Fjörutíu Íslendinga þættir: Auðunar þáttr vestfirzka

Fra heimskringla.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif Dansk.gif
Original.gif Dansk.gif


Fjörutíu Íslendinga þættir

Auðunar þáttr vestfirzka

Þórleifur Jónsson gaf út
Reykjavík, 1904




Maðr hét Auðun, íslenzkr ok vestfirzkr at ætt. Hann var maðr félítill ok at góðu kendr. Auðun fór útan á einu sumri vestr þar í fjörðunum með norrœnum manni, er Þórir hét, (ok) með umráði Þórsteins búanda góðs, (er) Þórir hafði þegit vist of vetrinn af. Auðun var ok þar ok starfaði fyrir honum Þóri, ok þá þessi laun af honum: útanferðina ok hans umsjá. Enn er Auðun fór útan, lagði hann mestan hluta fjár þess, er hann átti, fyrir móður sína, ok var kveðit á þriggja vetra björg. Ok nú fara þeir út héðan ok ferst þeim vel ok tóku Noreg, ok var Auðun of vetrinn eftir með Þóri stýrimanni. Hann átti bú á Mœri. Ok um sumarit eftir fara þeir út til Grœnlands, ok váru þar vetr annan. Þess er við getit, at Auðun kaupir þar bjarndýri eitt, vel vanit, gaf hann þar við allt þat, er hann átti í fémunum; var dýr þat hin mesta gersimi þess kyns. Á næsta sumri eftir fóru þeir aftr til Noregs, ok urðu vel reiðfara. Þórir stýrimaðr fór þá til bús síns, en Auðun fekk sér far austr til Víkr, ok hafði dýr sitt með sér. Enn er hann kom til Ósló, gekk hann á land með dýr sitt, ok leitaðist um herbergi, meðan hann dveldist þar; ætlaði síðan suðr til Danmerkr, ok gefa Sveini konungi dýrit. Enn þá var sem mestr agi með þeim Haraldi konungi ok Sveini. Haraldr konungr var þar í bœnum, ok var honum skjótt sagt, at þar væri kominn íslenzkr maðr af Grœnlandi með allspakt bjarndýr. Konungr sendi þegar eftir Auðuni; hann kom fyrir konung ok kvaddi hann vel. Konungr tók vel kveðju hans, ok mælti: „Áttú bjarndýri þat, er mikil gersimi er“? Hann sagði, at svá var. Konungr mælti: „Viltú selja oss dýrit við slíku verði sem þú keyptir“? „Eigi vil ek þat, herra“, segir Auðun. „Viltú“, segir konungr, „at ek gefa þér fyrir tvau verð slík ok mun þat réttara, ef þú gaft þar við alla eigu þína“. „Eigi vil ek þat, herra“, sagði hann. „Viltú gefa mér þá“? segir konungr. „Þat vil ek ok eigi“, segir íslendingr. Konungr mælti: „Hvat viltú þá af gera“? Auðun svarar: „Þat, sem ek hefi áðr ætlat: fara suðr til Danmerkr ok gefa Sveini konungi“. Haraldr konungr mælti: „Hvárt er heldr, at þú ert maðr svá ófróðr, at þú hefir eigi heyrt getit ófriðar þess, sem hér er milli landa, eðr ætlar þú giftu þína svá mikla, at þú munir ná at fœra Sveini konungi gersimi, er aðrir fá eigi komizt klaklaust, þó at nauðsyn eigi til" ? Auðun svarar: „Herra, þat er nú á yðru valdi, enn engu játta ek öðru enn ek hefi nú sagt ok áðr ætlat“. Þá mælti konungr: „Hví mun eigi þat ráð, at þú farir sem þér líkar; enn þat vil ek til skilja, at þú komir til mín, þá er þú ferr aftr, ok seg mér, hvernig Sveinn konungr launar dýrit; kann vera, at þú sér gæfumaðr“. „Því vil ek heita yðr“, segir Auðun. Fór hann þá, ok fekk sér far suðr til Danmerkr. Enn er hann kom þar, þá var uppi hverr penningr, sá er hann átti; varð hann þá at biðja matar bæði fyrir sik ok fyrir dýrit. Hann kom þá til ármanns Sveins konungs, þess er Áki hét. Auðun bað hann vista nökkurra fyrir sik ok fyrir dýrit, þat er hann ætlaði at gefa Sveini konungi. Áki svarar: „Selja mun ek þér vistir, ef þú vill“. „Ek hefi nú ekki til fyrir at gefa“, sagði Auðun, enn ek vilda þó gjarna koma því til leiðar at fœra konungi dýrit, því at þat er skaði, ef svá góðr gripr deyr fyrir mér“, Áki mælti: „Þit þurfit enn miklar vistir, áðr þit komit til konungs fundar. Ek mun gera þér þann kost, at ek mun fœða ykkr báða þar til; enn þar í móti vil ek eiga hálft dýrit, ok máttu á þat líta, at dýrit mun deyja fyrir þér, þars (þ)it þurfit vistir miklar, enn fé sé farit, ok er búit við, at þú hafir þá ekki dýrsins, ef þat sveltr til bana fyrir þér“. Auðuni þótti þessi kostr þungr, enn sá þó eigi annan fyrir liggja líkara þar sem þá var komit; urðu þeir á þat sáttir, at hann seldi Áka hálft dýrit með því skilorði, at þeir skyldi þá þegar báðir fara á konungsfund ok skal hann virða hvárttveggja: vistir þær, er Áki fekk honum, ok dýrit, enn Áki bæta Auðuni svá mikit sem vert er, ef konungi þœtti betra hálft dýrit. Þeir fóru báðir samt, þar til er þeir fundu Svein konuug, ok stóðu fyrir borðinu. Konungr fagnaði vel Áka ármanni, ok íhugaði, hverr þessi maðr mundi vera, er hann kendi eigi, ok mælti síðan til Auðunar: „Hverr ertú"? sagði hann. Hann svaraði: „Ek em íslenzkr maðr, herra“, sagði hann, „ok kominn útan af Grœnlandi, ok nú af Noregi, ok ætlaðak at fœra yðr bjarndýr þetta. Keypta ek þat á Grœnlandi allri eigu minni; ok nú er þó á orðit mikit fyrir mér: ek á nú hálft eitt dýrit"; ok sagði konungi síðan, hversu farit hafði með þeim Áka ármanni hans. Konungr mælti: „Er þat satt, Áki, er hann segir“? „Satt er þat“, segir Áki. Konungr mælti: „Ok þótti þér þat til liggja, þar sem ek setta þik mikinn mann ok fengit þér mikit lén, at tefja þat ok tálma, at útlendr maðr ok mér ókunnr gerðist til at fœra mér gersimi, ok gaf þar til alla eigu sína, ok várir hinir mestu óvinir sáu þat at ráði, at láta hann fara í friði? Hygg at þá, hversu ósannligt þat var þinnar handar slíkt at gera, ok er þat vánligt, at margt ok mikit skili ykkr Harald konung, er hann gaf honum frið. Nú væri þat makligt, at þú létir eigi aðeins alla eigu þína, heldr ok lífit með. Enn ek mun nú eigi láta drepa þik at sinni. Enn braut skaltú fara þegar ór landinu ok koma aldrigi aftr síðan mér í augsýn. Enn þér, íslendingr, kann ek slíka þökk sem þú gæfir mér allt dýrit, ok því öllu betr sem vist sú er verð, er Áki seldi þér, enn hann átti at gefa, ok ver hér með mér“. Auðun þakkaði konungi orð sín ok boð, (ok) var þar um hríð. Enn Áki fór á brott ófeginn, ok týndi miklu góðu fyrir þat, er hann ágirntist þat, er honum heyrði ekki til.


2. Auðun var litla stund með Sveini konungi, áðr hann sagði sik fýsast á brott. Konungr svarar honum heldr seint: „Hvat viltú þá“, segir hanu, „ef þú vill eigi með oss vera“? Hann sagði: „Suðr vil eg ganga til Róms“. „Ef þú vildir eigi svá gott ráð taka“, sagði konungr, „þá mundi mér fyrir þykkja, er þú fýsist á brott héðan, enn nú skal þetta með engu móti tálma“. Ok nú gaf konungr houum silfr mjök mikit, og skipaði til um ferðir hans, (ok) kom honum í föruneyti með öðrum Rómferlum, ok bað hann vitja sín, þá er hann kæmi aftr. Nú fór hann ferðar sinnar, unz hann kemr suðr í Rómaborg; ok er hann hefir þar dvalit sem hann tíðir, þá ferr hann aftr. Tekr (hann) þá sótt mikla, gerir hann þá ákafliga magran. Gengr upp alt féit, er konungr hafði gefit honum til ferðarinnar, enn félagar hans skildust við hann. Hann reis upp ór sóttinni. Tekr síðan upp stafkarls-stig, ok biðr sér matar. Auðun var þá kollóttr ok klæðlauss. Hann kemr aftr í Danmörk at páskum þangat sem konungr er þá staddr. Enn eigi þorði hann at láta sjá sik í fjölmenni. Var hann í kirkjuskoti nökkuru laugardaginn fyrir páska, ok ætlaði helzt at finna konung, er hann gengi til nóntíða; ok nú er hann sá konunginn ok hirðina fagrliga búna, þorði hann eigi at láta sjá sik. Enn er konungr var genginn til borða, þá fór Auðun ok mataðist úti undir hallarvegginum sem siðr er til pilagríma, meðan þeir hafa eigi kastat staf ok skreppu. Ok nú of aftaninn, er konungr gekk til kveldsöngs, ætlaði Auðun at hitta hann; ok svá mikit sem honum þótti fyrr fyrir um daginn, þá þorði hann nú miklu síðr at láta konung sjá sik, er þeir váru drukknir hirðmenninir; hljóp hann þá þvert í braut af veginum at fela sik; konungr þóttist sjá svip manns og þóttist finna at eigi hafði frama til at ganga fram at hitta hann. Enn er konungr gekk frá kirkju ok öll hirðin var inn komin í herbergit (ok) öllum var skipat í sæti, þá snöri konungr út aftr ok mælti stundarhátt, er hann var út kominn: „Ef nökkurr er sá maðr hér nær sem mik grunar, þá gangi hann nú fram ok láti sjá sik“. Þá gekk Auðun fram ok féll til fóta konungi. Konungr kendi hann at kalla; ok er konungr veit, hver hann er, tók hann í hönd honum ok bað hann velkominn. „Ok hefir þú mikit skipast“, segir hann, „síðan við sámst næst, svá at varla kenda ek þik“. Leiddi konungr hann þegar inn í herbergit; enn hirðmenn hlógu at honum, er þeir sá hann. Konungr mælti til þeira: „Eigi þurfu þér at honum at hlæja, þót yðr sýnist hann ósælligr at sjá; því at betr hefir hann fyrir sinni sál sét heldr enn þér, ok því mun Guði sýnast hann fagr ok fríðr, Lét konungr þá þegar gera honum laug, ok þjónaði honum sjálfr; gaf honum síðan góð klæði, ok lét gera til hans sem bezt. Hresstist hann brátt, er hann var maðr ungr. Var hann þar um hríð. Auðun kunni vel at hafa sik í fjölmenni; var hann maðr ótyrrinn, orðgætinn ok ekki margtalaðr; líkaði öllum mönnum vel við hann. Sveinn konungr var ok hinn blíðasti við hann.


3. Þat var eitt sinn um várit, er á leið, at þeir töluðust við. Þá mælti konungr: „Þat er satt, Auðun, at ek hefi (ekki) til innt, hvat þér þykkir til haga, at ek launa þér dýrit. Skal þér kostr at vera lengi með mér, ok mun ek gera þik skutilsvein minn, ok veita þér þar með góða virðing“. Auðun sagði: „Guð þakki yðr, herra, ágætt boð ok sóma þann allan, er þér vilit til mín leggja, enn hitt er mér í skapi, at fara út til Íslands“. Konungr sagði: „Þetta sýnist mér mjök undarligt kjör“. Auðun mælti: „Eigi má ek þat vita, herra“, segir hann, at ek siti hér í mikilli sœmd ok fullsælu, enn móðir mín troði stafkarlsstig úti á Íslandi, því at nú er lokit þeiri björg, er ek lagða til, áðr ek fœra af Íslandi“. Konungr sagði: „Þetta er vel talat ok góðmannlega ok muntú verða gæfumaðr. Sjá einn var svá hlutrinn, at mér mundi eigi mislíka, at þú fœrir í braut héðan; ok ver nú með mér, þar til er skip búast“. Hann gerði svá. Einn dag er á leið várit, gekk Sveinn konungr ofan á bryggjur, ok váru menn þá at búa skip til ýmissa landa: í Austrveg eðr til Saxlands, til Svíþjóðar eðr Noregs. Þá koma þeir Auðun at einu skipi fögru, ok váru menn at ok bjuggu. Þat var knörr vel mikill. Konungr mælti: „Hversu lízt þér, Auðun, á þetta skip“? Hann sagði: „Vel herra“. Konungr mælti: „Nú vil ek launa þér bjarndýrit ok gefa þér skip þetta með þeim farmi, er ek veit at vel hagar til Íslands“. Auðun þakkaði konungi gjöf þessa sem hann kunni bezt. Enn er stund leið ok skipit var albúit, gengu þeir þá enn til strandar, Sveinn konungr ok Auðun. Þá mælti konungr: „Með því at þú vill brott frá mér, íslendingr, þá ska! nú ekki letja þik; enn þat hefi ek spurt, at illt er til hafna fyrir landi yðru, ok eru víða örœfi mikil ok hætt skipum. Nú brýtr þú ok týnir skipinu ok fénu. Lítt sér þat þá á, at þú hafir fundit Svein konung ok gefit honum gersimi“. Síðan seldi konungr honum leðrhosu fulla af silfri og mælti: „Ok ertú enn eigi félauss með öllu, þótt þú brjótir skipit, ef þú fær haldit þessu. Verða má svá enn“, segir konungr, „at þú týnir fé þessu. Hvar nýtr þú þá þess, er þú fannt Svein konung ok gaft honum gersimi“? Dró konungr þá hring af hendi sér, ok gaf Auðuni; þat var ágætr gripr. Konungr mælti: „Þó at svá illa verði, at þú brjótir skipit ok týnir öllu fénu, eigi ertú félauss, ef þú kemr á land með hringinn, því at þat er mjök háttr manna, at hafa gull sitt á sér, ef í skipbroti eru staddir, ok sér þá at þú hefir fundit Svein Úlfsson, ef þú heldr hringinum. Enn þat vil ek leggja til ráðs með þér“, sagði hann, „at þú lógir eigi hring þessum, því at ek ann þér allvel at njóta, nema þú þykkist eiga svá mikit gott at launa nökkurum göfgum manni, at þér þykkir hann þess makligr, at þú gefir honum gersimi, þá gef þú honum hringinn, því at tignum mönnum sómir at eiga hann, ok far nú heill“, sagði konungr.


4. Síðan lét Auðun í haf ok kom í Noreg, ok lætr flytja upp varnað sinn, ok þurfti nú meira við þat enn fyrr, er hann var í Noregi. Ok er hann spurði, hvar Haraldr konungr var, þá fór hann til fundar við konung ok vill efna þat, er hann hafði heitit honum, áðr hann fór til Danmerkr. Kom Auðun fyrir konung ok kveðr hann vel. Haraldr konungr tók vel kveðju hans: „Sezt niðr“, sagði hann, „ok drekk hér með oss“. Auðun gerði svá. Þá spurði Haraldr konungr: „Hverju launaði Sveinn konungr þér dýrit“? „Því, herra“, segir Auðun, „at hann þá þat at mér“. „Launat munda ek þér því hafa“, segir konungr; „hverju launaði hann meira“? Auðun svaraði: „Gaf hann mér silfr til suðrgöngu“. Þá sagði Haraldr konungr: „Mörgum manni gefr Sveinn konungr silfr til suðrgöngu eðr annarra nauðsynja, þótt ekki fœri honum gersimar. Hvat er enn fleira“? „Hann bauð mér“, sagði Auðun, „at gerast skutilsveinn hans ok mikinn sóma til mín at leggja“. „Vel var þat mælt“, sagði konungr, „ok launa mundi hann fleira“. Auðun mælti: „Gaf hann mér knörr mikinn með farmi þeim, er hingat er bezt varit í Noreg.“ Þat var stórmannligt framlag“, segir konungr, „enn launat mundi ek þér því hafa; eðr launaði hann þér fleira“? Auðun svarar. „Gaf hann mér enn leðrhosu fulla af silfri, ok kvað mik þá eigi félausan, ef ek helda því, þó at skip mitt bryti við Ísland“. Konungr sagði: „Þat var ágætliga fyrirhugat, ok þat munda ek ekki gert hafa; lauss munda ek þykkjast, ef ek gæfa þér skipit með farmi. Hvárt launaði hann þér fleira“? „Svá var víst, herra“, segir Auðun, „at hann launaði: hann gaf mér hring þenna, er ek hefi á hendi, ok kvað svá mega at berast, at ek týnda fénu öllu ok skipinu, ok sagði mik þá eigi félausan, ef ek ætta hringinn. Bað hann mik hringinum eigi lóga, nema ek þœttumst nökkurum tignum manni eiga svá gott at launa, at ek vilda gefa hann. Enn nú hefi ek þann fundit, því at þú áttir kost, herra, at taka hvárttveggja frá mér: dýrit ok svá líf mitt; enn þú lézt mik fara þangat í friði, sem aðrir náðu eigi“. Konungr tók við gjöfinni með blíðu ok gaf Auðuni í móti góðar gjafir áðr enn þeir skildust. Auðun varði fénu til Íslandsferðar, ok fór út þegar um sumarit til Íslands, ok þótti vera hinn mesti gæfumaðr. Frá þessum Auðuni var kominn Þorsteinn Gyðuson.