Svaða þáttr ok Arnórs kerlingarnefs

Fra heimskringla.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes i flere utgaver på følgende språk ► Original.gif Dansk.gif
Original.gif Dansk.gif
Original.gif


Íslendinga sögur

Svaða þáttr ok Arnórs kerlingarnefs

Guðni Jónsson

bjó til prentunar


1. Formáli.

Mikil ok margföld er miskunn allsvaldanda guðs í öllum hlutum ok háleitr hans dómr, er hann lætr engan góðgerning fyrirfarast, heldr kallar hann elskuligri mildi þá, sem eigi kunna hér áðr til at nema, skynja ok skilja, dýrka ok elska sinn lausnara, sem várr herra Jesús Kristr, lifandi guðs son, hefir sýnt í mörgum frásögnum, þó at vér munim fáar tína, svá sem yfirboðan miskunnar tilkvámu ok fullkomins kristindóms á Íslandi. Sýnir guð í þeim frásögnum, sem eftir fara, at hann styðr ok styrkir hvert gott verk þeim til gagns, er gera, en hann ónýtir ok eyðir illsku ok grimmð vándra manna, svá at oftliga fyrirfarast þeir í þeim snörum, er þeir hugðu öðrum.


2. Hversu Svaði lék fátæka menn.

Nökkuru eftir útanför Friðreks byskups ok Þorvalds Koðránssonar gerðist á Íslandi svá mikit hallæri, at fjölði manns dó af sulti. Þá bjó í Skagafirði nökkurr mikils háttar maðr ok mjök grimmr, er nefndr er Svaði, þar sem síðan heitir á Svaðastöðum.
   Þat var einn morgin, at hann kallaði saman marga fátæka menn. Hann bauð þeim at gera eina mikla gröf ok djúpa skammt frá bæ sínum við almannaveg, en þeir inir fátæku urðu fegnir, ef þeir mætti hafa amban erfiðis síns með nökkuru móti ok slökkva sinn sára hungr. Ok um kveldit, er þeir höfðu lokit grafargerðinni, leiddi Svaði þá alla í eitt lítit hús.
   Síðan byrgði hann húsit ok mælti síðan til þeira, er inni váru: "Gleðizt þér, ok fagnið þér, því at skjótt skal endir verða á yðvarri vesölð. Þér skuluð hér búa í nótt, en á morgin skal yðr drepa ok jarða í þeiri miklu gröf, er þér hafið gert."
   En er þeir heyrðu þann grimma dóm fyrir sitt starf, er þeim var dauði ætlaðr, síðan tóku þeir at æpa með sárligri sorg um alla nóttina.


3. Frá Þorvarði Spak-Böðvarssyni ok dauða Svaða.

Þar bar svá til, at Þorvarðr inn kristni, sonr Spak-Böðvars, fór þá sömu nótt upp um herað at erendum sínum, en leið hans lá allsnemma um morgininn hjá því sama húsi, er inir fátæku menn váru inni, ok er hann heyrði þeira grátligan þyt, spurði hann, hvat þeim væri at angri.
   En er hann varð víss ins sanna, mælti hann til þeira: "Vér skulum eiga kaup saman, ef þér vilið sem ek. Þér skuluð trúa á sannan guð, þann er ek trúi á, ok gera þat, sem ek segi fyrir, þá mun ek frelsa yðr heðan. Komið síðan til mín ofan í Ás, ok mun ek fæða yðr alla."
   Þeir sögðu sik þat gjarna vilja. Tók Þorvarðr þá slagbranda frá durum, en þeir fóru þegar fagnandi með miklum skunda ofan í Ás til bús hans.
   En er Svaði varð þessa varr, varð hann harðla reiðr, brá við skjótt, vápnaði sik ok sína menn, riðu síðan með öllum skunda eftir flóttamönnum. Vildi hann þá gjarna drepa, en í annan stað hugsaði hann at gjalda grimmu sína svívirðu, er hann þóttist af þeim beðit hafa, er þá hafði leysta. En hans illska ok vándskapr fell honum sjálfum í höfuð, svá at jafnskjótt sem hann reið hvatt fram hjá gröfinni, fell hann af baki ok var þegar dauðr, er hann kom á jörð. Ok í þeiri gröf, er hann hafði fyrir búit saklausum mönnum, var hann sjálfr, sekr heiðingi, grafinn af sínum mönnum ok þar með hundr hans ok hestr at fornum sið.
   En Þorvarðr í Ási lét prest þann, er hann hafði með sér, skíra ina fátæku menn, er hann hafði leyst undan dauða, ok kenna þeim heilög fræði ok fæddi þá þar alla, meðan hallærit var. 4. Ætt Þorvarðs Spak-Böðvarssonar. Þat segja flestir menn, at Þorvarðr Spak-Böðvarsson hafi skírðr verit af Friðreki byskupi. En Gunnlaugr munkr getr þess, at sumir menn ætla hann skírðan verit hafa á Englandi ok hafa þaðan flutt við til kirkju þeirar, er hann lét gera á bæ sínum. En móðir Þorvarðs Spak-Böðvarssonar hét Arnfríðr, dóttir Sléttu-Bjarnar Hróarssonar. Móðir Sléttu-Bjarnar var Gróa Herfinnsdóttir, Þorgilssonar, Gormssonar hersis, ágæts manns ór Svíþjóð. Móðir Þorgils Gormssonar var Þóra, dóttir Eiríks konungs at Uppsölum. Móðir Herfinns Þorgilssonar var Helena, dóttir Burizláfs konungs ór Görðum austan. Móðir Helenu var Ingigerðr, systir Dagstyggs risakonungs.


5. Frá Arnóri ok ásakan móður hans.

Á þeim sama tíma, sem nú var áðr frá sagt, var þat dæmt á samkvámu af heraðsmönnum, ok fyrir sakir hallæris ok svá mikils sultar, sem á lá, var lofat at gefa upp fátæka menn, gamla, ok veita enga hjálp, svá þeim, er lama váru eða at nökkuru vanheilir, ok eigi skyldi herbergja þá. En þá gnúði á inn snarpasti vetr með hríðum ok gnístandi veðrum.
   Þá var mestr höfðingi út um sveitina Arnórr kerlingarnef, er bjó á Miklabæ í Óslandshlíð.
   En er Arnórr kom heim af samkvámu þessi, þá gekk þegar fyrir hann móðir hans, dóttir Refs frá Barði, ok ásakaði hann mjök, er hann hafði orðit samþykkr svá grimmum dómi. Tjáði hon fyrir honum með mikilli skynsemð ok mörgum sannligum orðum, hversu óheyriligt ok afskapligt þat var, at menn skyldu selja í svá grimman dauða föður sinn ok móður eða aðra náfrændr sína. "Nú vit þat fyrir víst," segir hon, "þó at þú sjálfr gerir eigi slíka hluti, þá ertu með engu móti sýkn eða hlutlauss af þessu glæpafulla manndrápi, þar sem þú ert höfðingi ok formaðr annarra, ef þú leyfir þínum undirmönnum at úthýsa sínum feðginum eða frændum nánum í hríðum, ok jafnvel þó at þú leyfir eigi, ef þú stendr ekki í mót með öllu afli slíkum ódáða."
   Arnórr skilði góðfýsi móður sinnar ok tók vel ásakan hennar. Gerðist hann þá mjök áhyggjufullr, hvat er hann skyldi at hafast. Tók hann þá þat ráð, at hann sendi þegar í stað sína menn um ina næstu bæi at safna saman öllu gamalmenni, því er út var rekit, ok flytja til sín ok lét þar næra með allri líkn.


6. Ræða Arnórs á heraðsfundi.

Annan dag stefndi hann saman fjölða bónda, ok er Arnórr kom til fundarins, mælti hann svá til þeira: "Þat er yðr kunnigt, at vér áttum fyrir skömmu almenniliga samkvámu. En ek hefi síðan hugsat af sameiginligri várri nauðsyn ok brotit saman við þá ómannligu ráðagerð, er vér urðum allir samþykkir ok gáfum leyfi til at veita líftjón gamalmenni öllu ok þeim öllum, er eigi megu vinna sér til bjargar, með því móti at varna þeim lífligri atvinnu, ok hirtr sannri skynsemð iðrumst ek mjök svá illskufullrar ok ódæmiligrar grimmðar. Nú þar um hugsandi hefi ek fundit þat ráð, sem vér skulum allir hafa ok halda, þat er at sýna manndóm ok miskunn við mennina, svá at hverr hjálpi sínum frændum, sem hverr hefir mest föng á, einkanliga föður ok móður, ok þar út í frá þeir, sem betr mega, firri sulti ok lífsháska sína aðra náfrændr. Skulum vér þar til leggja allan várn kost ok kvikendi at veita mönnum lífsbjörg ok drepa til hjálpar várum frændum faraskjóta vára heldr en láta þá farast af sulti, svá at engi bóndi skal eftir hafa meira en tvau hross, svá ok eigi síðr sá mikli óvanði, er hér hefir fram farit, at menn fæða fjölða hunda, svá at margir menn mega lifa við þann mat, er þeim er gefinn. Nú skal drepa hundana, svá at fáir eða engir skulu eftir lifa, ok hafa þá fæðu til lífsnæringar mönnum, sem áðr er vant at gefa hundunum. Nú er þat skjótast af at segja, at með engu móti leyfum vér, at nökkurr maðr gefi upp föður sinn eða móður, sá er með einhverju móti má þeim hjálpa. En sá, er eigi hefir lífsnæring til at veita sínum náfrændum eða feðginum, fylgi hann þeim til mín á Miklabæ, ok skal ek fæða þá. En hinn, er má ok vill eigi hjálpa inum nánustum frændum, þá skal ek grimmu gjalda með inum mestum afarkostum. Nú þá, mínir kærustu vinir ok samfélagar heldr en undirmenn, fremjum í alla staði manndóm ok miskunn við vára frændr ok gefum ekki færi til óvinum várum því oss at brigzla, at vér gerim með of mikilli fávizku við vára náunga, svá ómannliga sem á horfist. Nú ef sá er sannr guð, er sólina hefir skapat til þess at birta ok verma veröldina, ok ef honum líkar vel mildi ok réttlæti, sem vér höfum heyrt sagt, þá sýni hann oss sína miskunn, svá at vér megim prófa með sannindum, at hann er skapari manna, ok at hann megi stjórna ok stýra allri veröldu, ok þaðan af skulum vér á hann trúa ok engan guð dýrka útan hann einn saman, ríkjandi í sínu valdi."


7. Árferði brá til batnaðar.

Ok er Arnórr hafði þetta talat, þá var þar Þorvarðr Spak-Böðvarsson við staddr ok segir svá: "Þat er nú sýnt, Arnórr, at sá inn sami guð, er þú kvaddir at þínu máli, hefir sinn helgan anda sent í þitt brjóst til at byrja svá blessaðan manndóm sem þú hefir mönnum nú tját í tölu þinni. Ok þat hygg ek, ef Óláfr konungr hefði þik heyrt slík orð segja, at hann myndi gera guði þakkir ok þér fyrir svá fagran framburð, ok því trúi ek, at þá er hann spyrr þvílíka hluti, at hann verði forkunnar feginn, ok víst er oss þat mikill skaði, at vér skulum hann eigi mega sjá eða heyra hans orð, sem mér þykkir ugganda, at hvártki verði."
   En er allir þeir, er þar váru saman komnir, létu sér þetta allt vel viljat, er hann hafði talat, þá slitu þeir með því þinginu. Þá var inn snarpasti kulði ok frost, sem langan tíma hafði áðr verit, ok inir grimmustu norðanvindar, en svelli ok inu harðasta hjarni var steypt yfir jörð, svá at hvergi stóð upp. En á næstu nótt eftir þenna fund skiptist svá skjótt um með guðligri forsjá, at um morguninn eftir var á brottu allr grimmleikr frostsins, en kominn í staðinn hlær sunnanvindr ok inn bezti þeyr. Gerði þaðan af hæga veðráttu ok blíðar sólbráðir. Skaut upp jörðu dag frá degi, svá at af skömmu bragði fekk allr fénaðr nógt gras af jörðu til viðrlifnaðar. Glöddust þá allir með miklum fagnaði, er þeir höfðu hlýtt því miskunnar ráði, er Arnórr hafði til lagt með þeim, ok tóku þegar í mót svá gnógan velgerning guðligrar gjafar, at fyrir þá skyld gengu allir þingmenn Arnórs, karlar ok konur, fljótt ok feginsamliga undir helga siðsemi réttrar trúar með sínum höfðingja, er þeim var litlu síðar boðit, því at á fára vetra fresti var kristni lögtekin um allt Ísland.
   Arnórr kerlingarnef var sonr Bjarnar Þórðarsonar frá Höfða. Móðir Bjarnar hét Þorgerðr, dóttir Þóris hímu ok Þorgerðar, dóttur Kjarvals Írakonungs. Höfða-Þórðr var sonr Bjarnar byrðusmjörs, Hróaldssonar króks, Áslákssonar, Bjarnarsonar járnsíðu, Ragnarssonar loðbrókar.