Af meistara Pero ok hans leikum

Fra heimskringla.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif


Noen spesialtegn vises ikke på iPhone/iPad.


Ýmsir textar


Af meistara Pero ok hans leikum


Af meistara Pero ok hans leikum,
efter Arnamagn. Quart-Membran 657 B (synes at være fra den tredie Fjerdedeel af det 14. Aarh.),
jævnført med Arnamagn. Quart-Membran 586 (synes at være fra den sidste Fjerdedeel af det 14. Aarh.),
samt med AM. 343 Qv., fra Slutningen af det 14. eller Begyndelsen af det 15. Aarh.


Konráð Gíslason

Kjøbenhavn, 1860[1]


1. Bræðr tveir váru út í lönd er tekit höfðu hertugadóm eptir feðr sinn: hèt annarr Vilhjálmr en annarr Eiríkr. Systir þeirra hèt Ingibjörg, kvenna vænst ok vel at sèr um flesta hluti. Ráðgjafi þeirra hèt Perus er mjök hafði ríkisstjórn með þeim bræðrum. hann hafði beðit systur þeirra ok vildu þeir ekki gipta honum hana fyrir þí at hann var nafnbótarlauss ok úfèríkr; en allra manna var hann bezt menntr. ekki er þess getit at þeir bræðr hafi verit vitrir menn. systir þeirra Ingibjörg átti sèr skemmu ok þar drakk hón jafnan með sínum fylgiskonum. ekki er getit móður þeirra systkina. Perus sagði svá at frá þí er hann gekk til borðs á kvelðum ok til þess er sól er í austri vill hann at engi mál sè kærð ok í engum ráðagörðum með hertugunum vera: þenna tíma vildi hann vera frjáls af öllu ákalli. Bræðr tveir váru með hertugunum þeir sem mjök öfunduðu meistara Perum: svá at hans metnaðr mætti minnkaz, vildu þeir gjarna fá fengit nökkut efni til at rægja hann fyrir hertugum. Þat bar til eitt sinn sem þessir bræðr reikuðu úti, er alþýða gekk til aptandrykkju, ok í nánd skíðgarði Ingibjargar - þeir heyrðu þangat gleði mikla ok fyrir þetta sama fýsaz þeir at komaz inn yfir garðinn ok vita hverju gegnir ok þetta fá þeir leikit ok sá inn um glugg einn er á var herberginu: þeir sjá hvar sitr frú Ingibjörg ok hjá henni meistari Perus [ok lıfız[2] við yfrit blíðliga með[3] kossum ok faðmlögum. þeir verða fegnir þí at nú hafa þeir fengit nógt efni til úfrægðar meistara Pero. þí flýta þeir sèr í höllina. sem þeir koma þar sá þeir at meistari Perus sitr í sæti sínu eptir vana: hann hefir hjá sèr tvá sveina þá er þjóna dagliga. ok at þessu sènu þikkjaz þeir eigi vita hverju gegnir ok þora ekki til at tala at sinni en hugsa þó at þeir skulu eigi fyrr af láta en þeir vitu hvat satt er. þeir fara at sinni í sæti sín. Annat kveld koma þeir enn til skemmunnar. sýniz þeim sem meistari Perus siti með þeim hætti sem hit fyrra kveld ok at þessu sènu flýta þeir sèr inn í höllina. þeir sjá meistara Perus sitja í höllinni eptir vana í sæti sínu ok taka við kerum svá sem honum váru upp skenkt. ok nú örugga þeir sik svá at þeir skulu vita fyrir víst hverju gegnir þí at þeir kunnu þat skilja at hann má eigi í tveimr stöðum senn vera: ganga nú þar til sem hann sitr ok tala til hans; en hann svarar öngu. en æ þí meir forvitnar þá um hans hag: þeir ganga nú at djarfliga ok þreifa til hans þar sem þeim sýniz at hann siti. nú kenna þeir at rúmit er autt ok hann er ekki þar, kalla nú til sín fleiri sína fèlaga: verða nú allir samt vísir hvat satt er ok segja þegar hertugunum. Þeir kalla til sín menn ok fara til skemmunnar ok brjóta hana upp ok hlaupa þegar inn. þar er til máls at taka er meistari Perus er í sæng hjá Ingibjörgu ok verða ekki fyrr vör við en þau heyra hark ok háreysti ok skemman er upp brotin. talar hón þá til hans ok segir dauða hans vísan. hann bíðr hana vel um mælaz, segir at ekki man til saka, sprettr upp í línklæðum ok kastar yfir sik feldi blám er hann bar hversdagliga ok lagðiz niðr í frúinnar hásæti. þá mælti Vilhjálmr ‘láti mik gjalda honum þessa skemmd þí at ek em okkarr ellri’ - hann var stórr sem risi ok sterkr - grípr til Perum með hermð ok reiði ok sviptir honum ofan á gólfit, stígr síðan öðrum fæti á annan fót hans en tekr annan tveimr höndum ok rífr í sundr í fyrsta rykk allt upp at bringspölum en í öðrum kippir hann honum í tvá hluti. fellr nú blóð með innýflum um allt skemmugólfit, ok til skemmdar við frúna fyrirbjóða þeir at skemman sè hreinsuð. síðan ganga þeir í braut með sínum mönnum. frúin fellr í úvit er hón sèr sinn ástmann svá sárt ok svívirðliga leikinn. ok eigi líðr langt áðr hón rakner viðr ok sèr at meistari Perus gengr at henni heill ok úskaddr. hón þikkiz nú eigi vita hverju gegnir. hann bíðr hana eigi hræðaz, segiz vera heill ok úskaddr ‘þí at hèr var rifit í sundr eitt skálmatrè er liggr á gólfinu, en þeir tóku ekki á mèr’. sèr hón þá hvárki blóð nè önnur úhreinendi á gólfinu. hón bíðr hann forða sèr. hann svarar ‘fyrst man ek klæðaz ok ganga síðan í höllina’. hann görir svá. sem hertugar sjá hann þikkjaz þeir eigi vita við hver brögð þeir eru komnir, bjóða sínum mönnum at taka hann ok binda ok setja í járn. síðan kalla þeir saman mikinn mannfjölda: er hann fluttr til skógar. ok er þeir koma í þann stað er þeir ætla at drepa hann ok hann stendr fyrir þeim bundinn, mælti hann ‘nú hefi ek verit bundinn um stund en hèðan af skal ek lauss vera. en þit bræðr eruð mjök heimskir menn: ek bað systur ykkarrar ok vildu þit eigi gefa mèr þí at ykkr þótti ek lítils háttar hjá ykkr, en þó at ek sè ykkr úríkari fyrir penninga sakir þá em ek ykkr þó vitrari ok ef várar mægðir hefði tekiz mætti þit minnar vizku æfinliga notit hafa þí at þá hefða ek aldrigi við ykkr skilit. mæli ek þat um at öll ykkur framferð snúiz ykkr til úfrægðar ok hamingjuleysis’. síðan sýndiz þeim sem hann tæki eitt blátt hnoða ór brókabeltispussi sínum ok kastaði upp í loptit ok þat yrði at einum streng, sýndiz þeim sem hann hèldi þar í annan enda ok læsi sik upp eptir - ok hvarf hann þeim svá at þeir sáz eigi síðan.[4]


2. Af meistara Pero ok Pinz.[5] Skammt þaðan var einn ríkr höfðingi er Pinz[6] var kallaðr. hann var ríkr maðr ok hèlt sik um fram hvern mann í þí landi at klæðum ok kosti, hestum ok öllum tygjum. einn dag reið hann út af sínum garði með xij sveinum sínum eina þjóðbraut um skóg einn, ríðandi ágætu essi með öllum sínum bezta búningi. allir váru hans sveinar vel búnir. ok er þeir riðu um skóginn sjá þeir at maðr ríðr í mót þeim mikill ok vaskligr: hann hefir svá góðan hest at engan hafa þeir slíkan sèt bæði sakir gangs ok vaxtar: klæðabúnaðr þessa manns sýndiz þeim um fram alla þá sem þeir höfðu fyrr sèt, þar eptir eru öll hans tygi ok sjálfr er hann afbragð annarra manna. nú af þí at hvárir fara öðrum í mót þá finnaz þeir skjótt: heilsa þar hvárir öðrum. Pinz[7] talar svá til þessa manns ‘þú dugandi maðr’ segir hann ‘sel mèr þat ágæta ess með búnaðinum ok öll þín vápn ok klæði þí at þetta er eigi útigins manns eign allt saman: vil ek gefa þèr viðr mitt ess ok öll mín klæði ok þar með aðra aura svá at þú sèr vel haldinn af’. þessi svarar ‘ekki fýsir mik til at hafa þitt ess eða tygi: má hvárr okkarr una þí er áðr hefir’. Pinz[8] segir ‘vilir þú eigi selja mèr eða gefa þá hlýtr þú þó laust at láta’. hann svarar ‘þó at þú takir af mèr allt þat er ek hefi þá er þó úvíst at þín ágirní seðiz með þessu, en eigi læt ek af meðan ek em únauðigr, en eigi man ek einn halda fyrir yðr xiij’. síðan taka þeir hann höndum, færa hann af sínum klæðum ok fá honum í staðinn þau sem þeirra formaðr hafði. ekki brauz hann um. skilja þeir við þetta ok ríða sinn veg hvárir. einn af þeim kumpánum íhugaði mest þeirra görð þí at hann var þeim vitrari. hann átti einn náttúrustein þann ef hann leit í hann þá mátti ekki missýna fyrir honum. þenna stein tekr hann ok lítr í, þí at hann grunaði at honum myndi annan veg sýnaz en væri, ok nú sýniz honum undrliga: hann sèr sinn formann ríða einni hrísbyrði, hón er bundin saman með tágum; en þeim sýniz öllum hinn fríðasti faraskjóti með ágætum búnaði. nú með þí at öllum öðrum en honum er þetta úsýniligt þá kallar hann til sín annan ok hinn þríðja at þeir megi vita með honum hvat satt er ok lætr þá líta í fyrr sagðan stein ok sýniz þeim þá einn veg öllum. síðan segja þeir sínum formanni ok leta hann sjálfan sjá. hann verðr við æfar reiðr ok bíðr þá ríða eptir þeim vánda galdramanni, þí at hann var skammt frá þeim, ok bað þá taka hann. ok sem þeir funduz bar hann at honum at hann hefði svikit af honum hans tygi. hann sagði þat eigi satt vera, kvez aldrigi hann beitt hafa nökkurs umskiptis, sagði at ágirni hans hefði blindat hans hugskotsaugu, bað hann sjálfan gjalda heimsku sinnar ok taldiz sýkn í alla staði. formaðrinn bað þá taka hann ok binda ok svá görðu þeir. síðan ætluðu þeir at láta drepa hann, ok kalla saman mikinn mannfjölða. þeir settu sinn dóm á bryggju einni þar sem sjór var allt fyrir framan, en alþýða skipar sik allt fyrir ofan ok alla vega at sjónum svá at þessi vándi maðr megi eigi lauss verða þí at öllum sýniz hann dauðamaðr fyrir sína galdra. sem svá var komit hans máli, tekr hann til orða ‘ek hefi verit bundinn nú um stund, en nú vil ek lauss vera, en þó man ek eigi hlaupa enn á sjóinn’. ok er hann hafði þetta mælt sat hann lauss hjá þeim á bryggjunum. síðan sýndiz þeim sem hann tæki ór pungi sínum lítit af bleikju ok drægi[9] þar á bryggjunni skip með öllum reiða, ok er þeim var minnst ván heyrðu þeir brest mikinn ok rugl í sjónum ok líta til: þar sá þeir at hann er kominn út á sjóinn ok á skip ok vindr upp segl ok siglir þessi maðr í haf út. skilr svá með þeim landsmönnum ok með Pero. verðr hann víðara við at koma.


3. Af meistara Pero [ok hertuga.[10] Þar sem Perus kvam at landi var einn hertugi með herskipum; ekki er getit at hann ætti ríki fyrir at ráða; hann var sagðr maðr rèttlátr í þeirri stètt sem hann var, drap niðr víkinga ok ránsmenn en lèt alla góða menn fara í friði, var hann af þessu vinsæll, hafði hann af hverjum kóngi hvat er hann vildi. þetta var þann tíma dags, er Perus fann hertugann, er matsveinar matbjoggu: pörtuðu þeir einn hana til borðs fyrr sögðum hertuga. Perus kvaddi hann vel ok mælti ‘svá mikil frægð flyz af yðr at þèr sèð röskvir í stríði ok rèttlátir viðr alþýðu - eða hvárt er at þèr vilið eigi verða kóngr yfir einshverju ríki eða kunni þèr eigi fá?’ hertuginn svarar ‘enga ástundun hefi ek til þess haft’. Perus mælti ‘myndi þèr vilja verða kóngr ef yðr væri kostr?’ hann svarar ‘fyrir víst vilda ek’. Perus mælti ‘vel myndir þú þá launa þeim er þí kvæmi áleiðis?’ ‘víst skyldi hann hafa verðkaupit’ segir hertuginn. Perus mælti ‘myndir þú vilja gefa honum x merkr gulls á hverju ári svá lengi sem þèr ríkið?’ ‘x merkr segir’ hertuginn ‘ok þó at hann tæki cc marka’. hann svarar ‘ekki beiðumz ek meira en x merkr’. ‘þat gef ek gjarna’ segir hertuginn. ok viðr þetta skilja þeir. ferr Perus braut. Þaðan skammt var ein kóngs-atseta. hann var kvæntr ok átti sun þrevetran. þat barz at þar at svá sýndiz sem sjá kóngr yrði bráðdauðr. landsmenn kvöddu þings til kóngstekju. kemr þar saman mikill mannmúgi. þar kemr drottning með syni sínum. sýniz þat öllum rèttast at kóngssun taki ríki eptir feðr sinn. í þann tíma sýniz Perus á þinginu: hann tekr svá til orða ‘þat er satt at sun á arf eptir feðr sinn; en fyrir aldrs sakir er hann lítill til stjórnar eða afruðnings ef víkingar kunnu koma til lands - eða hafi þèr nökkut spurt tíðenda?’ þeir kölluðuz ekki fregnat hafa. hann segir ‘mèr er þat hermt at fjölði herskipa er komit við landit, ok þèr sjálfir sjáið at hver höfn er full af herskipum en hafit er sem kolum sè sát, ok er ekki annat til ráðs en fá uruggan formann þann er þessu vandkvæði mætti af yðr víkja þí at þeir munu hvárki spara at taka dróttningina nè góðs yðart með herfangi’. menn hyggja nú þetta munu satt vera, sjá nú at herr er kominn í landit: skýtr nú alþýðu skelk í bringu. til verðr einn hverr ok spyrr hvern hann sèr vel til fallinn kóngs yfir landit. Perus segir engan jafnvel til fallinn sem hertugann sakir sigrsælðar, vits ok forsjó, ok hvert afbragð hann er annarra manna. hèr kemr at þetta samþykkir landsfólkit ok svá sýniz drottningu. fór þá Perus til fundar við hertugann ok segir honum nú kost at taka kóngstign ef hann vill gefa honum x merkr gulls á hverju ári. hertuginn sagðiz þenna kost vilja ok lýkr honum þegar x merkr. síðan ferr hertugi heim til kóngshallar ok fær þar góðar viðtökur: er hann þar til kóngs tekinn ok fær drottningar sèr til eiginkonu. sez hann þar til ríkis ok unir vel við. en herr sá hinn mikli er þar hafði við land komit hvarf svá skjótt at engi vissi hvat af varð. Nú líðr fyrsta ár ok kemr Perus at jafnlengð ok gengr í höll kóngs ok heilsar honum. kóngr tekr honum blíðliga. Perus mælti ‘ek em kominn at heimta fè mitt af yðr’. ‘já já’ segir kóngr ‘þat er til reiðu’ lætr í stað vega honum x merkr gulls. hirðmönnum þikkir undarligt. Annat sinn kemr Perus at jafnlengð ok heimtir fè sitt: verðr nú rómr mikill um höllina at þessi maðr heimtir æ penninga at kóngi ok segja illt mundu undir búa. sem kóngr heyrir þat, biðr hann Perum ekki heimta at sèr penninga lengr, biðr þó fá honum at sinni x merkr. en Perus segiz heimta munu sitt hvat sem kóngr segir, tekr við fènu ok ferr braut síðan. þriðja sinn sem liðnir eru xij mánaðir kemr Perus fyrir kóng ok heimtir x merkr gulls. nú verðr þyss mikill í höllinni, er hirðin segir at þessi maðr hafi gört kónginn skattgildan - þikkir víst at illt man undir búa. sem kóngr heyrir þat segir hann Pero með reiði ‘þú ert firrna-maðr djarfr er þú þorir at heimta fè at mèr ok launa mèr svá þann góðvilja er ek görða þèr, ok lát af dirfð þinni ef þú vill eigi fá á þèr úfagnað’. Perus svarar ‘lítil ván er þèr at ek láta af fyrir stóryrði þín at heimta mitt góðs’. kóngr mælti ‘vilir þú eigi af láta þá er ván at ek láta þik höndum taka ok eigi úvist at þú sèr drepinn’. Perus mælti til kóngs ‘mantu hvar mit fundumz fyrstan tíma?’ ‘man ek’ segir kóngr. Perus mælti þá til kóngs ‘[þá várt þú[11] hertugi ok sagðr maðr rèttlátr ok eigi mjök ágjarn, en nú þegar er þú ert ríkari ertu ágjarn ok újafnaðarfullr er þú mátt sem þú vill, ok fyrir þí at nú hefi ek prófat þik hverr þú ert trúi ek at haninn sè soðinn’. bregðr nú þí við at hertuginn er við skip sín, ok eigi hafði lengri stund verit en haninn var soðinn þar sem hann þóttiz kóngr vera svá at árum skipti ok eiga drottning ok hafa landsstjórn, ok allt þetta var ekki útan sjónhverfing ok í móti þí sem satt var, þí at villt var fyrir honum skynsemi ok vildi Perus prófa hverr hann væri þegar hann mætti sem hann vildi. Þetta sama snertr marga of mjök; þí at þat er of gjarnt valdinu at metnaðrinn spillir ok vill einn öllu ráða - virða ok stundum of lítils þat sem vel var áðr við hann gört en hann fekk valdit. Lýkr hèr at segja af Pero at sinni.




Noter:

  1. hentet fra 44 Prøver.
  2. Nøiagtig Gjengivelse af Membr.
  3. [ok - með, 657 B; ok sýniz þeim bræðrum þau látaz mjök blíðliga við bæði með, 343; þeim bræðrum sýniz sem þau leikiz við blíðliga bæði með, 586.
  4. síðan, 343, 657 B; síðan. ok lýkr hèr at segja frá meistara Perus. En guð geymi vor allra, AMEN, 586.
  5. Burde forandres til Prinz (eller prinz) jævnfør 343.
  6. Burde forandres til Prinz (eller prinz) jævnfør 343.
  7. Burde forandres til Prinz (eller prinz) jævnfør 343.
  8. Burde forandres til Prinz (eller prinz) jævnfør 343.
  9. dragı 657 B.
  10. [ulæseligt i 657 B.
  11. [v́tþu i 657 B.