Amícus ok Amilíus saga

Fra heimskringla.no
Revisjon per 17. aug. 2019 kl. 11:01 av August (diskusjon | bidrag) (Amícus ok Amilíus saga)
(diff) ← Eldre revisjon | Nåværende revisjon (diff) | Nyere revisjon → (diff)
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Fornsvensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif Original.gif


Riddarasǫgur


Amícus ok Amilíus saga[1]


Eugen Kölbing


Breslau, Nov. 1873.


Das hier mitgetheilte Bruchstück der Amícus ok Amilíus Saga ist uns nur in einer Handschrift erhalten: Cod. Holm. membr. 6. 4º, beschrieben u. a. von Stephens in: Samlingar utgifna af Svenska Fornskrift-Sällskapet II S. CXXIX ff., wo sich auch der Schluß der Saga abgedruckt findet; dann mit einigen Berichtigungen von mir in: Riddarasögur S. I f. Der Text reicht da von Bl. 1a-3a unten. Der Anfang der Erzählung fehlt nicht, wie Stephens meint a. a. O., wohl aber ist die erste Seite durchaus unlesbar und ließ sich auch durch Reagentien, bei deren Anwendung Herr Oberbibliothekar Dr. Klemming in Stockholm mir seiner Zeit auf das liebenswürdigste behilflich gewesen ist, nicht wieder herstellen, weßhalb ich den Text erst von S. 1b an mittheilen kann.

Die Saga ist nicht, wie man vielleicht erwarten würde, nach dem französischen Gedichte (Amis et Amiles und Jourdains de Blaivies. Zwci altfranzösische Heldengedichte des kärlingischen Sagenkreises. Nach der Pariser Handschrift zum ersten Mal herausgegeben von Dr. Conrad Hofmann. Erlangen 1852, sondern nach der lateinischen Fassung der Legende gearbeitet, jedoch offenbar nicht nach dem von Mone (Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit. 5. Jahrgang p. 145 bis 60) abgedruckten, sondern nach dem mehrfach gekürzten Texte, wie wir ihn bei Vincentius Bellovacensis Spec. hist. lib. XXIV cap. 162 ff. wiederfinden. Mehr als sonst bei ähnlichen Riddarasögur finden wir hier engen Anschluß des nordischen Bearbeiters an die Vorlage, ja mit Ausnahme weniger Stellen ist geradezu Wort für Wort übertragen, nur sind zusammengesetzte lateinische Constructionen aufgelöst. Im Ganzen dürfen wir diese Saga nach Wortausdruck und Satzgefüge in die beste Zeit der nordischen Riddarasögur setzen und unter die wenigen zählen, die in späterer isländischer Zeit keine Abkürzung zu erleiden gehabt haben.

In Deutschland scheint diese Prosasaga bis jetzt nicht bekannt gewesen zu sein. Conrad Hofmann a. a. O. Vorwort S. VI erwähnt nur Amícus ok Amílíus Rímur. Diese existieren allerdings auch, aber, soweit mir bekannt, nur einer sehr späten Papierhandschrift Cod. A. M. chart. 2609c, 4º. Ob der Dichter der Rímur unsere Saga oder einen ausführlicheren Text als Quelle benutzt hat, habe ich leider noch nicht prüfen können.

Unser Bruchstück beginnt mit der Abreise des Amícus vom Hofe, der seine Gattin besuchen will. Er warnt den Freund auf das eindringlichste vor zweierlei. Cave tibi - heißt es im lat. Texte - ad ejus [sc. regis] filia maximeque a nequissimi comitis Arderici fallaci amicitia. Mit einer etwas freieren Übertragung der zwei letzten Worte beginnt der altnordische Text, der auch hier noch an mehreren Stellen unlesbar ist.


_____________________


|[2] . . . . . . . . . . ok hans ráðum ok fortölum. Ok er Amícus hafði brott farit, [varð konungs dóttir fyrir . . . . . . . . . . . . . . . ást hennar, ok sem fyrst komst hann við, hafði hann af henni sinn (vilja) . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . at gleðiast af illsku annars ok bera þat millum allra er til . . . . . . [3] þann sem til nökkurs röskleika var, ok talaði við Amilíum: (Veiztu ekki)[4], hinn kæri jarl, sagði hann, at Amícus konungs féhirðir hefir stolit ok því flýit í brott? [En hann gerði vináttu við mik ok gaf ek hánum þar til trú mína, ok því trúði hann, at ek sór við heilaga dóma, at ek skyldi þat halda við hann[5]. Ok er Amilíus hafði þessu sama játat hánum, kunni hann eigi við at sjá ok birti hánum alla sina leynda hluti, þvíat hann trúði Arderícum sér trúan vera mundu. Nu einn dag sem Amilíus stóð fyrir konunginum, sem hann var vanr, talaði Arderícus: Herra, sagði hann, tak eigi vatn or höndum svá vánds manns er verðugr er dauða, þvíat hann tók af dóttur yðvarri sitt meydómsblómstr. Ok er Amilíus heyrði þetta, fell hann niðr af hræzlu ok mátti ekki tala. [Einn jarl góðviljaðr ok kurteiss[6]) tók til hans ok bað hann standa ok verja sik karlmannliga af þessari úfrægð. Ok hann stóð upp ok mælti svá: Heyrit, mildr ok hinn réttvísasti konungr! Trú eigi lygins manns orðum, Arderíci, er millum allra vill róg bera, ok lé mér stund til, at ek mega gera mitt ráð. Vil ek bjóða hánum holmgöngu, frelsandi mik svá af vándu upplosti þessu ok úfrægð við yðr. En konungrinn af góðvild sinni játaði þessu ok tók Hirdigensis[7] dróttning hann til sín til verndar af þessari sök.

Ok meðan Amilíus var hugsjúkr ok leitaði sér ráða um þetta, spurði hann, at Amícus felagi hans var heim kominn, ok fór þegar til hans ok fell til fóta hánum ok mælti: Heyrtu einkanliga ván minnar heilsu. Illa hefir nú orðit, þvíat ek hefi eigi haldit trú mína við þik þá er ek hét þér þá er vit skildum, þvíat ek hefi nú misgert ok fallit í glœp fyrir sakir konungsdóttur ok statt holmgöngu við hinn illa Arderícum, í konungs augsýn. En Amícus ásakadi hann mjök af sinni gerð ok sagði þó svá: Skiptum vit klæðum, sagði hann, ok svá hestum, ok far þú heim til minnar borgar, en ek man með guðs miskunn ok trausti holmgöngu halda fyrir þik. Varast þó, at þú bú sœmiliga við mína húsfrú. En at skilnaði þeirra gretu þeir báðir. Fór síðan Amícus til konungs garðs ok lézt vera Amilíus. En er[8] húsfrú Amíci sá Amilium, hugði hon, at þar væri hennar eiginn bóndi ok hljóp at hánum ok vildi leggja ser í faðm ok kyssa blíðliga, en hann talar til hennar: Far brott, kona, sagði hann, þvíat mér er þessi tími til harms heldr en gleði[9], ok um nóttina eptir, sem þau fara til sinnar sængr, þá lagdi hann sverð í milli þeirra ok mælti: Sé við, sagði hann, at koma eigi nær mér, þvíat ef þú gerir þat, skaltu dœmd verða þessu sama sverði. |[10] Svá lágu þau hverja nátt þar til er Amícus kom heim.

Ok svá sem Amícus var klæddr klæðum Amilý, gékk hann inn fyrir konung ok bauð sik at berjast við Arderícum fyrir þá úfrægð, er hann hafði kent hánum. Hræðstu eigi, jarl, [sagði konungr,][11] þvíat ef þú hefir sigrazt á hánum, þá skal ek gefa þér dóttur mína Belegendam[12] til eiginnar konu. Um morguninn þegar vígljóst var, fóru þeir Arderícus ok Amícus vel vápnaðir a einn völl, þar sem konungrinn ok allt fólk af staðnum mátti sjá þeirra viðskipti. En þvíat Amícus óttaðist um sína samvizku, í móti hánum at berjast, talaði hann til Arderícum þessum orðum: Heyrtu, jarl, sagði hann, þú tókt úsýniligt rád í því, er þú vill með svá mikilli fýst girnast dauða míns. Nú ef þú vill enn þann kost fyrir þá úfrægð, er þú talaðir úsannliga til mín, takim vit aptr þessa holmgöngu, þá mun ek jafnan vera vin þinn. Arderícus svaraði svá, sagði sik aldri hirða um hans vináttu né nökkura þjónustu hans eða eptirlæti, útan höfuð hans kveðst hann vilja af höggva, ok sverr, at hann hefir konungsdóttur svívirt. En Amícus svarar í annann stað ok segir Arderícum þat útan ef ljúga. Eptir þessa orðaþrætu börðust þeir snarpliga ok varð Arderícus sigraðr, þvíat Amícus hjó af hánum höfuð. Eptir þetta þrekvirki gipti konungrinn Amícó[13] þessa sömu dóttur sína, ok gaf með henni, sem siðvenja var, einn stað mikinn ok ágætan, er þau skyldu í vera. Ok er hann hafði festa hana, snéri Amícus heim til síns heimilis glaðr, þar sem Amilíus var fyrir ok mælti: Sé, hversu ek hefi hefnt þín á hinum vánda svikara Arderíco, ok fastnaða ek þér konungsdóttur. Amilius fór þegar til konungs garðs ok fekk hennar fullkomliga, ok fóru þau þegar til þess staðar, er konungr gaf þeim ok bjuggu þau þar.


En Amícus var heima með sinni húsfrú, ok litlu síðar kastaði guð bardaga á hann ok barði hann með líkþrá, svá at ekki mátti hann þá ur rekkju rísa. En húsfrú hans [er Obías[14] hét, fyrirlét hann þegar ok hataði sem vánd kona. Svá kom, at hon vildi mörgu sinni hafa kyrkt hann til bana, ok er hann sá þat, kallaði hann til sin tvá þjónustumenn ok mælti svá: Fœrit mik brott, sagði hann, undan höndum konu minnar ok takit ker mitt svá leyniliga, at enginn verði varr við ok flytit mik heim til kastalans Berícánum. Þeir gerðu eptir því sem hann bauð, ok er þeir váru mjök komnir at kastalanum, kom mikill fjöldi manna í móti þeim ok spurðu, hverr þessi hinn sjúki maðr væri, er þeir fluttu þangat. Þeir svöruðu: Þessi er Amícus, herra yðvarr, ok varð fyrir líkþrá, ok vill nú hingat fara til yðvar, biðjandi várkunnliga, at þér veitit hánum hjálp með miskunn, þvíat hann þarf nú mjök. En er hinir úmildu menn ok úkurteisu heyrðu orð þeirra, reiddust þeir ok börðu þjónustumennina, en Amícum köstuðu þeir ur vagninum þeim sem hann var í ok fóru við hann illa ógnandi hánum dauða, ef þeir léti sér þat orð optar ur munni |[15] koma. Þá tók Amícus at gráta ok mælti svá: Hinn mildasti ok hinn miskunnsami faðir, lát mik annathvárt deyja skjótt ella send mér hjálp þinnar miskunnar! ok bað sveina sína flytja sik til Rómaborgar. Er hann kom þar, gekk páfinn í mót hánum, er Constantínus hét, með mörgum Rómverjum ok öðrum riddarum þeim sem hjá váru er hann var skirðr, ok hánum höfðu sýnt mikinn manndóm; ok gerðu þeir til hans sœmiliga ok veittu hánum miklar hjálpir í þeim hlutum sem hann þurfti.

En þrim vetrum síðar gerðist svá mikit varan í staðnum at menn sultu, ok jafnvel ráku feðr sonu frá sér sakir þessa fellis. En þjónustumenn Amíci báðu hann brott fara, ok hann gerði svá ok lét flytja sik til heimilis Amilý jarls. Ok er hann lá fyrir garðinum þar sem Amilíus var í, klappaði á, eptir því sem siðvenja er til sjúkra manna, ok er jarl heyrði, bauð hann einum sveini sínum: Tak brauð ok kjöt ok ker þat er mér var gefit í Róma, ok fyll hinu beztu víni ok gef þessum sjúka manni. Þjónustumaðrinn gerði eptir því sem hann bauð ok gekk síðan til jarls ok mælti: Sannliga, herra, sagði hann, upp á trú mína, útan ek hefða haldit á yðru keri, trýða ek eigi annat en þat væri yðvart ker, er sá hinn sjúki maðr hafði. Jarl lét þegar leiða til sín hinn sjúka ok spurði hvaðan hann væri eða hversu hann hefði þvílíkt ker fengit. Amícus sagði at hann var fœddr í kastala þeim er Berícánum hét ok í Róm fœrðr ok af herra páfanum skirðr ok kerit þegit. En jarl kendi þegar Amícum félaga sinn hinn dyggasta, er hann hafði frjálsat af dauða ok fengit hánum konungsdóttur til eiginkonu. Hann hljóp á hals hánum ok kastaði sér yfir hann grátandi. En konungsdóttir, hans húsfrú, stóð upp eigi síðr ok leysti hár sitt ok helti út mörgum tárum grátandi sárliga yfir hánum ok á mintist hversu vaskliga hann barðist í mót Arderíco hinum mikla svikara. Eptir þat létu þau hann í höll sína ok skipuðu hánum virðuligan stað í at vera, ok féngu hánum glaðliga allt þat er þau máttu ok hann vildi hafa.

Engelsk middelalderhåndskrift:
En er Amícus hafði þar verit nökkura stund, sýndist hánum engill guðs á einni hverri nótt.

En er Amícus hafði þar verit nökkura stund, sýndist hánum engill guðs á einni hverri nótt ok bauð hánum at segja jarli Amilío, at hann dræpi tvá sonu sína, er þau konungsdóttir áttu, ok með þeirra blóði skyldi hann þvá Amícum, ok þar af mundi hann heill verða. Hann sagði hánum þetta úmuguligt vera sakir þess at hann undirstóð at þetta var bæði synd at gera ef eigi býði guð, ok hann var í lífsháska við konunginum, móðurfeðr sveinanna. Ok sem hann mintist, hversu mikit Amícus hefir gert fyrir hans sakir, þá tók hann sverð sitt ok gekk til hvilu sveinanna þar sem þeir sváfu. Hann lagðist upp yfir þá ok grét sárliga ok mælti: Hverr heyrði, sagði hann, föðurinn sjálfviljanda hafa drepit sonu sína, ok héðan af em ek ekki ykkarr faðir, heldr hræðiligr drápsmaðr ok pínari; ok flugu svá þykt tár af augum hánum, sem regn ofan yfir sveinana, svá at þeir vöknuðu við, ok er þeir litu andlit feðr síns, hlógu þeir. Þá váru þeir þrévetrir. Þá mælti faðir: Hó, mikil sorg! ykkarr hlátr man mér snúast í mikinn grát; meinlaust blóð man út hellast af illum ok úmildum feðr.

Ok er |[16] hann hafði talat sorgmóðliga, þá hjó hann sveinana báða ok tók þá sem hœgligast líkin ok lagði í sængina, sem þeir svæfi. En blóð þeirra, sem hann hafði látit renna í eitt stórt glerker, tók hann ok þó í Amilíum félaga sinn, ok meðan hann þó hann, talaði hann þessi orð: Herra Jesús Kristr, sagði hann, þú er heilan gerðir líkþrán mann með orði þínu, virð mik til at hreinsa þenna minn félaga ok hreinan gera, þvíat ek helta út blóði sona eptir boði engils þíns, ok er hann hafði lokit bœn sinni, varð Amícus heill þegar ok hreinsaðr allskostar. En jarl tók þegar klæði sín beztu ok fœrði hánum. Síðan géngu þeir til kirkju ok gerðu guði þakkir ok þegar tókust allar klokkur at hringast í staðnum sjálfar, ok gáfu af sér fagrt hljóð. Ok er fólkit heyrði þetta, þá dreif þangat ok undraðist þenna atburð. Ok er jarlsins fru sá þá ganga báða saman, spurði hon, hvárr hennar bóndi væri, því hon kendi hvárngan þeirra frá öðrum, en klæði kendi hon hvárstveggja þeirra, ok því spurði hon hvárr þeirra var. Þá mælti jarl: Ek em Amilíus, en þessi minn félagi er Amícus[17], er sjúkr var ok er nú heill, ok andvarpaði þá af öllu hjarta ok mintist á dauða sona sinna. En konungsdóttir vildi, at sveinarnir væri þangat bornir ok skemtaði[18] sér þar, ok gleðist af nýjum fagnaði. Jarl bað þá lata sofa ok bað eigi vekja þá. En hann gekk einsamt ok hugðist mundu gráta þá dauða, ok er hann kom þar, fann hann báða sveinana í sænginni lifandi, ok léku sér þar, ok var einn rauðr þráðr um beggja þeirra háls. Jarl tók þá í faðm sér ok bar þá inn fyrir móður þeirra ok mælti: Verum vér glöð, þvíat synir mínir lifa báðir þeir er ek drap eptir boði engils guðs, ok með þeirra blóði er Amícus, félagi minn, hreinsaðr.

En frá þessum tímum hétu þau at halda hreinlífin allt til dauðadags ok váru jafnan í mikilli góðfýsi í guðs þjónustu, meðan þau lifðu. En í þann tíma hljóp úhreinn andi í búk húsfrú Amíci, ok kvaldi hana mjök illa, ok í þeim œrslum[19] fell hon fyrir berg ok lauk svá hörmuliga hennar lífsdögum. Eptir þat fór Amícus til Berícánum fóstrjarðar sinnar með her, ok sat svá lengi um, at hann gat unnit þá er þar váru fyrir ok gáfust þeir upp í hans vald. En hann gaf öllum þeim grið með drengskap ok fyrirlét þeim sína misgerð ok þat sem þeir höfðu í mót hánum gert ok þjónaði guði jafnan með ást, meðan hann lifir, ok réð þar fyrir með ágætri hreysti ok miklum friði ok sambandi.




Fotnoter:

  1. Fra Germania, Vierteljahrsschrift für deutsche Alterthumskunde, vol. 19.
  2. 1b
  3. [fyrír-ást unlesbar; ebenso von sinn-at; vilja habe ich ergänzt: til-þann ist unlesbar. Das ganze Stück lautet im lat. Text, der übrigens kürzer gehalten ist: Amelius vero super regis filiam oculos injecit, et eam quam cito potuit, oppressit. Interea delator Ardericus, qui iniquitate gaudebat et omni probiati invidebat etc.
  4. Die eingeklammerten Worte sind unlesbar; von mir ergänzt; vgl. lat.: Nescis, carissime comes.
  5. [Der Übersetzer scheint an dieser Stelle sein Original mißverstanden zu haben, denn so passt der Satz nicht in den Zusammenhang; vgl. Nunc ergo ini mecum foedus amicitae et fidem meam super sanctorum reliqiuias accipe.
  6. [Sowohl in Mones Text wie bei Vinc. hebt ihn der König selbst auf.
  7. In den lat. Texten: Hildegardis.
  8. er om. mscr.
  9. gleð. mscr.
  10. 2a
  11. [sagði konungr om. mscr.; ergänzt nach dem lat.
  12. lat. Belixendam.
  13. Amíco om. mscr.
  14. [So auch Vinc. Mones Text: Thobias. er om. mscr.
  15. 2b
  16. 3a
  17. Amilíus mscr.
  18. skemtandi mscr.
  19. œslum mscr.