Fjörutíu Íslendinga þættir: Þórsteins þáttr stangarhöggs
| Velg språk | Norrønt | Islandsk | Norsk | Dansk | Svensk | Færøysk |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Denne teksten finnes på følgende språk ► |  |
 |
 |
 |
||
|
|
Þórsteins þáttr stangarhöggs
Þórleifur Jónsson gaf út
Reykjavík, 1904
1. Þórarinn hét maðr, er bjó í Sunnudal, gamall maðr ok sjónlitill. Hann hafði verit víkingr mikill í œsku sinni. Engi var hann dældarmaðr, þótt hann væri gamall. Son átti hann einn, er Þórsteinn hét. Hann var mikill maðr ok öflugr ok vel stiltr, ok vann svá fyrir búi föður síns, at eigi mundi þriggja manna annarra verk haldkvæmara. Þðrarinn var heldr félitill maðr, enn allmargt átti hann vápna. Þeir áttu ok stóðhross feðgar, ok var þeim það helzt til fjár, er þeir seldu undan hestana, því at engir brugðust at reið né dugi. Þórðr er maðr nefndr; hann var húskarl Bjarna frá Hofi. Hann varðveitti reiðhesta Bjarna; því var hann kallaðr Þórðr hrossamaðr. Hann var ójafnaðar maðr mikill, ok lét marga þess kenna, at hann var riks manns húskarl; enn eigi var hann sjálfr at meira verðr, ok varð hann eigi at vinsælli. Þeir menn váru enn á vist með Bjarna, er annarr hét Þórhallr enn annarr Þórvaldr. Þeir váru uppaustrarmenn miklir um allt þat, er þeir heyrðu í heraðinu. Þeir Þórsteinn ok Þórðr mæltu til hesta-ats ungum hestum, ok er þeir öttu þeim, vildi hestr Þórðar verr bítast. Þórðr lýstr nú á skoltinn hesti Þórsteins, er honum þótti sinn hestr verr hafa, mikit högg; enn Þórsteinn sá þat, ok laust á móti best Þórðar heldr meira högg, ok rann nú hestr Þórðar, ok œptu menn nú með kappi. Þá lýstr Þórðr Þórstein með hestastafnum, ok kom á brúnina, ok hljóp hon ofan fyrir augat. Þá reist Þórsteinn af skyrtublaði sínu ok batt upp brúnina, ok lætr sem eigi hafi at orðit, ok biðr menn leyna þessu föður hans, ok fell þetta þar nú niðr. Þeir Þórhallr ok Þórvaldr höfðu fyrir kals, ok kölluðu hann Þórstein stangarhögg. Litlu fyrir jól um vetrinn rísa konur til verks í Sunnudal. Þá stóð Þórsteinn upp ok bar inn hey, ok lagðist síðan í bekk. Nú kemr Þórarinn karl inn, faðir hans, ok spyrr, hverr þar lægi. Þðrsteinn segir til sín. "Hvi ertú svá snemma á fótum, sonr?“ segir Þðrarinn. Þórsteinn svarar: "Við fá þykkir mér at meta þat er hér þarf at vinna“. "Er þér ekki illt í höfuðbeinum, sonr?“, segir Þórarinn. "Eigi kenni ek þess“, segir Þórsteinn. "Hvat segir þú mér, sonr“, segir Þórarinn, "af hesta-þinginu, því er var í sumar? Vartú eigi lostinn í svima, frændi, sem hundr?“ "Engi þykki mér svivirðing í vera“, segir Þórsteinn, "at kalla þat heldr högg enn atburð“. Þórarinn mælti: "Eigi mundi mik þess vara, at ek munda eiga ragan son“. "Mæl þú þat nú eitt um, faðir“, segir Þórsteinn, "er þér þykkir eigi of mælt síðar“. "Eigi man ek hér svá mikit um mæla“, segir Þórarinn, "sem mér er at skapi“.
2. Nú reis Þórsteinn upp ok tók vápn sín ok gekk heiman ok fór unz hann kom at hrossahúsi því, er Þórðr gætti hesta Bjarna, ok var hann þar fyrir. Þá hittir Þórsteinn Þórð, ok mælti til hans: "Vita vilda ek þat, Þórðr, hvárt þat var váðaverk, er ek fekk af þér högg í sumar á hestaþingi, eðr hefir þat orðit at vilja þínum; mantú þá vilja bœta yfir“. Þórðr svarar: "Ef þú átt tvá hváftana, þá bregð þú tungunni sitt í hvárn, ok kalla í öðrum váðaverk, ef þú vilt; enn í öðrum kalla þú alvöru, ok eru þar svá miklar bœtrnur sem þú mant af mér fá“. "Bústú þá svá við“, segir Þórsteinn, "at vera má, at ek heimta eigi oftar“. Síðan hleypr Þórsteinn at honum ok höggr hann banahögg; gekk síðan til húss at Hofi, ok hitti úti konu eina ok mælti við hana: "Seg þú Bjarna, at naut hafi stangat Þórð hestasvein hans, ok mun hann biða þar til þess, er hann kemr, hjá hesthúsinn“. "Far þú heim maðr“, segir hon, "enn ek segi þá er mér sýnist“. Nú ferr Þórsteinn heim, en konan fór til verks síns.
3. Bjarni reis upp um morguninn; ok er hann var kominn undir borð, þá spyrr hann, hvar Þórðr væri ok svöruðu menn, at hann mundi til hrossa farinn. "Heim hugða ek hann þó mundu kominn," segir Bjarni, "ef hann væri heill“. Þá tók kona til orða, sú er Þórsteinn hafði hitta: "Satt er þat, er oss er oft sagt konum, at þar er lítt til vits at taka, sem vér erum konur. Hér kom Þórsteinn stangarhögg í morgun, ok kvað naut hafa stangat Þórð, svá at hann mundi eigi sjálfbjarga verða, enn ek nenta þá ekki at vekja þik, ok hvarf mér ór hug síðan“. Bjarni sté þá undan borði, gekk til hrossahússins ok fann þar Þórð veginn; ok var hann síðan jarðaðr. Bjarni býr nú málit til þings ok gerir Þórstein sekan um vigit; enn Þórsteinn sat heima í Sunnudal, ok vann fyrir föður sínum, ok lét Bjarni þó kyrt vera. Um haustit sátu menn við sviðelda at Hofi, enn Bjarni lá úti á eldhúsveggnum, ok hlýddi þaðan til tals manna. Nú taka þeir bræðr tíl orða, Þórhallr ok Þórvaldr, ok mæltu svá: "Eigi varði oss, þá er vér tókum vist með Víga-Bjarna, at vér mundum hér svíða dilka-höfuð, enn Þórsteinn skógarmaðr hans skyldi svíða geldinga-höfuð, væri eigi verra, at hafa meirr vægt frændum sínum í Böðvarsdal, ok sæti nú eigi skógarmaðrinn jafnhátt honum í Sunnudal, enn hinir verða forlagðir, er fyrir sárunum verða, ok vitum vér eigi, hvenær hann vill þenna flekk má af virðingu sinni“. Maðr einn svarar: "Slíkt er verr mælt enn þagat, oklíklegt, at yðr hafi troll togat tungu ör höfði; ætlum vér, at hann nenni eigi at taka björg frá föður hans sjðnlausum ok annarri ómegð þeiri sem er í Sunnudal. Enn kynlegt þykki mér, ef þér sviðit oft lambahöfuðin hér, eðr hrðsit því hvat títt var í Böðvarsdal“. Nú fara menn til borða ok síðan til svefns, ok fann eigi á Bjarna, hvat talat hafði verit.
4. Um morguninn vakti Bjarni þá Þórhall ok Þórvald, ok bað þá fara í Sunnudal ok fœra sér höfuð Þórsteins við bolinn skilit at dagmálum. "Ok þykki mér“, segir hann, þit liklegastir til at fœra flekk af virðingu minni, er ek hefi eigi þrek til sjálfr“. Nú þykkjast þeir víst ofmælt hafa, ok fara þeir nú þó, unz þeir koma í Sunnudal. Þórsteinn stóð í durum, ok hvatti sax; ok er þeir koma þar, þá spurði hann, hvert þeir ætluðu. Enn þeir kváðust hrossa leita skyldu. Enn Þórsteinn kvað þeira mundu skamt at leita, "er þau eru hér við garð“. "Eigi er víst at vit finnim hrossin, ef þú vísar okkr ekki til“, segja þeir. Þórsteinn gengr þá út, ok er þeir koma fyrir garðinu ofan, þá fœrir Þórvaldr upp öxina ok hleypr at honum; enn Þórsteinn stakk við honum hendi sinni, svá at hann fell fyrir. Þórsteinn lágði saxinu í gegnum hann. Þá vildi Þórhallr veita honum tilræði ok hafði hann slika för sem Þórvaldr. Þá bindr Þórsteinn á bak báða þá, ok lætr upp taumana á hála hestunum, ok visar á leið öllu saman, ok ganga hestarnir nú heim til Hofs. Húskarlar váru úti at Hofi, ok gengu inn ok segja Bjarna, at þeir Þórvaldr váru heim komnir, ok segja þá eigi erindislaust farit hafa. Nú gengr Bjarni út, ok sér nú, hvernig um er búit, ok hefir ekki orð um. Lætr hann nú jarða þá, ok er nú kyrt allt, unz jól líðr.
5. Þá tekr Rannveig til orða einn aftan, er þau koma í sæng sína, Bjarni ok hon: "Hvat ætlar þú at sé tiðast talat í heraðinu?“; segir hon. "Eigi veit ek þat“, segir Bjarni. "Margir eru, at því er mér þykkir, ómjúkir í orðum sínum“, segir hon; "ok er þat nú tíðast at rœða, at menn þykkjast eigi vita, hvat Þórsteinn stangarhögg muni þess gera, at þér muni þurfa þykkja at hefna; hefir hann nú vegit húskarla þína þrjá. Þykkir þingmönnum þínum eigi vænt til halds, þar er þú ert, ef þessarra er óhefnt, ok eru þér mjök mislagðar hendr í kné“. Bjarni svarar: "Hér kemr nú at því sem mælt er, at engi lætr sér annars víti at varnaði verða; enn hlýða mun ek þér, hvat er þú mælir; hefir Þórsteinn þá ok saklausa drepit“. Hætta þau þessu tali ok sofa af um nóttina. Um morguninn vaknar Rannveig, er Bjarni tók ofan skjöldinn, ok spurði hon, hvert hann skyldi. Hann svarar: "Nú skal skifta virðingu með okkr Þórsteini í Sunnudal“, segir hann. "Hversu fjölmennr skaltú vera“? segir hon. "Eigi mun ek draga fjölmenni at Þórsteini“, segir hann, "ok mun ek einn fara“. "Gerðú eigi þat“, segir hon" "at hætta þér einum undir vápn heljarmannsins“. Bjarni mælti: "Mun þér nú ekki verða þeira kvenna dœmi, er gráta á annarri stundu, er þær eggja á annarri? Enn ek þoli oft lengr frýju-orð bæði af þér ok öðrum; énn þá stoðar ok eigi at letja mik, er ek vil fara“. Bjarni fór nú í Sunnudal, ok stendr Þórsteinn í durum, ok köstuðust þeir á nökkurum orðum. Bjarni mælti: "Þú skalt til einvigis ganga við mik í dag, Þórsteinn, á hól þenna, er hér er í tuni“. "Allt er mér til þess vant“, segir Þórsteinn, "at berjast við þik; enn ek skal þegar útan, er skip ganga, því at ek kenni drengskap þinn, at þú mant fá föður mínum forverk, er ek ferr frá“. "Eigi stoðar nú undan at mælast“, segir Bjarni. "Leyfa muntú mér þá at finna föður minn áðr“, segir Þórsteinn. "At vísu“, segir Bjarni. Þórsteinn gekk inn, ok segir föður sínum, at Bjarni var þar kominn, ok bauð honum til einvígis. Þórarinn karl svarar: "Vera má hverr maðr þess vita, ef hann á við sér rikara mann, er siti samheraðs honum ok hafi þó gert honum nökkura ósœmd, at hann mun eigi mörgum skyrtum slita, ok kann ek því eigi at sýta þik, at mér þykkir þú margt hafa tilgert. Tak nú vápn þín ok ver þik sem skörugligast, því at þar mundi hafa verit minnar æfi, at eigi munda ek bograt hafa fyrir slikum sem Bjarni er, ok er Bjarni þo hinn mesti kappi. Þykki mér ok betra at missa þín enn at eiga ragan son“.
6. Nú gengr Þórsteinn út, ok fara þeir síðan út á höllinn ok taka til at herjast með harðfengi, ok hjuggust mjök hiífar fyrir hvárumtveggja; ok er þeir höfðu mjök lengi barizt, mælti Bjarni til Þórsteins; "Þyrstir mik nú, því at ek em óvanari erfiðinu enn þú“. "Gakk þú þá til lœkjarins“, segir Þórsteinn, "ok drekk“. Bjarni gerði svá, ok lagði niðr sverðit hjá sér. Þórsteinn tók upp, leit á ok mælti. "Eigi mundir þú þetta sverð hafa í Böðvarsdal“. Bjarni svarar öngu. Ganga þeir nú enn uppá hólinn, ok berjast um stundarsakir. Þykkir Bjarna maðrinn vígkœnn, ok þykkir fastlegra fyrir enn hann hugði. "Margt hendir mik nú í dag“, sagði Bjarni, "lausir eru skóþvengir mínir“. "Bind þú þá“, segir Þórsteinn. Nú lýtr Bjarni niðr, enn Þórsteinn gekk inn, ok hefir út skjöldu tvá ok sverð gott; gengr nú á hölinn til Bjarna, ok mælti við hann: "Hér er skjöldr ok sverð, er faðir minn sendi þér, ok mun þetta eigi slæfast meirr í hðggunum enn þat er þú hefir áðr. Nenni ek ok eigi at standa hlífarlauss undir höggum þínum; enn gjarnan vilda ek hætta þessum leik, því at ek er hræddr, at meira megi gæfa þín enn ógifta mín, ok er þó hverr frekr til fjörsins. Mun ek nú teljast undan um alla þraut framar meirr, ef ek mætta nökkuru um ráða“. "Eigi man nú stoða at beiðast undan“, sagði Bjarni; "berjast skal enn“. "Eigi mundak þá frekt höggva“, segir Þórsteinn. Þá höggr Bjarni allan skjöldinn af Þórsteini, ok þá hjó Þórsteinn skjöldinn af Bjarna. "Stórt er nú höggvið“, segir Bjarni. Þórsteinn svarar: "Eigi hjóstu smærra högg“. Bjarni mælti: "Betr bítr þér nú hit sama sverðit, er þú hefir áðr haft í dag“. Þórsteinn mælti: "Spara munda ek mik við óhapp, ef ek mætta svá gera, ok berjumst ek hræddr við þik; vilda ek enn allt á þínu valdi vera láta“. Þá átti Bjarni at höggva, ok var nú hvárrtveggja hlífarlauss. Bjarni mælti þá: "Þat mun illt kaup, at taka glœp við miklu happi. Ætla ek mér fullgoldit fyrir þrjá húskarla mína þik einn, ef þú vilt mér trúr vera“. Þórsteinn mælti: "Orðit hafa mér svá fœri á þér í dag, at ek mætta svíkja þik, ef ógæfa mín gengi ríkar enn gæfa þín; ok mun ek eigi svíkja þik“, sagði Þórsteinn. "Sé ek at þú er afbragðs maðr“, sagði Bjarni. "Lofa muntú mér, at ek ganga inn til föður þíns“, segir hann, "ok segi honum slíkt er ek vil“. "Gakk sem þú vilt fyrir mínum sóknum“, sagði Þórsteinn "ok far þó varlega“.
7. Þá gekk Bjarni inn, ok at lokhvílu þefri, er Þórarinn karl lá í. Þórarinn spurði, hverr þar fœri? Bjarni sagði til sín. "Hvat segir þú tíðinda, Bjarni minn?“ segir Þórarinn. "Vig Þórsteins sonar þíns“, segir Bjarni. "Varðist hann nökkut?“ segir Þórarinn. "Engan mann ætla ek snarligra verit hafa í vápnaskiftum enn Þórstein son þinn“, segir Bjarni. "Eigi er kynlegt at því“, segir karl, "at þungt veitti við þik í Böðvarsdal, er þú bart nú af syni mínum“. Þá mælti Bjarni: "Ek vil bjóða þér til Hofs, ok skaltú sitja þar í öðru öndvegi meðan þá liflr, ok mun ek vera þér í sonar stað“. "Svá er mér farit“, segir karl, "sem þeim, er eigi eigu undir sér, ok verðr heitum heimskr maðr feginn. Enn svá eru heit yður höfðingja, þá er þér vilit fróa mann eftir slíka atburði, at þat er mánaðar-frá; enn eftir þat eru vér virðir sem aðrir framfœrslumenn, ok fyrnast við þat seint várir harmar. Enn sá maðr þriflst aldregi, er ekki tekr handsöl afþér, ok gakk þú nú hingat til min í rekkjugólfit, ok verðr þú nær at ganga, því at karl skelfr nú allr á fótum fyrir elli sakir ok vanheilsu, enn eigi trútt, at mér hafi eigi í skap runnit sonar-dauðinn“. Bjarni gekk nú í rekkjugðlfit í hendr Þórarins karls. Hann fann, at hann þuklaði á saxi, ok vildi þá leggja til Bjarna. Hann kipti hendinni ok mælti: "Allra fretkarla armastr. Men nú at makligleikum fara með okkr. Þórsteinn sonr þinn lifir, ok skal hann fara heim með mér til Hofs, enn þér skal fá þræla til forverka, ok skal þér engis vant meðan þú lifir“. Þórsteinn fór nú heim með Bjarna til Hofs, ok fylgdi honum allt til dauða-dags, ok þótti nær engis manns maki vera at drengskap ok hreysti.
8. Bjarni helt virðingu sinni, ok var hann því vinsælli ok betr stilltr sem hann var ellri, ok var allra manna þrautbeztr ok gerðist trú-maðr mikill hinn siðara hlut ævi sinnar. Bjarni fór útan ok gekk suðr, ok andaðist í þeiri ferð. Hann hvílir í borg þeiri, er Valería heitir, ok er þat mikil borg skamt hingat frá Rúmaborg. Hans son var Skegg-Broddi, er víða kemr við sögur, ok var hinn mesti afbragðsmaðr um sína daga. Dóttir Bjarna hét Halla, ok Guðríðr, er Kolbeinn lögsögumaðr átti. Ingveldr var ok dóttir Bjarna, er Þórsteinn Siðu-Hallsson átti, ok var þeira son Magnus, faðir Einars, föður Magnúsar biskups. Ögmundr var ok sonr Þórsteins ok Ingveldra; hann átti Sigríði dóttur Þórgríms blinda, Þeira dóttir (var) Hallfríðr móðir (Ámunda), fóður Guðmundar, föður Magnúss góða ok Þóru, móður Gissurar jarls, ok annarrar Þórn, móður Orms Svínfellings. Guðrún var ok dóttir Ögmundar, móðir Þórdísar, móður Helgu, móður Guðnýjar, móður Sturlusona: Þórðar, Sighvats og Snorra. Rannveig var ok dóttir Ögmundar, móðir Steins, föður Guðrúnar, móður Árnfríðar, er Digr-Helgi átti. Þórkatla var ok dóttir Ögmundar, móðir Arnbjargar, móður Jóns prests ok Þórgeirs ok Þuriðar, ok er margt stðrmenna frá þeim komit. Ok lýkr hér sögu-þætti Þórsteins stangarhöggs.
