Crucis Legendæ

Fra heimskringla.no
Revisjon per 17. aug. 2020 kl. 08:47 av August (diskusjon | bidrag) (Erstattet OldNordicTimes med HTML-koder)
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif


Noen spesialtegn vises ikke på iPhone/iPad.


Heilagra Manna Sögur


Crucis Legendæ


C. R. UNGER

Christiania 1877


I.
Origo Cruci

(Cd. 544 qv., Hauksbók)


Huadan kominn er ✝ drottins

Sva er sagt siðan Adam hafði syndina gerua i paradiso ok hann var þaðan brott rekinn i einum skinnstakki firir syndina, þa bað hann guð miskunnar firir ser ok sinu afkvæmi; var honum þa heitið af guði, at við enda heimsins skylldi guð gefa honum miskunnar oleum, er allt hans kyn skylldi grœða. Var Adam siðan ok hans kona Eva sett niðr i dal þeim, er Ebron heitir ok hann var skapaðr i a Iorsalalandi, ok þoldu þau þar mikit erfiði ok iðruðuz iafnan glœps sins. Þau bygðu þar ok attu mart barna, ok var siðazti sun þeirra Seth, er guð gaf þeim i stað Abels, er Kain hafði drepið. Adam hafði lifat .ix. .c. vetra ok .ii. vetr ok .xxx. i dalnum Ebron, ok einnhvern dag studdi hann sik með oxi sinni ok tok at ryggiaz ok hugleiða mart, þviat hann sa mikinn vandskap upp renna i heiminum af sinu afkvæmi, ok leiddiz honum þa lengr at lifa. Hann kallaði þa til sin Seth sun sinn ok mælti til hans: «Sun minn, ek vil senda þik til paradisum til Cherubin engils, er geymir lifstresins með loganda sverði.» Seth svaraði: «Ek vil giarna fara, hvert er þu byðr mer, ok visa mer vegenn ok seg mer, hvat ek skal englinum segia, þeim er þu sendir mik til.» Adam sagði: «Seg englinum, at mer leiðizt at lifa, ok bið hann af minni halfu kunnigt gera þer ok mer um þat miskunnar oleum, er guð het mer, þa er hann rak mik or paradiso.» Þa er Seth var til þessar ferðar buinn, sagði Adam, at hann skylldi ganga i austr, ok «mantu hitta einn dal firir þer, ok man þar upp hefiaz vegr grœnn, ok at þu kennir þann veg giorr, þa mantu hitta fotspor min ok moður þinnar svarðlaus ok svort, þau er við gengum, þa er við vorum rekin ór paradiso ok hingat i þenna sorgardal. Enn sva voru storar syndir okrar, at alldri siðan vox þar grœnt gras, er við gengum, þa er við vorum or paradiso rekin, þar til er við komum hingat.» For þa Seth til paradisum eptir tilvisan foður sins, ok er hann kom i vegenn, þa undraði hann liosit ok skinit, er i paradiso var, ok fell til iarðar af ræzlu ok hugði, at þat væri elldz lios, er faðir hans hafði varað hann við, at hann skylldi signa sik marki þvi er Bethel heitir firir liosinu, ok komzt Seth sva með heilu fram til paradisum. Þa er engillinn sa Seth, þa spurði hann, hvi hann var þar kominn. Hann svaraði: «Faðir minn Adam moðr af elli, er nu leiðiz at lifa, sendi mik hingat ok biðr, at þu virðiz at tia honum með mér sannindi af þvi miskunnar oleo, er guð het honum.» Engillinn svaraði: «Gakk til paradis dura ok rett inn hofuðit eitt ok geym at vandliga, hverir lutir þer synaz i paradiso.» Ok hann gerði sva. Ok er hann hafði inn rett hofuðit um dyrnar, þa sa hann sva mikla fegrð, at engis mannz tunga matti or leysa, i ymsum kynum avaxtar ok blomstrs, fuglasong ok utoluligum ilmum ok sœtum þef. I miðri paradiso sa hann hina skieruztu kelldu, or þeirri kolldu runnu .iiii. ar, er sva heita Phison Geon Tigris ok Euphrates. Enn þessar .iiii. ar fylla vatni heim allan. Enn ifir kelldunni sa hann apalldr einn standa með morgum greinum ok þo barklausan. Hann undraði miok, hvi þar var barklaust, ok er hann minntiz a fotspor foður sins, er hann hafði i veginum sét svort ok graslaus firir synda hans sakir, með sama hætti þottiz hann vita, at þetta tre var svart sakir synda foður hans ok moður. Siþan veik hann aptr til engilsins ok sagði honum allt, þat er hann hafði sét. Enn engillinn bauð honum at ganga aptr annan tima, ok er hann kom aptr, þa sa hann orm einn, er skreið umhverfis apalldrinn þann nokta. Ok er hann hafði þetta undraz, þa veik hann enn aptr til engilsins. Þa bauð engillinn honum þriðia tima aptr at vikia ok geyma giorr at, hvat honum syndiz. Enn þa er hann kom aptr, þa sa hann fyrr nefndan apalldr uppvaxinn til himna, ok efst uppi i kollinum apalldrsins sa hann barn eitt gratanda ok sveipt i klæðum. Ok er hann undraði þetta, ok hann leit niðr firir sik, þa sa hann rœtr apalldrsins smiuga i gegnum iorðina allt niðr til helvitis, ok þar kendi hann salu Abels broður sins. Ok er hann hafði þessa luti sena, þa vikr hann aptr til engilsins ok segir honum allt, þat er hann hafði sét. Þa mælti engillinn: «Sveinbarn þat er þu sátt er guðs sun, hann man af skrapa syndir foður þins ok moður, þegar fullnaðr timans er kominn; hann er þat miskunnar oleum, er þeim var heitið, hann er rett oleum ok milldleikr sannrar elsku.» Þa er Seth villdi brott ganga, ok hann þottiz val syst hafa sitt erendi, þa fekk engillinn honum .iii. korn or epli þvi, er faðir hans hafði etið, ok sagði honum: «Innan þeirra þriggia daga, er þu kemr heim, man faðir þinn andazt, skalltu þa þessur korn leggia undir tungurœtr honum dauðum. Enn þau munu vaxa i .vii. apalldra stora. Man einn verða cedrus, annarr cipressus, þriði pinus. I cedro undirstondum ver foður, i cipresso sun, i pino andann helga. I cedro undirstondum ver foður, þviat hann er vanr at vaxa ǫllum apolldrum hæra. Cipressus, er ollum apolld(r)um þefkar betr, ter oss sœtleik sunarins. Enn pinus, er marga kiarna berr, ter oss margfalldar giafir anda hins helga.» For þa Set heim ok kom heill til foður sins ok moður. Þa er Seth hafði upp tint firir foður sinum allt þat, er hann hafði sét ok heyrt af englínum, þa gladdiz faðir hans ok ló viðr. Enn a ollum lifdogum Adáms, fra þvi er hann var or paradiso rekinn, sa engi maðr hann lægia fyrr enn þa. Ok er hann var sannfroðr orðinn af miskunnar oleo, þa kallaði hann til guðs ok mælti: «Herra minn, lif mitt er nu nóg langt, tak þu nu brott sál mina.» Ok innan þeirra þriggia daga er Seth kom aptr or paradiso, þa andaðiz Adam, eptir þvi sem engillinn hafði firir sagt. Seth sun hans iarðaði hann i dalnum Ebron ok lagði undir tungurœtr honum þau .iii. korn, er engillinn hafdi fengit honum, af hverium er upp runnu .iii. teinungar or munni Adams, ok stoðu með grœnu aldini bæði vetr ok sumar. Enn sva segiz, at þa er guð bauð Moisi at fara til Egipta landz at frelsa þaðan folk sitt, at hann tok af þessum viði þa .ii. vỏndu, er hann fekk Moysi, ok þeir brœðr Moyses ok Aron gerðu allar iartegnir með i eyðimorkinni a Iraels folki, ok uxu þau .ii. tre ekki siðan. Enn þa er Salomon konungr let gera templum domini, þat let hann hỏggva þat sama tre er eptir stoð, er or munni Adams var vaxit, ok ætlaði til bita nokkurs i musterit. Enn þat varð annat hvart of skamt eða of langt, hvar sem þat var til ætlat, ok þvi var þat lagt niðr hia mustarinu. Litlu siðar kom til Salomons konungs drotning su er Sibilla het, enn sumir kalla Saba, hon var or þvi landi er Ethiopia heitir, hon hefir verit allra heiðinna kvenna vitruzt i verolldinni, hon fór at reyna vitrleik Salomons ok bar upp firir hann gatur. Hann reð allar gátur hennar ok oll hennar vandmæli. Hon sagði honum ok allt þat er hon vissi, utan einn lut leyndi hon hann, meðan hon var þar, enn siðan ritaði hon eptir til hans, at a þvi tre, er við mustarit liggr ok til bitans var ætlat, man sa maðr verða hengdr a, er allir Gyðingar munu af hans dauða hefndir taka ok at niðrfalli verða, ok allt þeira riki. Siþan lét Salomon taka þetta tre ok sokkva með blyi i eitt stórt fén, þat er hann ætlaði, at alldri skylldi upp koma siðan. Enn þat birtiz i pislartið vars drottins Jesu Kristi, ok kom upp, ok þvi toku Gyðingar þat ok gerðu þar af krossinn ok pindu þar a allzvalldanda guð. Enn eigi morgum vetrum eptir pisl drottins ok upprisu, þa vann Titus Iorsalaborg, sun Vespasiani keisara, ok selldi alla Gyðinga, þa er eigi voru drepnir, i þrældom ok anauð, .xxx. firir einn penning, ok urðu siðan sundrskila ok fóru um allan heim ok fengu hvarki valld ne riki siðan, ok sannaðiz sua spasaga drottningar[1].


____


II.

Inventio Crucis

(238 folio, A; 233 folio, B)


De invencione sancte Crucis[2]

[A ofanverðom daugom Diocletiani[3] giorðiz sva mikill ofriðr cristnum monnum, at engi hefir slikr orðit um allan heim hvarki aðr ne siðan. Riki hans hafði aðr staðet með[4] bloma, þangat til er hann toc at grimmaz[5] cristnum monnum. Enn þaðan fra glapnaði[6] þat allt. Þa hurfo undan honum margar þioðir, þær er langa æfi hỏfðo þionat Romveriom. Af þvi giorðiz viða ofriðr mikill, oc matti Diocletianus þa með engo moti einn styra þvi veldi, sem[7] undir honum var[8]. Tok hann þann mann til samveldis oc i keisaradom með ser, er het Maximianus herculus[9]. Þeir voro siðan baðir enir grimmozsto við cristna menn. Enn sva sem þeir grꜹmdoz cristnum monnum, sva vox ohlyðni manna við þa. Þeir gafo veldi oc konungdom þeim monnum, er annarr het Galerius en annarr Constantius. Galerius atti dottur Diocletiani, er Valeria het, Constantius atti stiupdottur Maximiani, er Theodora het, oc atti hann með henne .vi. sono. Eptir Diocletianum toc Maximus son hans keisaradom, en eptir Maximianum Maxentius son hans. Þeir voro baðir [blotmenn miklir ok[10] illir[11] við cristna menn. Maximus[12] lifði scamma stund oc varð sottdauðr. England hafði lengi legit undir Romveria, oc var þar þa mart cristinna manna. A dỏgom Diocletiani hurfo þeir[13] undan hlyðni við Romveria, enda eyddiz þar þa cristni aull. Þa sendo [þeir þangat[14] Constantium með liði myclo at heimta England undir Rómveria. Enn er hann com þangat, þa var þar fyrir hofðingi sa er het Kohel[15], hann sættiz við Constantium með þvi, at hann skylldi vera konungr yfir England[16], meðan hann lifði, oc giallda skatt Romveriom. Litlo eptir fest sattmal andaðiz Kohel, oc eignaðiz Constantius þa allt England. Kohel atti dottor[17], þa er het Helena, hon var allra kvenna vænst oc bezst at ser um flesta luti, hana tok Constantius frillotaki oc gat við henni son, þann er Constantinus het. [Hann var[18] callaðr konungr yfir Englande eptir fauðor sinn; honum til handa flyði fiolði Romveria, af þvi at þeir þolðo eigi illzsko þa oc grimleic, er Maxentius hafði frammi við alþyðo alla. Litlo siðarr for Constantinus með her mikinn[19] til Romaborgar oc barðiz við Maxentium. Maxentius fell, enn Constantinus varð einn keisari oc hafði þat veldi .xxx. vetra; hann bauð ofrið cristnum monnum ondverða daga rikis sins. Þa laust guð hann licðrá illre oc leiðiligre. Þvi næst com Silvester pavi a fund hans oc skirði hann oc giorði hann heilan af licðra, oc þaðan fra efldi Constantinus cristne um allan heim oc lot gera kirkior margar i Romaborg oc viða annars staðar.


Fra vikingom[20]

2. A þvi are er liðit var fra burð Cristz .cc. vetra[21] oc .xxx. oc þrir vetr, þat var a .vita. are rikis Constantini, þa com fiolði vikinga liðs [ad Danubium þeirar ár[22], oc voro bunir at ganga a Romveria riki. En er Constantinus spurði þat, þa for hann i moti[23] með her sinn. En er hann sa, hverso mikit lið vikingar hỏfðo, þa ægði honum at beriaz við þa. Oc a einni nott syndiz honum maðr biartr yfirliz oc mællti við hann: «Constantine, hirð æigi þu at ottaz, littu upp i himenenn.» Oc se, þa leit hann upp til himens oc sa crossmarc Cristz[24] a himne sva biart sem elldr væri; þar sa hann oc rituð[25] þessi orð yfir: [I þesso marki mantu sigr vega[26]. Þa let Constantinus gera crossmarc[27] af gulli i liking þess cross, er hann sa a himne, oc þann[28] hafði hann fyrir merki oc let bera fyrir liði sino a mot vikingom. Þa varð orrosta mikil, oc logðo vikingar a flótta um [strandir arennar[29], oc fell af þeim mikill fiolði liðs. Enn keisari vá agætan sigr i crapti ens helga cross.


Elena for til Iorsala[30]

Cima da Conegliano: Helena av Konstantinopel

3. Þa er Constantinus keisari var orðinn algiorliga cristinn, ok hann matti skilia af guðsspiollom, hvar drottinn var crossfestr, sendi hann Elenam[31] moðor sina út um haf til Iorsala[32] borgar at leita [at crossi, þeim er drottinn var pindr á, oc ætlaði hann i þeim stað kirkio upp at reisa, sem[33] crossinn fyndiz. Helena drotning hafði með ser gipt heilags anda oc lagði allan hug til astar oc elscu við almatkan guð. Hon [hafði oc girnd mycla til þess[34] at finna enn helga cross, sva sem sonr hennar hafði henne boðit[35]. Hon com ofarliga þess manaðar er Aprilis heitir i Iorsalaborg með myclo fỏroneyti oc bað safna at ser myclom fiolða Gyðinga, þeira sem a Iorsalalandi voro. Enn i þann tima [var Iorsalaborg mioc eydd at bygð oc monnom[36]. Þa somnoðoz saman þriár þusundir Gyðinga a fund[37] drotningar. Hon mællti við þa: «Þat hefi ec lesit af bokom spamanna, at hinir fyrri ættmenn[38] yðrir voru astvinir guðs. Enn þer hafit alla specð latið at baki yðr, oc þann sem yðr vildi firra[39] bỏlvan þeire sem, yðr var bỏlvat[40], oc syndi yðr margar iartegnir [af guði[41], at þeim hæddut þer oc þann pindoð þer sarliga til bana. Nu hafit þer [lios fyrir myrkr oc satt fyrir lygi[42], oc er komin yfir yðr bỏlvan, su sem rituð[43] er i lỏgom yðrum. Nu er rað, at þer ætlit svỏr fyrir yðr um þat [sem ek mun yðr[44] fretta.» Þa toko Gyðingar at bera saman rað sin oc leita at þeim monnom, [sem froðir[45] voro oc laug kunno vel[46], oc vỏlðo þusund þeira manna, sem margvisaztir voro, oc leiddo þa fyrir Elenam. Hon mællti við þa: «Þer skolot leitaz fyrir vandliga, at þer svarit[47] með sannendum þvi mali, sem ec vil at[48] grafa. Ek veit, hverso helgar ritningar hafa fyrir sagt Crist drottin koma myndo i þenna heim, eða hverso[49] feðr yðrir dulðoz við hann, þa er hann com. Enn yðr man nu eigi hæfa at dylia ens sanna fyrir mer, sva sem ec man eptir leita. Faeð mer nu [þa menn, er bazt kunna[50] skilia ritningar oc vel megi svara ỏllo þvi mali, sem ek man[51] upp bera.» Siðan seldi hon[52] þusund Gyðinga riddorom sinom til varðveizlu. Þa kaunnoðo Gyðingar enn af nyio lið sitt oc vỏlðo [fim hundroð þeira manna[53], er visazstir voro, foro þeir a fund drotningar. Þa [spurði hon, hverir þessir vǽri[54]. Þeir svoroðo: «Þessir menn kunna vel laug.» Hon mællti: «[Þær eroð af kyni Israel[55], at þvi sem bækr segia, ok hafit [blindleic hiarta[56] af feðrum yðrum; þer dyliz við son guðs, þann er spamenn ok laug[57] bera vitna. Gyðingar mællto: «Segðu oss, drotning, af[58] hvi þu mælir slict við oss, eða hvar [skal þat til[59] koma?» Hon mællti: «Farit brautt þer oc velit enn meirr [menn til[60] at svara mer.»


Fra Gydingom[61]

4. Enn er Gyðingar[62] voro a braut farnir, þa ræddo þeir með ser, hvar til koma mundi [erfiði þat sem drotningin leggr a hendr þeim[63]. Þa svaraði einn þeirra, er Judas het, ok mællti: «Ec þickiomz vita, at hon man[64] leita at tre þvi, er frændr varir pindo Crist á. Enn mer syniz þat rað, at ver latim hana þess alldregi visa verða, fyrir þvi at ef tré þat kemr upp, þa mano eyðaz laug var aull, oc monom ver sealfir vera virðingarlausir. Ek kann at segia yðr, hvat [faðir foðor mins mællti við hann a deygianda degi[65]: Se þu sonr, kvað hann, ef leitað verðr að crossi Cristz, at þu lat hann eigi finnaz, nema þu ser pindr til. Fyrir þvi at ef[66] hann verðr upptekinn, þa man fyrirfaraz riki vart allt ebrescra manna, oc man hefiaz riki [þeira þioða, sem gỏfga enn crossfesta[67], oc man þat riki alldregi þriota, þviat hinn crossfesti [er Cristr[68] sonr guðs lifanda. Ek mællta við fỏðor minn: Ef frændr varir visso, at hann var Cristr, fyrir hvi logðo þeir hendr a hann? Faðir minn svaraði: True þu þvi, sonr, at mikill craptr[69] fylgir nafni hans. Ek hefi avallt[70] i móti mællt þeim monnom, er lasta enn crossfesta. En af þvi at hann avitaði hofðingia Gyðinga[71], dæmðu þeir hann oc crossfesto oc hugðoz þann drepa mundo sem odauðligr er. Siðan lagðo þeir hann i leiði, enn hann reis upp af dauða a þriðia degi epter pisl sina oc syndiz opt lærisveinom sinom. [Þaðan af[72] truði Stephanus frændi varr a hann, oc kendi kenningar i nafni hans. Fyrir þat leto Gyðingar Stephanum beria grioti[73]. En þa er hann var at kominn bana, bað hann guð þeim miskunnar oc mællti: Drottinn, lattu eigi þeim þetta at synð verða, þviat þeir vita eigi hvat þeir giora. Enn man ek segia þer, sonr, mikil merki[74] Kristz. Saulus het gyðingr, hann var husasmiðr oc ovinr mikill Cristz nafne, hann var einn[75] akafazstr at banorði Stephani, en siðan sneri Cristr honom til sin af miskunnsemi sinni oc giorði hann ser at postola. Af sliko hefi ek oc frændr minir truat, at hann er[76] sonr guðs. Nu se við, son minn, kvað hann, at [gremiaz honom[77] eða þeim monnom, sem a hann trua, oc mantu þa vel þrifaz. Þessom orðom mællti Simon faðir minn við mic i banasott[78] sinni. Nu megit þer [ætla, hver svỏr[79] þér vilit hafa fyrir yðr, ef Elena drotning spyrr at crossinom. Gyðingar svoroðo: «[Slic orð[80] heyrðom ver alldregi fyrr, enn þat viliom ver þer raða, ef [þu ert at crossinom spurðr[81], at þu latir æigi vist[82] verða, hvar hann er folginn.


Fra vidrtali þeira Elenu ok Gydinga[83]

5. Þa er Gyðingar ræddo þetta með ser, þa komo riddarar[84] oc mællto: «Komit a fund drotningar, þviat nu vill hon við yðr tala.» En er þeir como til mals við hana, spurði hon þa eptir crossi Cristz. Enn þeir villdo henne ecki satt til segia. Þa mællte hon, at þeim skylldi ỏllom kasta i elld brennanda. En þeir urðo hræddir[85] oc sælldo fram Judam oc mællto: «Þessi er spamannz son oc kann vel lỏg, hann man kunna, drotning, at segia þer alla luti, þa er þu spyrr hann eptir.» Siðan let hon þa i brott fara, en Judas var epter halldinn. Þa mællti Elena við hann: «Þu mátt velia þér hvárt er þu vill lif eða dauða.» Judas svaraði: «Hverr man i eyðimỏrc eta griot, ef brauð er hia.» Helena mællti: «Ef þu vill lifa, þa segðu mer, hvar cross Cristz er[86].» Hann svaraði: «At þvi sem bækr segia, þa ero nu liðin meirr en .cc. vetra fra piningo Cristz, ok er eigi vænt, at ver ungir menn megim vita, hvar cross Cristz er.» Helena mællti: «Fyrir myclo lengra var orrosta i Troia[87], oc vita þo margir menn þau tiðendi, sem þar voro, oc vitoð ero leiði [margra agætismanna þeira sem þar fello[88].» Judas svaraði: «Af þvi er þat vitat, drotning, at þat er allt a bocom skrifat[89], en þetta er ecki a bokom varom.» Hon mællti: «Hefi ek þęr bækr er þat segia, hvar Kristr var crossfestr, oc eigi beiði ek þic annars, en þu visa[90] mer glꜹgt til þess staðar, er Locus Calvarie heitir, oc man ec þar leitaz um, sva sem [verða ma[91].» Judas mællti: «Fornt heiti er þat, oc veit ek eigi nu þann mann [er vita muni[92], hvar sa staðr er.» Þa reiddiz Elena oc mællti: «Þat veit ec fyrir enn crossfesta[93], at þic man ek lata svelta [i hel[94], nema þu svarir mer meirom skilom.» Siðan let hon setia hann i grỏf diupa oc þurra, oc var hann þar matlauss .vii. daga. Eptir þat callaði Judas [oc mællti[95]: «Lati mic a brot or grỏfinni, en ek man segia, hvar cross Cristz er folginn.»


Fra enom helga ✝[96]

6. Enn er hann var latinn upp or grofinni, þa for hann i þann stað sem crossinn var[97] oc mælltiz þar fyrir [a ebresca tungo[98]: «Þu guð er giorðir himin oc iorð oc allan heim lykr i [hnefa, þu sitr[99] yfir Cherubin oc Seraphin oc stiornar ỏllom engla fylkiom. Þu ert allra luta drottinn, oc þin skepna erom ver. Þu hratt villtom englom i helvitis diup með hofðingia sinom, oc muno þeir þar kveliaz at eilifo um allar alldir at boðorði þino. Nu drottinn, ef þinn vili er, at hefiz [riki sonar Marie, oc er hann[100] af þer sendr, fyrir þvi at liclict er, at hann giorði eigi slic takn, oc æigi [myndi hann risa upp af dauða[101], nema hann [se þinn eingetinn[102] son, syn þu oss nu þina dyrð. Oc sva sem þu guð heyrðær bæn Moysi vinar þins oc vitraðir fyrir honom bein Joséph fauðor várs, sva giorðu fyrir oss þǽr iarteinir, at riuki upp or iorðo sva sem ilmr dyrligra smyrsla i þeim stað, sem cross Cristz liggr, oc skal ec þa trua þvi, at Cristr enn crossfesti er konungr Israel oc hefir eilift velldi um allar alldir[103].» En er Judas lauc bǽn sinni, þa skalf[104] iorð, oc kom reykr upp or iorðo með ilm dyrligom. Þa undraðiz Judas oc hellt hondom til himens oc mællti: «At saunno ertu Cristr hialpare heimsins, oc þacka ec þer, drottinn, er þu lætr[105] mic nalgaz miskunn þina, sva omacligr[106] sem ek em; bið ek þic, drottinn, [mun þu eigi[107] synðir minar, oc tak mic i sveit með Stephano frænda minom.» Siðan toc Judas at gyrða sic, oc [þvi næst grof hann iorð af ỏllo afli, oc er hann hafði grafit[108] um tio faðma, þa fann hann þréa crossa folgna i iorðo. Hann tok þa upp, oc [voro bornir[109] at Eleno. Hon spurði, hverr Cristz cross væri, oc mællti: «Þat vitom ver, at .ii. muno vera crossar illvirkia þeira tveggia, sem pindir voro með drotne.»[110] Þa voro lagðir allir crossarnir, [oc biðo menn[111] iartegna af guði. At none dags var borið lic a borum nær þvi sem crossarnir lago; þa varð Judas feginn oc mællti við Elenam: «Nu mantu vis verða, drotning, hvert er hit holgazta tréið.» Þa lagði hann tva crossa a likit, oc reis eigi upp enn dauðe. Enn þa er hann lagði enn þriðia crossinn á, oc var sa cross drottins, þa lifnaði[112] enn dauði oc reis upp. [Þa toko allir at dyrka[113] gud, þeir sem hia voro. Enn [diofull aufundaði þat oc toc at calla i lofti[114]: «Hverr er sea, er nu dregr andir minna manna [fra mer oc[115] or hondom mér! Þu Jesus en naddverski heimtir alla til þin! Nu hefir þu cross þinn latið upp taka til oþyrfta[116] mer[117], oc þu Judas gengr nu i moti mer; þat var fyrr er Judas veitti mer lið at þvi, sem (ek) vilda fram koma, enn nu kemr Judas annarr mer at myclo oliði. Raðs man ek mer leita, ek skal kveykva upp konung þann enn(!) enskis virði enn crossfesta, oc fremi vilia minn. Sa man kvelia þic, Judas, þar til er[118]


____


III.

Flagellatio Crucis

(Cd. Holm. 2 folio, A; 235 folio, B)


Flagellacio crucis in Biritho[119]

Svo segia helgar bækr, ath ut ꜳ Syrlandi vit borgir þær tvær nafnkunnar, or ỏnnur heitir Tyrus, en onnur Sydon, er borg su sem heitir i[120] Biritho. Þadan var i fyrndinni skattr golldinn til hỏfutborgar þeirar, er Antiochia heitir. I Biritho bygdi fioldi Gydinga, ok þar attu þeir mikit þinghuss. Einn kristinn madr keypti þar[121] hus at einum gydingi ok bio þar um stundar sakir. Hann let giỏra[122] likneski drottins ꜳ krossi ok setti þat yfir reckiu sina. Þessum manne ox[123] fe at guds vilia, svo at hann keypti ser meiri huss ok selldi þa þessi gydingi einhverium. En er hann færdi þadan ꜳ braut fỏng sin, þa vard sva af guds fyrirhyggiu, ath hann gadi eigi likneskisens, er[124] stod yfir hvilu hans, ok vard þat þar eptir. Gydingrinn bio leingi i husi þesso, svo at hann sa eigi likneskit, fyrir þvi ath þar bar skugga ꜳ, sem þat stod. Þat var einn dagh ath hann baud til sin gydinge ỏdrum, ok atu þeir ok drucku badir saman. En er gestrinn litadizt um, þa sꜳ hann likneskit ok mællti vit husbonda: «Hvi hefir þu likneski þetta i husi þino, þar sem þu ert gydingr?» Ok hann let þessi ordaslattu fylgia marga gudlastan, þvi meir sem hann horfdi leingr ꜳ likneskit. En sa er honum hafdi heim bodit sannade med særum, ath hann hefdi eigi þat vitat þar til, ath þat likneski var þar i þvi husi. Gestrinn reis þa upp med mikilli reidi ok for til fundar vit hỏfdingia Gydinga ok sagdi þeim, hvat hann hafdi sed. Þeir mælltu: «Mattu þetta oss syna?» Hann svaradi: «Ek ber þetta framm i husi hans.» Þann dag hofduz þeir ecki at, fyrir þvi at þa var frammordit.


Um iarteinagerd vors herra

2. Ath morne sỏfnuduzt saman allir hỏfdingiar Gydinga oc foro med sveit mikla sinna lỏgunauta i huss þat, sem likneski Kristz stod, af tilvisan þessa manz, er þeim hafdi fra sagt. Fundu þeir likneskit ok æduz ꜳ hendr þeim manne, er þat hafdi i husi sinu, ok giordu hann rekning or sinni sveit. Sidan toku þeir ofan krossinn med likneskinu or stad sinum ok mællto: «Svo sem vær vitum, ath fedr vorir gerdu vit Krist, svo skulum vær giỏra vit likneski þetta.» Sidan toku þeir at hrækia ꜳ́ likneskit ok liosta þat, ok þar med mællto þeir: «Allt þat er giỏrt var til hꜳdungar vit Krist, þa giỏrum vær vit likneski hans.» Þa toku þeir at hlæia ath likneskino ok at finna [at likneskinu ok finna[125] sakir ok maela hverskyns hꜳdung sialfum gudi, er þeim matti i hug koma, ok enn mællto þeir: «Negldu frændr vorir hendr Kristz ok fætr, ok gall ok olyfian gafu þeir honum at drecka, gerum ok slikt vit likneski hans.» Þa er þeir hỏfdu þesso slegit i munn likneskino, mællto þeir: «Lustu þeir hỏfut Kristz, gerum ok svo.» Ok er þeir hỏfdu slikt allt giort[126], þa mællto þeir: «Svo sem þeir lỏgdu spioti ꜳ sidu Kristz, leggium vær ok spioti ꜳ likneskinu.» En er þat var gert, þa rann or sidu likneskinu blod ok vatn, svo sem fyrr hafdi runnit or sidu drottins, þa er hann var spioti lagdr ꜳ krossinum helga.


Af blodi ok vatne likneskis

3. Dyrd se þer, drottinn Jesus Kristr sonr guds lifanda, þu steight[127] af himni til hialpar vorrar ok vart her i heimi fyrir vorar sakir, ok þu odaudligr villdir deyia oss til frelsis. Hverr kunni virda eda hverr megi [makligum ordum[128] lofa milldi miskunnar þinnar, svo opt sem þu lætr villta ok overda til þin snuazt ok niota þinnar gæsko[129] endrnyiadrar i slikum taknum, sem nu var fra sagt. Ok sidan er olldungar Gydinga sꜳ blod ok vatn renna or sidu likneskinu imot ollu edli, þa mællto þeir: «Med þvi ath um allan heim er mart sagt fra taknum ok iarteinum, þeim er Jesus enn nadverski gerdi ꜳ siukum monnum ok vanheilum, tỏkum nu blod þetta ok latum renna i ker, saufnum sidan siukum monnum, þeim sem vær hỏfum til, ok reynum, hverr kraptr þvi fylgir.» Sidan letu þeir blod þetta ok vatn i eitt ker ok mællto þꜳ þar[130] yfir mỏrgum gudlastanar ordum um sialfan Jesum Krist, ok hỏfdu ker þetta med ser þangat, sem lꜳ mikill fioldi siukra manna saman safnadr. Fyrst ridu þeir þesso ꜳ krypling, þann er kreptr var fra barnæsku, ok vard sa þegar heill af slikri atferd; fengu margir blindir menn syn, en diỏfulodir vitkoduzt ok fengu heilso sina. Þessi tidendi foru bratt um alla borgina, svo at þangat sottu allir siukir menn, þeir er komazt mattu sialfir, ok þeir voru margir fluttir, er eigi mattu ganga, en allir urdu heilir, þeir sem þessum heilivog var ꜳ ridit.


Fra Gydingum er tru toku

4. En er fioldi Gydinga sa þessi takn, þa bra þeim miok vit, ok svo giordizt, at allir hỏfdingiar þeira, sem vit voru staddir þessi takn, sneroz til rettrar truar, ok konur þeira ok bỏrn, ok allt folk þeira tok at lofa gud med hꜳrri rỏddu ok svo mælltum ordum: «Dyrd se þer, drottinn Jesus Kristus! þik krossfestu frændr vorir ovitendr, ok vær hỏfum krossfest þik i likneski þinu helgu; dyrd se þer, Kristr sonr guds lifanda, þu er med taknum mꜳttar þins birtir blindleik hiarta[131] vorra ok heimtir oss til þinnar miskunnar. Nu wilium vær trua ꜳ þik, ok vertu oss liknsamr ok þigg idran vora, ath eigi svelgi oss helviti, sem wær hỏfum oss adr til rꜳdit i mikilleik glæpa varra. Þu hefir mỏrg takn synt fedrum vorum ok mikil gædi þeim veitt i maurgu lagi. Wæg þu syndum wỏrum, drottinn, nu, ok lækna allar andir worar.» En ath græddum aullum siukum monnum, þeim sem til komu, þa foru haufdingiar Gydinga ok aull sveit þeira med þeim til byskups þess, er yfir kristnum monnum war i borginni, ok kollodu allir einni rauddu ok mælltu: «Einn er gud fadir, einn er Jesus Kristr son guds, sꜳ er fedr worir krossfestu, einn er gud heilagr andi.» Þeir iatudu fyrir byskupi [syndir sinar[132] ok syndu honum likneski þat, sem iarteignir haufdu at gerdz[133] ok saugdu honum allan atburd svo sem giỏrdz[134] hafdi. Þa baud byskup allre alþydu [ath fasta.[135] En sidan skirdi hann alla Gydinga, þa sem i borg þeire woru. Hann vigdi þinghus þeirra til kirkiu i nafne Jesus Kristz, ok mỏrg ỏnnur hus þeira helgadi hann postolum guds ok pislarvottum. Tidendi þessi aull saman foru wida, ok var ollum kristnum monnum mikill fagnadr at, þeim sem heyrdu, fyrir þvi at af þessum taknum hỏfdu margir bot feingit likamligra meina, en þo myklo fleiri hialp anda sinna. Sidan budu forstiorar kirkiunnar ok kristninnar bædi i Roma ok Antiochia, at sa daghr, er þessi takn gerduz ꜳ, skylldi hatidliga halldinn vera af kristno folki i minning heilags kross; en sa dagr er tveim nottum fyrir Marteins messu. Gud fadir, er ser let soma mannkynit ath leysa fra eilifum dauda fyrir dyrligan dreyra eingetins sonar sins, hann veitti oss þa likn, at þeir sem koma til þess at dyrka ok tigna enn helga kross, verdi leystir af bỏndum synda sinna fyrir þann enn sama son hans drottin varn, er med haunum lifir ok rikir i einingu heilags anda gud wm allar allder allda. Amen.[136]




Fotnoter

  1. Nederst paa Bladet i Hauksbok staar med en anden Haand ikke ulig den i Lovcodex No. 60 qv. Følgende: Þesser eru .xii. heims osomar þeir er tęla allt veralldar lif þa er þeir verða framdir ok draga þa til heluitiss er þeim fylgia sva at eingi rettlétis vorn hlifir þeim. Spakr maðr ꜳn goðum verkum. Gamall maðr gꜳlauss, ungr maðr uhlyðinn, auðigr maðr ꜳn olmosu, kona vrꜳðvond, Drottinn dꜳðlauss, kristinn maðr þretinn, valaðr maðr dramblatr, konungr illgiarn, byskup urękinn, þioð kenningarlaus, lyðr lagalaus.
  2. Overskriften i B lyder: Her hefr upp ok seghir fra þvi, hverss(u) fanzst kross drottins vars Jesu Cristz ok fra þeim ufridi er Romveriar giordu kristnu folki um alla verolld.
  3. [I þann tima er lidit var fra higatburd Cristz .cc. vetra var Dioclecianus keisari yfir heimi. A ofanvordum dỏgum hans rikis B.
  4. miklum tilf. B.
  5. gremiaz B.
  6. minkadiz B.
  7. er B.
  8. sva at hlit væri at tilf. B.
  9. ok H. var kalladr ỏdru nafni B.
  10. [tilf. B.
  11. vidreignar tilf. B.
  12. Maxencius B.
  13. Englar B.
  14. [Romveriar B.
  15. Koel her og senere B.
  16. Englandi B.
  17. eina barna tilf. B.
  18. [Constancius andadiz ꜳ Englandi i Jorvik. Enn þa var Constantinus son hans B.
  19. miklum B.
  20. Fra þvi er Elena for til Jorsala B.
  21. tiræd tilf. B.
  22. [til Dunar B.
  23. þeim tilf. B.
  24. standa tilf. B.
  25. ritin B.
  26. [veg þu med þessu sigr B.
  27. kross B.
  28. kross tilf. B.
  29. [Dunar strandir B.
  30. B har ikke her nyt Capitel.
  31. Helenu B.
  32. saal. B; Roma A.
  33. [eftir, ef B.
  34. [lagdi mikla stund ꜳ B.
  35. en hann fannz med þersum atburd, sem her segir tilf. B.
  36. [lá Ierusalem i audn, sva at þar bygdi ecki mannfolk B.
  37. Helene tilf. B.
  38. fedr B.
  39. saal. B; fyrra A.
  40. af gudi tilf. B.
  41. [mgl. B.
  42. [myrkr fyrir lios ok lygi fyrir satt B.
  43. skipad B.
  44. [mal er ek vil ydr eptir B.
  45. [er frodaztir B.
  46. bezt B.
  47. tilf. B.
  48. eptir B.
  49. hve B.
  50. [þann mann er bezt kann B.
  51. vil B.
  52. Helena þersa B.
  53. [af ser .cccc. manna þeira B.
  54. [mællti hon til þeira: Hverir ero þessir B.
  55. [þer erot kynsmenn iraels B.
  56. [blindleiks hiỏrtu B.
  57. guds tilf. B.
  58. mgl. B.
  59. [til þetta skal B.
  60. [lid ydvart B.
  61. Ikke nyt Capitel i B.
  62. þeir B.
  63. [þat er hon lagdi ꜳ þa sva mikit erfidi B.
  64. vilia tilf. B.
  65. [afi minn mælti vid fedr minn ꜳ deyianda degi, þat hit sama mælti minn fadir vid mik, adr hann andadiz B.
  66. þa er B.
  67. [þeirar þiodar, er gofgar hinn heilaga kross ok þann er krossfestr var B.
  68. [Cristr er B.
  69. ok mattr tilf. B.
  70. iafnan B.
  71. ok yfirgydinga B.
  72. [Sidan B.
  73. til bana tilf. B.
  74. stormerki B.
  75. einna B.
  76. se B.
  77. [þu gremiz honum eigi B.
  78. helsott B.
  79. [veita her um svỏr þau sem B.
  80. [Slikt B.
  81. [nu er at krossinum spurt B.
  82. uppvist B.
  83. saal. Overskr. i B; sees ikke i A.
  84. drottningar tilf. B.
  85. gagnhræddir B.
  86. folginn tilf. B.
  87. Troio B.
  88. [þeira manna, er þar fellu miklir agiętismenn B.
  89. ritad B.
  90. visir B.
  91. [mer likar B.
  92. [at þat muni vita B.
  93. Crist tilf. B.
  94. [til bana B.
  95. [or grỏfinni B.
  96. Ikke nyt Capitel i B.
  97. folginn tilf. B.
  98. [vid gud einn saman ꜳ ebreska tungu, sem hann mællti þessum ordum B.
  99. [hnefa þer, ef þu vill, þu ert B.
  100. [sonr þinn almattigr gud B.
  101. [mætti hann af dauda risit hafa B.
  102. [vęri þinn enga B.
  103. Her nyt Capitel i B med Overskr.: Her seghir fra þvi at Judas kendi kross drottins.
  104. pipradi B.
  105. létz B.
  106. uverdr B.
  107. [fyrirgef þu mer B.
  108. [at grafa nidr iordina B.
  109. [bar B.
  110. Judas kvedz eigi vita, hverr sa kross var, sem Cristr var pindr ꜳ tilf. B.
  111. [i midri borginni; þar stodu menn yfir uppi ok bidu B.
  112. kviknadi B.
  113. [ok lofadu allir B.
  114. [aufundsiukr diofull um alla goda luti, þoldi illa ok tok at kalla i lopti med þersum ordum B.
  115. [mgl. B.
  116. oþurftar B.
  117. Her ender B.
  118. Her ender A.
  119. saal. Overskr. i B; Eventus hverr er vard ꜳ Syrlandi de sancta cruce. capitulum A.
  120. mgl. B.
  121. tilf. B.
  122. gera B.
  123. audr ok tilf.
  124. saal. B; ok A.
  125. [tilf. B.
  126. gert B.
  127. stett B.
  128. [makliga B.
  129. Først skrevet æsko i A med senere tilføiet g over Linien; gæzku B.
  130. enn B.
  131. saal. A og B.
  132. tilf. B.
  133. gerzt B.
  134. gerzt B.
  135. [faustu B.
  136. per omnia secula seculurum amen tilf. A.