlamagnús konungr mátti þar lítt sínum hlut hrósa, né Nemes eða Oddgeir ok Rollant, ef eigi væri guð almáttigr, er í sínu valdi hefir alla hlut(i), honum sendandi þrjá sína riddara. En herra Girarð ok synir hans ok systursynir kómu þá at heiðingjum herklæddir af stáli ok járni, svá at ekki má á þeim vinna, hjuggu þeir höfuð ok herðar, brjóst ok búk, ok steyptu hverjum dauðum á annan ofan. Sem þeir fundu skaða sinn, þá flýðu þeir undan ok hinir eptir þeim, alt til þess er þeir kómu undir höfuðmerkit. Þá tóku Affrikar at rœða við Agulandum: Ef þessir menn komast at oss upp, þá mun oss lítit stóða til hjálpar stöðumerkit. Sem Agulandus sa þá, mundi hann or viti sínu hlaupa, því at menn hans flýðu at honum sjánda hverr at öðrum.

115. Affrikamenn fyrirlétu stað sinn görsamliga undan merkinu, síðan námu þeir staðar ok vörðust, ok váru þá höggvin mörg stór högg. En Karlamagnús var inn kurteisasti keisari, ok Rollant systurson hans ok Nemes inn hœverski riddari ok öll konunglig hirð. Frankismenn ljópu á heiðingja svá sem þeir kómu ofan í dalinn, ok gerðist þar þá harðr bardagi. Þeir hinir vasku menn or Orfanie skutu spjótum ok broddum ok gerðu mikinn mannskaða. Nema almáttigr guð sér nú til kristinna manna, þá mœttu þeir aldri svá hörmuligu slagi sem þá. Eliadas ok Pantalas félagi hans or Orfanie námu þá staðar ok vörðust undir berginu, ok hófst þá gnýr ok óp ok frameggjan með svá miklu mannspelli, at aldri sá manna augu meira. Sem þeir or Affrika sá þann inn mikla fjölda falla, feðr ok frændr, syni ok brœðr, þá mæltu þeir: Nú vaxa vandræði vár, ok ef vér hefnum eigi þeirra, þá erum vér svívirðir; svá sé þeim er nú höggr eigi í skjöldu þeirra. Ok gerðu þeir svá, klufu skjöldu þeirra. Sem Frankismenn ráku þá af sér með stórum höggum, þá féll þegar hræzla á þá or Orfanie, svá at bæði hvarf þeim afl ok hreysti, ok héldu undan rœddir ok huglausir, sem mest máttu þeir.

116. Sem Karlamagnús keisari sá Affrikamenn hvika ok Orphaniemenn laupa ok illa láta, þá œpti hann þegar á sína menn: Fylgjum þeim nú, kvað hann, ok höggum stórt, því nú flýja Frankismenn. Lögðu þeir þá ok hjuggu ok brutu spjótin í þeim, ok mátti þá görla heyra undir höfuðmerkinu óp þeirra, ok hversu hverr þeirra féll á bak öðrum, ok létu þeir þá kenna þeirra 300 stálspjóta ok járnspjóta ok sverða, er aldri síðan féngu þeir lækna sik at grœða, ok flýðu undan svá vandliga, at engi var eptir á vígvellinum.

117. Ðegar því næst er þessir váru sigraðir, þá mœttu þeir 30 þúsunda ins harðasta fólks. Höfðingi fyrir þeim var Moadas, son Aufira konungs, ok Abilant, son Monspira konungs, ok óku þeir þá aptr undir merkit, hvárt sem þeir vildu eðr eigi. En Fagum hét á þá ok vildi eigi flýja, ok mælti til sinna manna: Nú munum vér fá góð föng at hefna vina yðvarra ok þjóna guði. Sem Affrikar sá sína menn sigraða, þá fóru þeir ofan af berginu allir með bendum bogum 3O þúsunda, berandi hvöss spjót með nýbrýndum sverðum ok öxum ok stalpíkum. Höfðingjar þeirra Moadan ok Abilant (váru) svá digrir ok dramblatir, at þeir virðu engan mann eins halmstrás. Sem þeir fundu Frankismenn, þá ljópu þeir þegar á þá, en þeir tóku við þeim vaskliga, svá at þeir or Persialandi urðu mjök reiðir, ok váru þar mörg stór högg höggvin, ok féllu þar heiðingjar aðrir á aðra ofan,ok féllu svá þykt, at eigi kendi faðir son sinn. Oddgeir ok Nemes váru þar báðir feldir af hestum sínum, ok Salomon ok Rikir ok Bæringr. Sem Karlamagnús sá þat, þá líkaði honum illa, ok œpti hárri röddu: Herra guð, segir hann, hvat gerir þú? Ef þú tekr þessa frá mér, þá fæ ek aldri styrk né krapt, ok aldri skal ek optar skjöld í bardaga bera. Hann hélt í hendi Jouise konungligu sverði ok hjó á báðar hendr, ok nám eigi staðar fyrr en í miðri fylking heiðingja, ok hjó Abilant ofan í hjálminn, svá at stóð í tönnum hans, ok œpti hann þá sigraróp, svá at Frankismenn heyrðu, ok kómu þegar til hans betr en sjau þúsundir. Þá kom Rollant systurson hans ok Hugi ok Grelent á góðum hestum, ok slitu þeir þegar þröngina ok börðust með konungi. Sem Karlamagnús varð víss um kvámu þeirra, þá mælti hann: Gætit at vígvöllrinn sé vel haldinn af várri hendi. En þeir œptu þegar svá hvelt heróp, at þeir heyrðu er váru undir gullara keisarans. Jafnskjótt sem Fagun heyrði, þá mælti hann til sinna manna: Guð styrki oss, kvað hann, nú er Karlamagnús liðs þurfi, ok svá skal gera guð til sjánda.

118. Sem Fagun fann at konungr var liðs þurfi, þá mælti hann: Dýrligir drengir, segir hann, ríðum skyndiliga ok við hjálpum keisaranum. Þeir sögðust þat gjarna gera eptir hans vilja. Sem konungr kendi tilkvámu herra Faguns, þá mælti hann til sinna manna: Herrar, kvað hann, hvat erum vér gerandi? Ef þeir taka nú vára menn ok setja í járn, þá vil ek aldri optar koma í land mitt. Ok œpti hann þá sigrarmerki sitt ok mælti: Ríðum hraustliga at drepa niðr merki þessu, þat er allra mest. Þeir gerðu svá ok riðu í fylking þeirra betr en mikit kólfskot, ok vægðu þá Persar hvárt sem þeir vildu eðr eigi. Herra Fagon bar gullara konungs merki, hann hafði verit merkismaðr keisarans 3 vetr ok 30. Hann fylkti liði sínu þúsund riddara svá þykt, at langa leið mátti áðr ríða en á jörð félli eitt epli, þó at kastat væri í millum þeirra. Hann mælti þá ástsamliga til sinna manna: Dýrligir drengir, kvað hann, ek hefi alla yðr fóstrat ok tignat ok foringi verit hingat til úkunnigs staðar. Séð hér fyrir oss eitt hatat fólk; ömbunit mér nú vel minn góðvilja, mœtit heiðingjum með svá stórum höggum, af öll hugdirfð þeirra hverfi þeim, heyrit hversu mikinn gný ok óp þessir gera. Þeir svöruðu honum drengiliga: Ríðum herra, kváðu þeir, Affrikar skulu nú fá örlög sín svá skyndiliga, at þrjár þúsundir þeirra manna skulu opnir liggja gapandi munnum, en vér skulum yðra sœmd svá vel varðveita, at gott skal æ ok æ til at fregna.

119. Nú ríðr herra Fagun til bardagans, hann var ræðismaðr Karlamagnús konungs ok hafði lengi borit gullara hans ok flýði aldri or bardaga. Nú fylgir honum þúsund riddara, ok ætlar hann heiðingjum ógurlikt áræði, fámennr at mœta svá miklu fjölmenni, 30 þúsunda var lið Almacii. Þá kallaði Fagun til sín Remund, er höfðingi var yfir Ozakarent, raustr riddari ok vápndjarfr, hann var systurson Faguns, ok hafði hann mikit traust á honum, ok fékk honum þá höfuðmerkit ok mælti til sinna manna: Höggvit heiðingja ok ræðizt ekki. Þeir gerðu svá, riðu fram höggvandi þá ok stingandi með öllu afli. Engi Persiemanna var svá vel herklæddr, at eigi skalf af hræzlu. Ok kómu þeir þá fyrst at liði Moadas,ok flýði undan höfuðmerki Agulandi konungs yngri maðr ok ellri. Þá reið Fagun ræðismaðr ok konungs frændi fyrir liðinu inn hraustasti riddari; hann var vel ördrag fram fyrir öllum öðrum, vel herklæddr á góðum hesti, höfðingliga klæddr góðum stalhjálm, í þykkri brynju ok stinnan skjöld ok steindan við leóns líkneskju, berandi it bezta spjót, ok reið þangat sem þykkvast var fylkt fyrir honum ok lagði til Moadas sonar Aufira konungs. Þessi var systurson Agulandi, son innar fríðu Angelien, hon var dróttning borgarinnar Balatim. Fagun lagði í gegnum hann ok skar lifr hans ok öll innyfli hans, svá spjótit stóð í gegnum inn eptra söðulbogann, ok skaut honum dauðum á jörð. Ok er hann snérist, þá brá hann sverðinu ok hjó í hjálm Matusalems konungs ok kastaði honum dauðum af hestinum, ok œpti hann þá hárri röddu sigrarmerki konungs. Ok er menn hans heyrðu, þá kómu þeir leypandi með svá miklum gný, at í fyrstu lögðu þeir til jarðar þrjár þúsundir heiðingja, er allir báðu sér Makun hjálpar.

120. Sem Affrikamenn sá Frankismenn komandi ok Moadas ok Abilant fallna, þá fundu þeir, at þeir máttu eigi lengr við standast, sneru þá undan sem skjótast á fjöll ok skóga. Ok er Karlamagnús konungr sá þat, þakkaði hann guði fagrliga þenna sigr. Því næst mælti hann til sinna manna: Raustir riddarar, segir hann, skundum ok höggum heiðna hunda. Ok hjuggu þeir þá svá kappsamliga, at 20 þúsundir flýðu þegar undan, allir á vígvellinum. Þar mátti heyra spjót bresta, brynjur bila, ok þrjár þúsundir Persiemanna féllu þar jafnskjótt sem flóttinn hófst, ok snerust þá flestir upp undir höfuðmerkit sér til nökkurrar viðrhjálpar.

121. Sem Ulien leit sína menn höggna, þá sprakk hann náliga af harmi, því hann mátti eigi til komast at duga þeim við né stöðva flótta þeirra, því at inir fremstu menn tóku nökkut við, þá hjó hann Eðvarð ok klauf hann ofan í tenn ok steypti dauðum á jörð. Ulien var inn vaskasti riddari, sem hann sá sik eigi hept geta Affrikamenn, þá mælti hann: Hinir vándu pútusynir ok illmenni, hvar er nú hœlni yður, er þér keptuzt í höll Agulandi konungs, þá er þér drukkut vín hans, ok virðu þér Frankismenn ok allan þeirra styrk eigi eins falspennings. En þeir eru dugandi menn, sem þér megut sjá, aldri fái þér af þessu ríki þat sem vert sé eins pennings, nemit staðar undir höfuðmerkinu. En þeir stefndu leiðar sinnar, ok létust eigi sjá merkit, með svá ákafri reið at eigi beið faðir sonar síns né sonr föður síns. Sem Ulien sá Frankismenn drepa Affrikamenn meir en 100, þá tók hann spjót sitt með digru apaldrs skapti ok leypti sem skjótast at leggja í skjöld Rikirs, hann var son Antoiene ok systurson Nemes hertuga ok dótturson Bærings. En er Ulien mœtti honum, þá klauf hann skjöld hans þegar. En Rikir var inn bezti riddari, brynja hans var örugg ok bilaði eigi, ok braut þá Ulien spjótskapt sitt fyrir ofan falinn. En Rikir hjó hann með svá miklu höggvi, at hann klauf hann ofan í gegnum, en sverðit nam eigi fyrr stað en í söðulboganum, ok steypti honum dauðum á jörð. Ok er Affrikar sá þetta, þá flýðu þeir undan um fjöll ok dala, ok var þá ekki at vitja höfuðmerkis. Sem Agulandus sá þetta, þá mundi hann náliga or viti laupa, ok mælt til sinna manna: Hvar eru nú, segir hann, ráðgjafar mínir, er mér réðu þat ráð at klanda þetta ríki? nú skyldu þeir hjálpa í þessarri þurft mér. Ok var engi svá hugdjarfr, at eigi réð honum undan at flýja, ok gerðist þá mikill gnýr hjá höfuðmerkinu. Þá lóðu kristnir menn Affrikanis hverjum ofan á annan, ok skundaði hverr er mátti at bjarga lífi sínu, ok flýðu sem ákafast gátu þeir. Undir höfuðmerkinu stóð bardagi lengst, ok minkaði þá mjök lið herra Girarðs, því at þar féll þúsund riddara hans manna. En Agulandus var þá svá mjök svívirðr, at 10 konungar hans váru fallnir ok niðr brotit drekamerki hans. Sem várir menn sá at höfuðmerki Agulandi var félt, þá vóx þeim hugdirfð ok áræði. En Karlamagnús barðist svá mjök, at nauðsyn rak hann af hestinum, ok hjó hann þá mörg mikil högg. Þá er Agulandus var sannfróðr at menn hans váru yfirkomnir, þá varð hann óttafullr ok beið hann eigi lengi, hann stefndi þá undan ræddr ok hamstoli ofan til Risoborgar. Þá œptu þeir sigraróp á bak honum, ok ef hann vill nú krefja skattsins, þá man hann fá makligan.

122. Karlamagnús nam þá staðar á vellinum, því hann hafði eigi megn til at reka flóttann, ok lið hans svá mart fallit, at eigi var fjórðungrinn eptir. Agulandus stefndi undan höfuðmerkinu, en kristnir menn ráku hann ok höfðu felt fyrir honum 10 hundrað þúsunda. Boz ok Clares feldu margan dramblátan til jarðar. En herra Girarðr reið til Risoborgar, en fyrr en hann kœmi þangat, þá var honum því mœtt, at flótti leiddi hann í eitt díki, er grafit var or fjalli skógsins, ok varð þá nauðigr aptr at hverfa. Þá kómu til hans Boz ok Clares, ok gerðust þá harðar atreiðir. Sem heiðingjar kómu illa vápnaðir at kristnum mönnum vel herklæddum, þá féllu svá margir af því inu hataða fólki, at engi lifandi maðr kunni frá segja.

123. Agulandus nam þá staðar á vígvellinum, ok snerust þá um hann menn hans ok vörðust. En Frankismenn drápu þá niðr svá mart, at varla varð talt. En inn gamli Antoiene dýrligr maðr drap hestinn undir Agulando, svá at hann skyldi öngan veg í brott mega komast. En Karlamagnús tók þá hvíld í landtjaldi sínu ok kallaði til sín Oddgeir ok Nemes, Fagun ok Rikir, Hugon ok Droim ok Salomon, ok mælti: Setið nú landtjald umhverfis merkit. Ok gerðu þeir svá. Þá kallaði Karlamagnús til sín Rollant ok Estor ok Grelent, ok með þeim þúsund manna inna vildustu riddara, ok mælti: Riðit, segir hann, ok viðr hjálpit Girarð inum vaskasta riddara. Gjarna, sögðu þeir, aldri skulum vér honum bila. Karlamagnús konungr kallaði þá á Nemes ok Oddgeir, Droim ok Salomon, Fagon ok Rikir, ok mælti: Herrar, kvað hann, búit yðr sem skjótast yfir brekkuna, ok hjálpit herra Girarð. Fagon var merkismaðr þeirra. Þeir riðu þá skyndiliga um brekkuna. Sem Affrikar sá þá, þá ætluðu þeir undan at flýja, því þeim tjáði ekki við at taka. Frankismenn váru þá fjórar þúsundir, þeir er við kómu allir vel herklæddir, ok riðu þeir þá svá þykt, at þótt glófa væri kastat á millum þeirra, þá mundi maðr ganga lásbogaskot fyrr en á jörð félli glófinn. Sem Affrikar litu þá at sér ríðandi, þá fundu þeir, at hverr er beið fékk skjótan dauða, ok flýðu þá allir svá görsamliga, at eigi beið faðir sonar né sonr föður.

124. Sem Agulandus sá sína menn niðr höggna ok Frankismenn at sér ríðandi, þá mælti hann: Vesall em ek ok syndugr; ek hugðumst eignast mundu alla Franz ok skipa þessi ríki lendum mönnum mínum, en nú eru þeir niðr höggnir, ok eigi vænti ek mér nú lífs né brottkvámu; bjargi þeir nú lífi sínu er þat megu, en mér er ekki annat, til en verjast sem bezt, því betr samir mér at deyja í hjá vinum mínum en flýja yfirkominn af þessum vígvelli. Hann hafði sér í hendi gott sverð, ok hjó hvern banahögg er hann mátti til ná. Nú var Agulandus bæði reiðr ok hryggr, er hestr hans var drepinn undir honum, ok sá menn sína drepna niðr, svá at engi varð eptir nema tólf konungar, er honum fylgdu af Affrika. En honum maðr fannst engi harðari eðr sá er síðr kynni hræðast, en hans menn gátu eigi svá mikit hólpit honum, at þeir kœmi honum á hest, ok aldri féngu þeir honum svá mörg höggvápn, at eigi braut hann öll. Þá bjoggu þeir honum öxi er skaptit var af olifanthorni ok alt bundit með járnspöngum. Öxin var in bezta, því at engi stálhjálmr né tveföld brynja gat staðizt henni. Ok er hann náði öxinni, þá var engi svá hugðjarfr, at síðan þyrði at honum at ganga, ok stóð þann þá lengi einn saman. Ok mælti þá Karlamagnús keisari, at engi skyldi sœkja hann með vápnum, ok sendi hann þá munk einn með þessum orðum: Ef hann vill Makun neita ok við kristni taka ok sönnum guði játast, þá mun hann sína daga marga góða finna. En hann kvezt við engum nýjum lögum vilja taka né guði sínum neita fyrir hræzlu sakar, ok tjáði ekki þess við hann at leita. Ok slógust þá Frankismenn umhverfis hann ok drápu inniliga alt lið hans, er þar var at verja hann. En hann varðist harðla hraustliga ok drap margan mann fyrir þeim. Ok þá kom ríðandi Klares at honum ok hjó þegar í sundr fyrir honum skjöldinn, en áðr en hann mætti nökkuru höggvi við koma, þá fal hann merki sitt í hjarta Agulandi. En Agulandus braut spjótit af sér. Ok þá hjó Clares hann ofan í hjálminn ok klauf hann þá ofan í brjóstit, ok féll hann þá á kné. En því næst kom Rollant ok hjó höfuð af honum. En allir aðrir þeir sem því kómu við, flýðu undan, ok vissi engi hvat af sér skyldi gera fyrir sakir harms ok hræzlu. En satt at segja, þá kómust eigi undan af þeim 10 riddarar, þeir er þar váru, svá drápu þeir görsamliga niðr. En öllum konum ok meyjum var friðr gefinn, ok féngu þeirra síðan at fyrirlátinni villu sinni kristnir riddarar.

125. Eptir þenna sigr sem Karlamagnús konungr hafði þá unnit, fór hann um alt Hispaniam ok Galiciam ok öll þau ríki er þar fylgja ok kristnaði alt fólk, en drap þat sem eigi vildi sönnum guði játa, ok lét vígja kirkjur ok alt endrbœta þat sem þetta it vesla fólk hafði saurgat ok brotit, skipaði síðan þetta land sínum mönnum til stjórnar ok þeim sem á hans vald höfðu gengit. En eptir þenna bardagann inn mikla var svá aleytt öllum villumönnum í því landi, at engi mótstaða var honum veitt frá því sinni í Hispanialandi. Fór Karlamagnús konungr þá með spekt ok friði ok hvíldi lið sitt, en lét alla þá sem fallit höfðu flytja til heilagra staða undir bœnahald kennimanna. En þá er var lokit, er svá sagt, at Karlamagnús konungr fœri heim til Frakklands ok sat þá í náðum nökkura vetr eptir, þurfti þá ok mjök hans tilkvámu, því at þar hafði mart mikit til úspektar gert verit.

---

Fotnoter: