Þáttr Hálfdánar svarta

Fra heimskringla.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif Dansk.gif
Original.gif


Fornmanna Sögur

Eptir gömlum handritum

Tíunda bindi.

Útgefnar að tilhlutun hins

Norræna Fornfræða Félags

Kaupmannahöfn 1835


Hér hefr upp þátt Hálfdánar svarta.


HÁLFDÁN svarti tók konúngdóm átján vetra eptir Guðröð hinn sterka veiðikonúng, föður sinn, á Upplöndum; hann var snemmendis mikill ok sterkr; hann herjaði á hin[1] næstu ríki, ok vann þau; hann herjaði upp á Raumaríki, ok átti bardaga við Sigtrygg konúng hinn sterka, ok laukst með því, at Sigtryggr konúngr féll, en Hálfdán eignaðist Raumaríki. Síðan átti hann bardaga við Eysteinn konúng á Heiðmörk, ok hafði sigr, en Eysteinn konúngr flýði á Haðaland á fund Guðbrands hersis, ok eflðist þaðan at liði; fóru ofan á Heiðmörk vetrinn, ok hittu Hálfdán svarta í eyunni stóru,[2] ok átti þar mikla orrostu, ok féll mikill fjöldi af hvárum tveggja; þar féll Guthormr, son Guðbrands hersis, er vænastr þótti til höfðíngja á Upplöndum. Þá flýði Eysteinn konúngr, en um vorit sendi Eysteinn konúngr Hálfdáni skatt; síðan veitti Hálfdán Eysteini hálfa Heiðmörk sakir frændsemi. Síðan lagði Hálfdán undir sik Þotn ok Haðaland, en hann gaf Vestfold Ólafi Geirstaðaálfi, bróður sínum. Síðan kvæntist Hálfdán svarti ok fékk Ragnhildar, dóttur Haralds gullskeggs, konúngs or Sogni, ok átti við henni son er Haraldr hét; hann fæddist upp í Sogni með Haraldi, móðurföður sínum, þartil er hann var X vetra; þá gaf Haraldr gullskeggr honum ríkit ok konúngsnafn; litlu síðar andast Haraldr gullskeggr; þann sama vetr fór at deyja Ragnhildr drottníng. Um vorit eptir varð sóttdauðr Haraldr konúngr í Sogni, en þegar at þat spurði Hálfdán svarti, býr hann ferð sína með miklu liði norðr í Sogn, var þar vel við honum tekit; hann kallaðist eiga at taka ríki eptir son sinn, ok varð þar engi viðstaða í móti honum, ok lagði Hálfdán undir sik þat ríki. Þá kom til hans Atli af Gaulum, hann var mikill vinr Hálfdánar; þá setti Hálfdán konúngr Atla jarl yfir Sygnafylki, at dæma þar lög ok heimta skatta af hendi konúngs; fór þá Hálfdán konúngr á Upplönd í ríki sitt.


Hálfdán konúngr vann Vingulmörk.

2. Um haustit eptir var Hálfdán konúngr staddr á Víngulmörk at búum sínum; ok á einni nótt um miðnætti kom til hans sá maðr er haldit hafði hestvörð, ok segir honum at herr var kominn nær honum, ok stóð hann þegar upp ok bað hirðina vopna sik, ok gengu út í garðinn þegar. Þvínæst koma þar Hýsíngr ok Haki, ok höfðu lið mikit; var þar mikil orrosta, en fyrir því at Hálfdán konúngr var ofrliði borinn, þá flýði hann til skógar, ok lét marga menn. Þat spurði Ölver hinn spaki, fóstrfaðir hans, ok safnaði liði miklu, ok fór til móts við Hálfdán konúng; fór hann þá þegar til móts við Gandálfs sonu, ok hitti þá á Eyði við eyna, ok berjast þar; féll þar Hýsíngr ok Helsíngr, en Haki komst undan á flótta, en eptir þat lagði Hálfdán (konúngr) undir sik alla Víngulmörk, ok tók skatta af. Einum vetri síðar fór hann uppá Heiðmörk, ok þann sama vetr fékk Hálfdán Ragnhildar, dóttur Sigurðar hjartar, ok þá eignaðist hann Raumaríki ok Haðaland. Þegar Hálfdán svarti var brott farinn af Víngulmörk, fara þeir Gandálfr ok Haki, son hans, á Víngulmörk, ok leggja undir sik mart fólk ok herjaði víða; eptir þat stóð mikil deila milli Hálfdánar konúngs ok Gandálfs konúngs lánga hríð. Hálfdán konúngr ok Ragnhildr áttu son er Haraldr hét. Með Hálfdán er kynligr hlutr einn: hann dreymdi aldregi, en þann hlut bar hann fyrir þann mann er Þorleifr spaki hét, ok leitaði ráða, hvat at því mátti gera, ok hann sagði hvat hann gerði, at þá er hann vildi forvitnast nokkura hluti, at hann fór í svínabæli at sofa, ok brást honum aldri draumr.


Draumr Hálfdánar konúngs.

3. Hálfdán konúngr gerði nú svá, fór í svínabæli, ok sofnaði brátt, birtist honum draumr einn merkiligr: honum sýndist at hann væri manna bezt hærðr, ok væri hár hans í lokkum, ok svá síðir, at sumir tæki til jarðar, en á lokkum hans var hverskyns litr,[3] en einn lokkr sigraði alla með fegurð ok ljósleik; lokkar hans sýndust missíðir mjök, sumir voru síðir til jarðar, sumir í miðjan legg eðr á kné eðr á miðja síðu, sumir eigi lengri en á háls, en sumir eigi meirr en sprottnir or hausi sem knýflar; en Þorleifi spaka sagði hann þennan draum, en Þorleifr þýddi svá: at mikill afspríngr mundi koma af honum, ok mundi hans afspríngr löndum ráða með miklum veg, ok þó eigi allir með jöfnum veg, en einn mundi sá af hans ætt koma, er öllum mundi vera meiri, mætri ok ágætari, ok hafa menn þat fyrir satt, at sá lokkr merkti Ólaf Haraldsson, er öllum Noregs konúngum er meiri með helgi sinni, ok bjartari á himni ok á jörðu, svá at allir viti. Hálfdán var vitskumaðr mikill ok jafnaðarmaðr, ok setti lög, ok gætti vel sjálfr, ok þrýsti öðrum til at halda, ok at eigi mætti ofsi lögum steypa, þá gerði hann sjálfr söktal[4] ok skipaði[5] háttum,[6] hverjum eptir sínum höfuðburð ok metorði.


Frá Hálfdáni konúngi.

4. Svá bar til einn jólaaptan, þá er Hálfdán konúngr var undir borð kominn, ok öll hirð hans, þar sem honum var jólaveizla búin, hvarf öll vist af borðunum, matr ok munngát, ok öll þau faung, sem til veizlunnar höfðu ætlut verit; sat Hálfdán konúngr þá hryggr eptir, en hverr annarra sótti sitt heimili, ok at hann mætti vis verða, hvat þessum atburðum olli, leitaði hann eptir marga vega. Finnr var einn fjölkunnigr með Hálfdáni konúngi; hann lét hann taka ok pína til sagna, ok fékk þó eigi vís orðit. Finnrinn sótti þángat til hjálpar mest er var Haraldr son Hálfdánar konúngs; Haraldr gekk fyrir föður sinn, ok bað honum friðar, en þat fékkst eigi, kom Haraldr honum þó í brott, ok fluttist sjálfir með honum í brott; ok einhvern tíma komu þeir þar farandi, er höfðíngi nokkr hélt veizlu; var þeim þar báðum vel fagnat; ok þá er þeir höfðu þar verit um hríð, þá mælti höfðingi við Harald: mikla meingerð lætr faðir þinn sér í því gerva hafa verit, er ek tók frá honum þau faung er hann ætlaði sér til jólaveizlunnar, en ek skal þér þat launa, ef þú vilt mik at ráðum sækja, skaltu nú heim sækja fyrst at sinni, þvíat sá mun í nauðum staddr vera, er þér einum mun ætlat at bjarga, ok þú munt mesta heill af fá, þvíat þér mun lagit verða at vera einvaldskonúngr yfir öllum Noregi; bjóst Haraldr síðan til heimferðar. Nú skal segja af hverjum rökum heiðnir héldu jól sín, þvíat þat er mjök sundrleitt ok kristnir menn gera, þvíat þeir halda sín jól af híngatburð várs herra Jesú Kristí, en heiðnir menn gerðu sér samkundu í heiðr ok tign við hinn illa Óðin, en Óðinn heitir mörgum nöfnum: hann heitir Viðrir ok Hárr ok Þriði ok Jólnir; því er hann kallaðr Viðrir, at þeir sögðu hann veðrum ráða; Hárr af því at þeir sögðu at hverr yrði hárr af honum; Jólnir af því at þeir drógu þat af jólunum; Þriði af því at þeir höfðu ávita orðit, at sá er einn ok þrír er baztr er, ok höfðu þá spurn af þrenníngunni, ok sneru því í villu.


Haraldr leysti Dofra.

5. Nú er at segja frá Hálfdáni konúngi, er hann sat um kyrt heima á Upplöndum; þat bar til nýlundu at fé mikit ok gripir góðir hvarfu or gullhúsi konúngs, ok vissu þeir eigi, hverr valda mundi; fékk konúngi þat mikillar áhyggja, þvíat hann þóttist vita, at sá mundi vitja optar; lætr hann nú umboð veita með klókligum brögðum ok sterkum atkvæðum, svá at hverr sá maðr, er í húsit færi, ok fét vildi taka, varð þar at vera, ok þess at, bíða at menn kæmi. Þat þóttist konúngr vita at sá mundi bæði mikill ok sterkr, er á þessum óknyttum lá, því lét hann smíða sér fjötr frágerðamikinn af hinu sterkasta stáli ok snúa hinum[7] ramligastu blýböndum.[8] Síðan er þat at segja einn morgin snemma, er menn koma til gullhússins, sá þeir þar allmikinn jötun; þessi dólgr var bæði digr ok hárr; þeir hlóðust á hann margir, ok báru at honum fjötrinn, ok varð hann þeim heldr handstyrkr. LX manna fóru til, áðr hann varð í fjötrinn færðr, bundu þeir nú hendr hans ramliga á bak aptr með blýböndunum, barst hann þá raunlítt af. Hálfdán konúngr spurði hann at nafni, en hann lézt Dofri heita, ok eiga heima í fjálli því, er við hann er kennt. Konúngr spurði, hvert hann hefði stolit gulli hans; hann kvað þat satt vera, ok beiddist þá griða, ok bauð at þrígilda honum aptr gullit; en konúngr sagði, at hann skyldi aldri griðum ná, ok þar bundinn bíða þess er þíng væri kvatt, ok honum skyldi dæma þar hinn háðuligasta dauða; sagði hann ok, at honum skyldi engi bjargir veita, né mat gefa, nema hverr at gerði skyldi lífit láta ok öngu öðru fyrirkoma. Fór konúngr þá heim, en Dofri sat þar bundinn eptir. Litlu síðar kom Haraldr heim; hann fréttir þessi tíðindi ok svá ummæli föður síns, þóttist hann þá vita, at honum mundi ekki gera at biðja fyrir honum. Haraldr var pá V ára gamall; honum verðr þángat gengit er Dofri sat, hann gerðist þá heldr harðleitr ok mjök harmþrúnginn. Haraldr mælti þá: lítt ertu staddr, eðr viltu þiggja líf at mér? Ek veit þat eigi svá víst, segir Dofri, sakir ummæla föður þíns, hvert ek vil koma þér í svá mikla hættu. Hvat muntu þurfa at sjá fyrir því? segir Haraldr; hann brá þá saxi því er hann hafði við sik, ok finnrinn hafði gefit honum, þat var afburðarjárn kosti; hann sníðr fjötrinn ok blýböndin af Dofra; en er hann var laus vorðinn, þakkaði hann Haraldi lífgjöfina, ok hafði sik síðan af stað; batt hann ekki lengi skó sína, ok lagði halann á bak sér, ok setti í burtu svá at hvorki sá af honum veðr né reyk.


Dofri sótti Harald, ok hafði með sér.

6. Eigi miklu síðar söknuðu menn Dofra; spurði konúngr hverr þessa verks mundi sannr, en Haraldr sagðist Dofra leyst hafa. Konúngr varð við þetta ákafa reiðr, svá at hann rak Harald son sinn í burtu, en kveðst eigi nenna at láta drepa hann; lagði hann þar svá rígt við, at honum skyldi engi björg veita; bað hann þar nú hjálp taka sem Dofri tröll væri. Gekk Haraldr nú í brott á merkr ok skóga; lá hann þá úti svá at náttum skipti; en er liðnar voru V nætr, þá var Haraldr staddr í einu rjóðri, gerðist hann þá þrekaðr mjök bæði af húngri ok þorsta; sér hann þá, hvar gengr greppr mikill, þikist hann þá kenna Dofra tröll; hann mæltl þá: eigi ertu nú ok vel staddr, konúngsson, at svá er; má þat kalla at þú hljótir þetta mest af mér, eðr víltu nú fara með mér til heimkynna minna; Haraldr játaði því; tók hann Harald þá upp í fáng sér, ok gekk með hann heldr snúðigt allt þar til er hann kom at helli einum stórum; hann bar þá piltinn á handlegg sér, en er hann gengr inn í hellinn, lýtr hann minnr en hann ætlaði, ok keyrir upp sveininn undir hellisbergit, ok svá hart, at hann var þegar í óviti. Dofra þótti þá mikit orðit slis sitt, ef hann hefði drepit pilltinn, fékk honum þá svá mikit at hann grét pá uppi yfir honum; en er hann gerir skelpurnar ok skekr höfuðit, pá raknar Haraldr við, ok lítr þá upp í móti Dofra karli, ok sýndist hann þá heldr stórskorinn, er hann beygði skaflinn ok belgði hvoptana, ok útbitaði þann veg augunum. Þá mælti Haraldr: þat er þó satt at segja, fóstri minn, at fárr er fagr ef grætr, þvíat mér sýnist þú nú heldr bragðillr ok yfirlita mikill, ok vertu kátr, þvíat mik sakar ekki; gladdist Dofri þá, ok lét Harald niðr í helli sínum. Þar var Haraldr V vetr, ok skorti ekki þat er hafa þurfti; Dofri unni honum svá mikit, at hann mátti ekki í mót honum láta; mart kendi Dofri honum í fræðum; svá vandi Dofri hann við íþróttir; mikit gekkst Haraldr við bæði um vöxt ok afl. Þat er sagt, at einn dag kom Dofri at máli við Harald, ok talaði svá: nú þikjumst ek hafa launat þér lífgjöfina, þvíat nú hefi ek komit þér til konúngdómsins, þvíat faðir þinn er dauðr, ok var ek þar ekki fjarri; ná skaltu fara heim ok taka við ríki þínu, legg ek þat til með þér, at þú látir hvorki skera hár þitt né negl, fyrr en þú verðr einvalds konúngr yfir öllum Noregi; skal ek ok þér í liðsinni vera ok í bardögum með þér; mun þér þat at gagni verða, þvíat ek mun skeinuhættr vera sakir þess, at ek mun ekki auðsær vera; far þú nú heill ok vel, ok gángi þér allt til tírs ok tíma, heiðrs ok hamíngju, eigi at síðr þóttú hafir hjá mér verit. Fann þá mjök á Dofra, er þeir skildu. En er Haraldr kom heim, var hann til konúngs tekinn yfir öll þau fylki, er faðir hans hafði fyrir ráðit; sagði hann mönnum sínum, hvar er hann hafði verit þessa V vetr; var hann þá kallaðr Haraldr Dofrafóstri.


Dauði Hálfdánar.

7. Hálfdán konúngr fékk bana með þeim hætti, at honum var ekit frá veizlu af Haðalandi um vatn þat er Rönd heitir, ok þá er hann kom á Rikkilsvík, brast niðr ísinn, ok tíndist hann þar, ok mikill hluti liðs hans, því nærr sem verit höfðu nautabrunnar; þá var Hálfdán konúngr fertögr at aldri; hann hafði verit konúngr tvo vetr ok XX. Hálfdán var allra konúnga ársælstr, ok svá mikit gerðu menn sér um þat, at þá er þat spurðist, at hann var dauðr, ok lík hans var flutt af Hríngaríki, ok ætlat til graftrar, þá fóru ríkismenn af Vestfold ok Víngulmörk (ok) Raumaríki upp þángat, ok beiddust allir at hafa líkit með sér ok heygja í sínu fylki, ok þótti sem þat mundi þeim til árs verða, en þeir sættust með því, at líkamanum var skipt í sundr í fjóra staði: var höfuðit lagt í haug at Steini á Hríngaríki, en hverr höfðíngi hafði sinn hluta heim með ser, ok létu verpa haug í hverju því fylki, ok eru þeir kallaðir Hálfdánar haugar, ok hélt við blót ok átrúnað af mörgum mönnum, áðr en þat var bannat af frændum hans.


Halvdanshaugen på Stein gård i Hole kommune i Buskerud. Ifølge sagaen druknet Halvdan Svarte i Randsfjorden ved Røykenvika. Liket ble partert for at alle de rikene han hersket over skulle få sin grav over ham. Hodet ble gravlagt på Stein, og tradisjonen sier at det skulle ligge i Halvdanshaugen. Foto: Jon Julius Sandal © 2012




Athugasemdir:

  1. leiðrétt fyrir hinu.
  2. fyrst ritað sterku, en sýnist leiðrétt til stóru; í Heimskrínglu miklu.
  3. leiðrétt fyrir lutir — eptir Hkr., Æ ok T.
  4. saktal, Hkr.
  5. þ Hkr.; skip, Fl.
  6. bótum, Hkr.
  7. leiðrétt fyrir hinu.
  8. leiðrétt fyri blýbönd.