Fjörutíu Íslendinga þættir: Þórvalds þáttr víðförla
| Velg språk | Norrønt | Islandsk | Norsk | Dansk | Svensk | Færøysk |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Denne teksten finnes på følgende språk ► |  |
 |
Þórvalds þáttr víðförla
Þórleifur Jónsson gaf út
Reykjavík, 1904
1. Maðr er nefndr Eilífr örn; við hann er kent eitt hit hæsta fjall á Reykjaströnd í Skagafirði. Eilifr örn var son Atla, Skíðasonar hins gamla, Bárðarsonar í Ál. Eilífr örn átti Þórlaugu, dóttur Sæmundar hins suðreyska, er nam Sæmundarhlíð. Þau áttu þrjá sonu: hét einn Sölmundr, faðir Guðmundar, föður Víga-Barða ok brœðra hans. Annarr var Atli hinn rammi; hann átti Herdísi, dóttur Þórðar frá Höfða; þeira dóttir var Þórlaug, er átti Guðmundr hinn ríki á Möðruvöllum. Þriði son Eilífs arnar hét Koðrán, er bjó at Giljá í Vatnsdal; hann var auðigr maðr; kona hans hét Járngerðr; son þeira hét Ormr, en annarr Þórvaldr. Koðrán unni mikit Ormi syni sínum, enn Þórvaldi lítit eðr ekki. Var honum haldit til vinnu, þegar hann mátti sér nökkut; hann var klæddr litt, ok gerr í hvivetna hornungr bróðr síns. Hann þjónaði í húsi föður síns, þat er hann var til skipaðr, með öllum góðvilja. Þann tíma bjó Þórdis spákona út á Skagaströnd, þar sem síðan heitir at Spákonufelli. Á einu sumri þá hon heimboð at Koðráni at Giljá, því at hann var vin hennar. En er Þórdís var at veizlunni, ok hon sá, hverr munr var gerr þeira brœðra, þá mælti hon til Koðráns: "Þat legg ek til ráða með þér, at þú sýnir meira manndóm héðan af Þórvaldi syni þínum, enn þú hefir gert hér til, því at ek sé þat með sannindum, at fyrir margra hluta sakir mun hann verða ágætari enn allir aðrir þínir frændr. Enn ef þú hefir á honum litla elsku at sinni, þá fá þú honum kaupeyri, ok lát hann lausan, ef nökkurr verðr til at sjá til með honum, meðan hann er ungr." Koðrán sá, at hon talaði slíkt af góðvilja, ok sagðist víst mundu fá honum nökkut silfr. Lét hann þá fram einn sjóð, ok sýndi henni. Þórdís leit a silfrit ok mælti: "Ekki skal hann hafa þetta fé, því at þetta fé hefir þú tekit með afli ok ofríki af mönnum í sakeyri." Hann bar þá fram annan sjóðinn, ok bað hana þar á at líta. Hon gerði svá, ok mælti síðan: "Ekki tek ek þetta fé fyrir hans hönd". Koðrán spurði: "Hvat finnr þú (at) þessu silfri?" Þórdis svarar: "Þessa penninga hefir þú saman dregit fyrir ágirndar sakir í landskyldum ok fjárleigum meirum enn réttligt er; fyrir því heyrir slíkt fé þeim manni eigi til meðferðar, er bæði mun verða réttlátr ok mildr." Síðan sýndi Koðrán henni digran fésjóð, ok var fullr af silfri. Vá Þórdís þar af þrjár merkr til handa Þórvaldi, enn fekk Koðráni aftr þat er meira var. Þá mælti Koðránr: "Fyrir hví vildir þú taka heldr af þessum penningum fyrir hönd sonar míns, enn af hinum, sem ek fœrða þér fyrr". Hon svarar: "Því at þú hefir at þessum vel komizt, er þú hefir tekit í arf eftir föður þinn." Eftir þat fór Þórdís brott frá veizlunni, með sœmiligum gjöfum ok vináttu Koðráns. Hafði hon Þórvald heim með sér til Spákonufells, var hann með henni um hríð vel haldinn at klæðum ok öðrum hlutum, þeim er hann þurfti, ok þroskaðist mikit. Enn er hann var vel frumvaxti, fór hann útan at ráði Þórdísar. Létti hann ekki fyrr enn hann kom fram í Danmörku. Þar fann hann Svein, er kallaðr var tjúguskegg. Sveinn var lítillar ættar í móðurkyn, en hann sagðist vera sonr Haraldar Gormssonar Dana-konungs. Sveinn varð ekki ílendr í þann tíma í Danmörk, því at Haraldr konungr vildi ekki ganga við faðerni hans. Lá hann þá löngum í hernaði, ok var kallaðr konungr af liðsmönnum, sem víkinga siðr var. Enn er Þórvaldr kom á fund Sveins, tók hann vel við honum, ok gerðist Þórvaldr hans maðr, ok var með honum nökkur sumur í hernaði fyrir vestan haf. Þórvaldr hafði eigi lengi verit með Sveiní konungi, áðr konungr virði hann umfram aðra menn ok alla sína vini, því at Þórvaldr var mikill ráðagerðarmaðr, öllum auðsær at dygð ok skynsemd, styrkr at afli ok hugaðr vel, vígkœnn ok snarpr í orrustum, mildr ok örlyndr af penningum ok reyndr at fullkomnum trúleik ok lítillætis þjónustu, hugþekkr ok ástúðigr öllum liðsmönnum, ok eigi ómakliga, því at þá enn heiðinn sýndi hann réttlæti umfram hátt annarra heiðinna manna, svá at hlutskifti þat allt, er hann fekk í hernaði, veitti hann þurfandum ok til útlausnar herteknum mönnum, ok hjálpaði mörgum, þeim er meinstaddir váru. Enn ef honum hlotnuðust herteknir menn, sendi hann þá aftr til feðra sinna ok frænda, svá sem hina, er hann hafði með penningum út leyst. Nú því at hann var frœknari í orrustum enn aðrir liðsmenn, þá gerðu þeir lögtekit, at hann skyldi hafa kostgrip at hverri tekju; enn hann neytti svá þeirar frumtignar, at hann köri ríkra manna sonu, eðr þá hluti aðra, er þeím var mest eftirsjá at, er látit höfðu, enn hans félögum þœtti minst fyrir at gefa upp, ok sendi síðan þeim, er átt höfðu; þar fyrir elskuðu hann jafnvel þeir, er fyrir ránum urðu af Sveins mönnum, ok viðfrægðu lof hans góðleika; þaðan af frelsti hann auðveldliga sína menn, þó at gripnir yrði af sínum óvinum, ok eigi siðr enn um sjálfan Svein konung. Svá bar til, at einn tíma er Sveinn herjaði á Bretland, ok í fyrstu vann hann sigr ok fekk mikit herfang; enn er hann sótti langt á land upp frá skipunum, þá kom á móti honum svá mikit riddara-lið, at hann hafði enga viðtöku; var Sveinn konungr þar fanginn, bundinn ok kastat inn, ok með honum Þórvaldr Koðránsson ok margir aðrir göfgir menn ok mikilsvirðir. Á næsta degi kom einn ríkr hertogi til myrkvastofu með miklu liði, at taka Þórvald út af dýflizu, því at litlu áðr hafði hann hertekna sonu þessa sama hertoga leyst, ok sent heim frjálsa til föður síns. Hertoginn bað Þórvald út ganga, ok fara frjálsan á brott. Þórvaldr sór um, at hann skyldi fyrir engan mun þaðan lifs fara, nema Sveinn konungr væri út leystr ok frelstr með öllum sínum mönnum. Hertoginn gerði þetta þegar fyrir hans skyld, sem Sveinn konungr váttaði síðan, þá er hann sat at einni ágætri veizlu með tveim konungum öðrum. Ok er sendingar komu inn, mælti einn dróttseti, sagði, at eigi mundi verða einn skutill svá vegliga skipaðr sem þá, er þrír svá voldugir konungar snæddu af einum diski. Þá svarar Sveinn konungr brosandi: "Finna man ek þann útlendan bóndason, at einn hefir með sér, ef rétt virðing er á höfð, í engan stað minna göfugleik ok sómasemd enn vér allir þrír konungar". Nú varð af þessu gleði mikil í höllinni, ok spurðu hlœjandi allir, hvar eðr hvílíkr þessi maðr væri, er hann segir svá mikla frægð af. Hann svarar: "Þessi maðr, er ek tala hér til, er svá vitr sem spökum konungi hœfði at vera, styrkr ok hugdjarfr sem hinn öruggasti berserkr, svá siðugr ok góðháttaðr sem hinn siðugasti spekingr." Sagði hann síðan af Þórvaldi þenna atburð, sem nú var ritaðr, er hann frelsti konunginn fyrir sína vinsæld ok fyrir marga ágæta hluti ok lofsamliga.
2. Þessu næst sem Þórvaldr hafði farit víða um lönd, tók hann trú rétta ok var skirðr af saxlenzkum biskupi, þeim er Friðrekr hét ok eftir þat bað hann Friðrek biskup með öllu kostgæfi, at hann mundi fara til Íslands með honum, at prédika Guðs erindi, ok leita at snúa til Guðs föður hans ok móður ok öðrum náfrændum hans. Biskup játtaði því gjarna, ok fór til Íslands síðan, ok greiddist vel þeira ferð. Koðrán tók vel við syni sínum. Váru þeir Þórvaldr ok biskup hinn fyrsta vetr at Giljá með Koðráni við þrettánda mann. Tók Þórvaldr þegar at boða Guðs erindi frændum sínum ok þeim öllum, er hann komu at finna, því at biskupi var ókunnig tunga landsmanna, ok snörust nökkurir menn til réttrar trúar fyrir orð Þórvalds á þeim vetri. Enn nú skal fyrst segja, hversu hann leiddi til sanns átrúnaðar föður sinn ok hans heimamenn. Á nökkurri hátíð, þá er Friðrekr biskup með sínum klerkum framdi tíðagerð ok gúðligt embætti, var Koðrán nær staddr, meirr sakir forvitni enn hann ætlaði sér at samþykkja at sinni þeira siðferði. Enn er hann heyrði klukkna-hljóð ok fagran klerkasöng, ok kendi sætan reykelsis-ilm, enn sá biskup vegligum skrúða skrýddan, ok alla þá, er honum þjónuðu, klædda hvítum klæðum með björtu yfirbragði, ok þar með birti mikla um allt húsit af fögru vaxkerta-ljósi, ok aðra þá hluti, sem til heyrðu því hátíðarhaldi, þá þóknuðust honum allir þessir hlutir heldr vel. Enn á þeim sama degi kom hann at Þórvaldi syni sínum ok mælti: "Nú hefi ek sét ok nökkut hugleitt, hversu alvörusamliga þjónustu þér veitit Guði yðrum, enn þó, eftir því sem mér skilst, eru mjök sundrleitir siðir várir, því at mér sýnist at Guð yðarr mun gleðjast af ljósi því, er várir guðir hræðast. Enn ef svá er, sem ek ætla, þá er þessi maðr, sem þú kallar biskup yðvarn, spámaðr þinn, því at ek veit at þú nemr at honum alla þá hluti, er þú boðar oss af Guðs þíns hálfu. Enn ek á mér annan spámann, er mér veitir mikla nytsemd; hann segir mér fyrir marga óorðna hluti, hann varðveitir kvikfé mitt, ok minnir mik á, hvat ek skal fram fara, eðr hvat ek skal varast, ok fyrir því á ek mikit traust undir honum, ok hefi ek hann dýrkat langa æfi, enn misþokkast þú honum mjök ok svá spámaðr þinn, ok siðferði ykkart, ok af letr hann mik, at veita ykkr nökkura viðsœming, ok einna mest at taka ykkarn sið." Þórvaldr mælti: "Hvar byggir spámaðr þinn". Koðrán svarar: "Hér býr hann skamt frá bœ mínum í einum miklum steini ok vegligum". Þórvaldr spyrr, hversu lengi hann hefði þar búit. Koðrán segir hann þar bygt hafa langa æfi. "Þá mun ek", segir Þórvaldr, "setja hér til máldaga með okkr, faðir, þú kallar þinn spámann mjök styrkan, ok segir þik á honum hafa mikit traust, enn biskup, er þú kallar minn spámann, er auðgætiligr ok ekki aflmikill, enn ef hann má fyrir kraft himna-Guðs, þess er vér trúum á, reka brottu spámann þinn af svá styrku herbergi, þá er rétt at þú fyrirlátir hann, ok snúist til þess hins styrkasta Guðs, skapara þins, sem er at sönnu Guð, ok engi styrkleikr má sigra; hann byggir í eilifu ljósi, þangat er hann leiðir alla á sik trúandi, ok sér trúliga þjónandi, at þeir lifi þar með honum í óumrœðiligri sælu útan enda. Ok ef þú vill snúast til hins háleita himna-konungs, þá mátt þú skjótt skilja, at þessi, er þik af letr at trúa á hann, er þinn fullkominn svikari, ok hann girnist at draga þik með sér frá eilífu ljósi til óendiligra myrkra; enn ef þér sýnist sem hann gera þér nökkura góða hluti, þá gerir hann þat allt til þess, at hann megi því auðveidligar þik fá svikit, ef þú trúir hann þér góðan ok nauðsynligan." Koðrán svarar: "Auðséð er mér þat, at sundrleit er skilning ykkur biskups ok hans, ok eigi síðr skil ek þat, at með kappi miklu fylgja hvárir sinu máli. Ok alla þá hlúti, sem þit segit af honum, slíkt hit sama flytr hann af ykkr. Enn hvat þarf hér at tala margt um: þessi máldagi sem þú hefir á sett, mun prófa sannindi." Þórvaldr varð glaðr við rœðu föður síns, ok sagði biskupi allan þenna málavöxt ok samtal þeira. Á næsta degi eftir vígði biskup vatn, fór síðan með bœnum ok sálmasöng, ok dreifði vatninu umhverfis steininn, ok svá steypti hann því yfir ofan, at allr varð vátr steinninn. Um nóttina eftir kom spámaðr Koðráns at honum í svefni, ok með daprligri ásjónu ok skjálfta-fullr, sem af hræðslu, ok mælti til Koðráns: "Illa hefir þú gert, at þú bautt hingat mönnum þeim, er á svikum sitja við þik, svá at þeir leita at reka mik brottu af bústað mínum, því at þeir steyptu vellanda vatni yfir mitt herbergi, svá at börn min þola eigi litla kvöl af þeim brennandi dropum, er inn renna um þekjuna; enn þó at slikt skaði eigi sjálfan mik mjök, þá er allt at einu þungt, at heyra þyt smábarna, er þau œpa af bruna." Enn at morgni komanda sagði Koðrán syni sínum eftir spyrjanda alla þessa hluti. Þórvaldr gladdist við ok eggjaði biskup, at hann skyldi halda fram uppteknu efni. Biskup fór til steinsins með sína menn, ok gerði allt sem fyrra dag, ok bað almáttkan Guð kostgæfliga, at hann ræki fjándann á brottu ok leiddi manninn til hjálpar. Á næstu nótt eftir sýndist sá hinn flærðarfulli spámaðr Koðráni mjök gagnstaðligr því sem fyrr var hann vanr at birtast honum með björtu ok blíðligu yfirliti ok ágætliga búinn; enn nú var hann í svórtum ok herfiligum skinnstakki, dökkr ok illiligr í ásjónu, ok mælti svá til bónda með sorgfullri ok skjálfandi raust: "Þessir menn stunda fast á at ræna okkr báða okkrum gœðum ok nytsemdum, er þeir vilja elta mik á brottu af minni eiginligri erfð, en svifta þik várri elskuligri umhyggju ok framsýniligum forspám; nú ger þú svá mannliga, at þú rek þá brottu, svá at vit þarfnimst eigi alla góða hluti fyrir þeira ódygð, því at aldri skal ek flýja, en þó er þungt at þola lengr allar þeira illgerðir ok óhœgindi". Alla þessa hluti ok marga aðra, er sá fjándi hafði talit fyrir Koðráni, sagði hann syni sínum um morgininn. Biskup fór til steinsins hinn þriðja dag, með því móti sem fyrr. Enn sá hinn illgjarni andi sýndist bónda um nóttina eftir hit þriðja sinn með hryggiligu yfirbragði, ok bar upp fyrir hann þess háttar kvein með snöktandi röddu, ok segir svá: "Þessi vándr svikari, biskup kristinna manna, hefir af sett mik allri minni eign, herbergi mínu hefir hann spillt, steypt yfir mik vellanda vatni, vætt klæði mín, rifit ok ónýtt með öllu, enn mér ok mínu hyski hefir hann veitt bótlausan bruna, ok hér með rekit mik nauðgan langt í brott í auðn ok útlegð. Nú hljótum vit at skilja bæði samvistu ok vinfengi, ok gerist þetta allt af einu saman þínu dygðarleysi. Hugsa þú nú, hverr þitt góz man héðan af varðveita svá dyggiliga, sem ek hefi áðr varðveitt. Þú kallast maðr réttlátr ok trúlyndr, enn þú hefir ömbunat mér illu gott." Þá svarar Koðrán: "Ek hefi þik dýrkat svá sem nytsamligan ok styrkan Guð, meðan ek var óvitandi hins sanna, enn nú, með því at ek hefi reynt þik flærðarfullan ok mjök ómeginn, þá er mér nú rétt ok útan allan glœp at fyrirláta þik, enn flýja undir skjól þess guðdóms, er miklu er betri ok styrkari en þú." — Við þetta skildu þeir með stygð enn engum bliðskap. Því næst var skírðr Koðrán bóndi, ok kona hans Járngerðr, ok aðrir heimamenn, útan Ormr son hans vildi eigi skírast láta þat sinn.
3. Um várit eftir fóru þeir biskup ok Þórvaldr vestr til Víðidals með lið sitt, ok settu bu saman at Lœkjamóti ok bjoggu þar þrjá vetr, ok fóru á þeim árum víða um Ísland at prédika Guðs orð. Á hinum fyrstum misserum, er þeir váru at Lœkjamóti, bað Þórvaldr til handa sér konu þeirar, er Vígdís hét, dóttir Ólafs, er bjó at Haukagili í Vatnsdal. Enn er þeir biskup ok Þórvaldr komu tíl veizlunnar, var þar fyrir fjöldi boðsmanna heiðinna. Þar var mikill skáli, sem þá var víða siðr tíl, ok fell einn lítill lœkr um þveran skálann ok búit um vel. Enn þeir hvárugir vildu öðrum samneyta, kristnir menn ok heiðnir. Þá var þat ráð tekit, at tjaldat var um þveran skálann í milli þeira, þar sem lœkrinn var; skyldi biskup vera fram í skálann með kristna menn, enn heiðingjar fyrir innan tjaldit. At því sama brúðlaupi váru með öðrum heiðnum mönnum tveir brœðr, hinir römmustu berserkir ok mjök fjölkunnigir; hét hvárrtveggja Haukr, enn því at þeir stóðu öllu afli einna mest í móti réttri trú, ok kostgæfðu at eyða kristiligu siðlæti, þá buðu þeir biskupi, ef hann hefði þoran til eðr nökkut traust á Guði sínum, at hann skyldi reyna við þá íþróttir, þær sem þeir váru vanir at fremja, at vaða loganda eld með berum fótum, eðr láta fallast á vápn svá, at þá skaðaði ekki. Enn biskup, treystandi á Guðs miskunn, neitaði eigi; váru þá gjörvir eldar stórir eftir endilöngum skálanum, sem í þann tima var titt, at drekka öl við eld. Biskup skrýddist öllum biskups-skrúða, ok vígði vatn; gekk þá at eldinum svá búinn, hafði mítr á höfði ok bagal í hendi; hann vígði eldinn ok dreifði vatninu yfir. Því næst gengu inn þessir tveir berserkir, grimmliga grenjandi, bitu í skjaldar-rendr, ok höfðu ber sverð í höndum, ætluðu nú at vaða eldinn; en þá bar skjótara at fram enn þeir ætluðu, ok drápu fótum í eldstokkana, svá at þeir fellu báðir áfram, enn eldinn lagði at þeim, ok brendi þá á litilli stundu með svá mikilli ákefð, at þeir váru þaðan dauðir dregnir. Þeir váru fœrðir upp með gilinu ok grafnir þar; því heitir þat síðan Haukagil. Friðrekr biskup gerði fyrir sér krossmark, ok gekk á eldinn miðjan ok svá fram eftir endilöngum skálanum, enn logann lagði tvá vega frá honum, sem vindr blési, ok því síðr kendi hann meinsamligs hita af eldinum, at eigi með nökkuru móti sviðnuðu hinar minstu trefr á skrúða hans. Snörust þá margir til Guðs, er sá þetta hit háleita stórtákn. Þenna atburð segir Gunnlaugr munkr, at hann heyrði sannorðan mann, Glúm Þórgilsson, en Glúmr hafði numit at þeim manni, er hét Arnórr, ok var Arndísarson. Ólafr at Haukagili gerði síðan kirkju á bœ sínum, enn Þórvaldr fekk honum viðinn tíl.
4. Þeir biskup ok Þórvaldr lögðu á alla stund með hinn mesta kostgæfi, at leiða sem flesta menn Guði til handa, eigi at eins þar í næstum sveitum, heldr fórn þeir víða um Ísland at boða orð Guðs. Þeir komu vestr í Hvamm í Breiðafjarðardölum um alþingi; þar bjó Þórarinn nef, son Þórðar gellis; hann átti Friðgerði dóttur Höfða-Þórðar. Þðrarinn bóndi var eigi heima, enn Friðgerðr húsfreyja tók vel við þeim í fyrstu. Þórvaldr taldi þar trú fyrir mönnum, enn Friðgerðr blótaði meðan inni, ok heyrði hvárt þeira annars orð. Friðgerðr svaraði orðum Þórvalds fá, ok þó illa, enn Skeggi, son þeira Þórarins, hafði í spotti orð Þórvalds. Þar um orti Þórvaldr vísu þessa;
- Fórk með dóm inn dýra,
- drengr hlýddi mér engi,
- gátum hrings frá hreyti
- hlautteins goða sveini;
- enn með enga svinnu
- aldin rýgr við skaldi,
- þá greypi Guð gyðju,
- gall of heiðnum stalli.
Ekki er þess getit, at nökkurir menn í Vestfirðinga-fjórðungi kristnaðist af þeira orðum. En norðr í sveitum, er þeir fóru þar yfir, tóku rétta trú nókkurir göfgir menn: Önundr í Reykjadal, sonr Þórgils Grenjaðarsonar, ok Hlenni at Saurbœ í Eyjafirði, ok Þórvarðr í Ási við Hjaltadal. — Bróðir Þórvarðs hét Arngeirr ok annarr Þórðr. — Hann var sonr Spak-Böðvars Öndóttssonar landnámsmanns, er bjó í Viðvík. Þessir ok enn fleiri menn urðu fullkomliga kristnir í Norðlendinga-fjórðungj; enn þeir váru margir, þó at þeir léti eigi skírast at sinni, ok trúðu Kristi ok fyrirlétu skurðgoða-blót ok allan heiðinn sið, ok vildu eigi gjalda hoftolla. Fyrir þat reiddust heiðingjar Friðreki biskupi, ok lögðu fjándskap á alla þá, er honum samþyktu. Þórvarðr Spak-Böðvarsson lét gera kirkju á bæ sínum í Ási, ok hafði með sér prest, er biskup fekk honum, at syngja sér tíðir ok veita honum guðliga þjónostu. Við þat varð mjök reiðr Klaufi, son Þórvalds Refssonar frá Barði í Fljðtum. Klaufi var mikils háttar maðr; hann fór til fundar við brœðr Þórvarðs, Arngeir ok Þórð, þess erindis, at hann bauð þeim kost á, hvárt þeir vildi heldr drepa prestinn eðr brenna kirkjuna. Arngeirr svarar: "Let ek þik þess, ok svá hveru annan minn vin, at drepa prestinn, því at Þórvarðr bróðir minn hefir fyrrum grimmilega hefnt smæri meingerða, enn ek get at honum þykki þessi; enn hins vil ek eggja, at þú brennir kirkjuna". Ekki vildi Þórðr samþykkja þeim at þessu ráði. Litlu síðar fór Klaufi til um nótt, við tíunda mann, at brenna kirkjuna. Enn er þeir nálguðust ok gengu í kirkjugarðinn, kendu þeir ákafligan hita ok sá mikla gneista-flaug út í glugga kirkjunnar; fóru þeir brottu við þat, at þeim þótti kirkjan full af eldi. Annan tíma fór Arngeirr til við marga menn ok ætlaði at brenna þessa sömu kirkju; enn er þeir höfðu brotit upp hurðina, ætlaði hann at tendra eld á gólfinu við þurran fjallrapa; enn því at eigi logaði svá skjótt sem hann vildi, þá lagðist hann inn yfir þrepskjöldinn, ok ætlaði at blása at, er glóðin var nóg, enn eigi vildi festa í viðinum. Þá kom ör ok stóð föst í kirkjugólfinn rétt við höfuð honum; ok þegar kom önnur; sú nisti klæði hans við gólfit, svá at örin flaug í millum síðu hans ok skyrtunnar, er hann var í. Hann hljóp þá upp hart ok mælti: "Svá flaug þessi örin nær síðu minni, at ek em ráðinn í at bíða eigi hér hinnar þriðju". Nu hlifði Guð svá húsi sínu. Fór Arngeirr á brottu með sína menn, ok leituðu heiðingjar eigi oftar at brenna þá kirkju. Þessi kirkja var ger sextán árum fyrr enn kristni var lögtekin á Íslandi, enn hon stóð svá, at ekki var at gert.
5. Hit næsta sumar á alþingi taldi Þórvaldr Koðránsson trú eftir bœn biskups opinberliga fyrir öllum lýð. Enn er hann hafði fram borit með mikilli snild mörg ok sönnstórmerki almáttigs Guðs, þá svarar fyrstr kynstórr maðr ok göfugr, þó at heiðinn væri ok grimmr: Héðinn frá Svalbarði af Eyjafjarðarströnd, sonr Þórbjarnar Skagasonar, Skoftasonar. Héðinn átti Ragneiði, stjúpdóttur ok bróðurdóttur Eyjólfs Valgerðarsonar. Héðinn mælti margt illt við Þórvald ok guðlastaði mjök í móti heilagri trú. Ok svá gat hann með sinni illgirnd um talit fyrir fólkinu, at engi maðr lagði trúnað á þat, er Þórvaldr hafði sagt, heldr tók þaðan af svá mjök at vasa illviljafull ofsókn ok hatr heiðingja við þá biskup ok Þórvald, at þeir gáfu skáldum fé til at yrkja níð um þá. Þar er þetta i:
|
|
Fyrir þat drap Þórvaldr tvá, er ort höfðu kvæðit; enn biskup þoldi allar meingerðir með hinni mestu hógværi. Enn er Þórvaldr hafði drepit skáldin, fór hann til biskups, at segja honum, hvat hann hafði gert. Biskup sat inni ok sá á bók; ok áðr Þórvaldr gekk inn, komu tveir blóðdropar á bókina fyrir biskup; skildi biskup þegar, at þar var nökkur fyrirbending. Enn er Þórvaldr kom inn til hans, mælti biskup: "Annathvárt hefir þú framit manndráp, ella hefir þú þat í hug þér". Þórvaldr segir þá, hvat hann hafði gert. Biskup mælti: "Hví fórt þú svá með?" Þórvaldr svarar: "Ek þolda eigi, er þeir kölluðu okkr raga". Biskup mælti: "Þat var lítil þolraun, þó at þeir lýgi þat, at þú ættir börn, enn þú hefir gert orð þeira á verra veg, því at vel mætta ek bera börn þín, ef þú ættir nökkur. Eigi skyldi kristinn maðr sjálfr leita at hefna sín, þó at hann væri hatrliga smáðr, heldr þola fyrir Guðs sakir brigzli ok meingerðir".
6. Nú þó at þeir þyldi mörg vandræði af vándum mönnum, þá léttu þeir eigi því heldr af at fara um sveitir ok boða Guðs erindi. Þeir komu út í Laxárdal ok dvöldust um hríð undir Eilífsfelli hjá Atla hinum ramma, föðurbróður Þórvalds. Var Atli þá skírðr með heimamenn sína, ok margir aðrir menn, er þeir komu til, því at heilags anda miskunn nálgaðist af orðum þeira. Þá flaug frœði af biskupi, með Guðs gjöf í eyru einum smásveini fimm vetra gömlum, er hét Ingimundr, sonr Hafrs í Goð-dali; hann var at fóstri á Reykjaströnd. Ingimundr kom at máli einn dag við smalamann fóstra síns, ok bað hann fylgja sér leyniliga til Eilífsfjalls, at sjá biskupinn. Þetta veitti sauðamaðrinn honum. Þeir fóru yflr Kjartans-gjá ok vestr yfir fjallit til Laxárdals. Enn þegar er þeir komu til bœjar Atla at Eilifsfelli, þá tók sveinninn at biðja at hann væri skírðr. Atli tók í hönd sveininum ok leiddi hann fyrir biskup, svá segjandi: "Sveinn þessi er son göfugs manns, ok þó heiðins, enn sveinninn beiðir skírnar útan ráð ok vitorð föður síns ok fóstra; nú sjá fyrir, hvat at er geranda, því at vís ván er, at hvárumtveggja þeira man mjök mislíka, ef hann er Skírðr". Biskup svarar hlœjandi: "Sannliga", segir hann, "er ungum smásveini eigi neitanda svá heilagt embættir allra helzt er hann hefir heilsamligra skilning á sínu ráði, enn frændr hans rosknir". Síðan skírði biskup Ingimund, ok kendi honum áðr hann fór í brott, hvat honum var einna skyldast at varðveita meðr kristninni.
7. Svá er sagt, at Friðrekr biskup hafi skírt þann mann, er hét Máni, ok fyrir því, at hann helt helga trú með mörgum manndygðum ok góðlifnaði, var hann kallaðr Máni hinn kristni; hann bjó í Holti á Kólgumýrum; hann gerði þar kirkju. Í þeiri kirkju þjónaði hann Guði bæði nætr ok daga með helgum bœnum ok ölmusugerðum, er hann veitti margháttaðar fátœkum mönnum. Hann átti veiðistöð í á þeiri, er þaðan er skamt í brottu, þar sem enn í dag heitir af hans nafni Mánafors, því at á nökkurum tíma, þá er hallæri var mikit ok sultr, hafði hann ekki til at fœða hungraða; þá fór hann til árinnar ok hafði þar nóga laxveiði í hylnum undir forsinum. Þessa laxveiði gaf hann undir kirkjuna í Holti, ok segir Gunnlangr munkr, at sú veiðr hafi þar jafnan síðan til legit. Hjá þeiri kirkju sér enn merki, at hann hefir bygt svá sem einsetumaðr, því at svá sem hann var fjarlægr flestum mönnum þann tíma í hugskotinu, svá vildi hann ok at likamligri samvistu firrast alþýðu-þys, því at við kirkjugarðinn sér, at verit hefir garðhverfa nökkur, er segir at hann hafi unnit á heyverk á sumrum til þess at fóðra við eina kú, þá er hann fœddist við, því at hann vildi afla sér atvinnu með erfiði eiginligra handa, heldr enn samneyta heiðingjum, þeim er hann hötuðu, ok heitir þar síðan (Mánatóftir eðr) Mánagerði.
8. Enn (er) at segja fátt af mörgum meingerðum ok ofsóknum, er heiðnir menn veittu Friðreki biskupi ok Þórvaldi fyrir boðan réttrar trúar: Þá bar svá til, er þeir vildu ríða til várþings í Hegranes; enn er þeir nálguðust þingstaðinn, þá hljóp upp allr múgr heiðinna manna ok runnu í móti þeim með miklu ópi; sumir börðu grjóti, sumir skóku at þeim vápn ok skjöldu með harki ok háreysti, báðu goðin steypa sínum óvinum, ok var engi ván, at þeir mætti koma á þingit. Þá mælti biskup: "Nú kemr þat fram, er móður mína dreymdi forðum daga, at hon þóttist finna vargshár í höfði mér, því at nú eru vér görvir rækir, ok reknir sem skœðir vargar með hræðiligu ópi ok styrjöld". Eftir þat fóru þeir biskup heim til Lœkjamóts ok dvöldust þar um sumarit. Á því sama sumri, eftir alþingi, sömnuðu nökkurir heiðnir höfðingjar liði, svá at þeir höfðu tvö hundruð manna tólfræð; þeir ætluðu til Lœkjamóts, at brenna biskup inni ok allt lið hans. Enn er þeir áttu skamt til bœjar at Lœkjamóti, þá stigu þeir af hestum sínum ok ætluðu at æja, sem þeir gerðu; enn í því er þeir váru á bak komnir, flugu hjá þeim fuglar margir váveifliga; við þat fœldust hestar þeira ok urðu svá óðir, at þeir fellu allir ofan, er á bak váru komnir, ok meiddust; sumir fellu á grjót ok brutu fœtr sínar eðr hendr, eðr fengu önnur mein; sumir fellu á vápn sín ok fengu þar stór sár af; hestarnir hljópu á suma ok meiddu. Þeim varð minst til vandræða, er hestarnir hljópu frá, ok urðu þeir at ganga langa leið til síns heima; hurfu þeir við þetta aftr. Skýldi svá allsvaldanda Guðs miskunn sínum mönnum, at því síðr fengu þeir biskup þessu sinni nökkut mein af illvilja ok umsát heiðingja, at þeir urðu með engu móti varir við þessa atför ok ráðagerð. Bjuggu þeir Þórhallr þann hinn fjórða vetr at Lœkjamóti. Enn á næsta sumri eftir fóru þeir útan, fyrst til Noregs, ok lágu um hríð á höfn nökkurri. Þá kom útan af Íslandi, ok lagði til þeirar sömu hafnar, sá maðr, er fyrr var nefndr, Héðinn á Svalbarði. Héðinn gekk upp á land ok í skóg, at höggva sér húsavið. Þórvaldr varð þess varr; hann kallaði með sér þræl sinn; þeir fóru í skóginn, þar sem Héðinn var; lét Þórvaldr þrælinn drepa Héðin. Enn er Þórvaldr kom til skips, sagði hann þetta verk biskupi. Biskup segir: "Fyrir þetta víg skulu vit skilja, því at þú vilt seint láta af manndrápum". Eftir þat fór Friðrekr biskup til Saxlands, ok endi þar líf sitt með háleitligum heilagleik, takandi eilífa ömbun af allsvaldanda Guði fyrir sinn góðviija ok stundligt starf.
9. Þórvaldr lifði síðan mörg ár. Enn með því at hann var maðr mikill af sjálfum sér, sterkr ok hugaðr vel, enn í alla staði geyminn Guðs boðorða með fullkominni ástarathygli, þá hugsaði hann þat, ef hann fœri enn aftr til sinnar fóstrjarðar, at eigi væri víst, hvárt hann þyldi svá í alla staði, sem vera ætti fyrir Guðs ást, mótgang ok meingerðir sinna samlanda. Fyrir því tók hann þat ráð, at vitja eigi oftar út til Íslands. Gerði hann þá ferð sína út í heim, ok allt til Jórsala, at kanna helga staði. Hann fór um allt Grikkjaríki ok kom til Miklagarðs. Tók sjálfr stólkonungrinn við honum með mikilli virðing ok veitti honum margar vingjafir ágætar, því at svá var Guðs miskunn honum nákvæm, ok flaug hans frægð fyrir alþýðu, hvar sem hann kom, at hann var virðr ok vegsamaðr svá af minnum mönnum sem meirum, sem einu stólpi ok upphaldsmaðr réttrar trúar, ok svá sœmdr sem dýrðarfullr játari várs herra Jesú Krists af sjálfum Miklagarðskeisara ok öllum hans höfðingjum, ok eigi síðr af öllum biskupum ok ábótum um allt Grikkland ok Sýrland; allra mest var hann tignaðr um Austrveg, þangat sendr af keisaranum svá sem foringi eðr valdsmaðr skipaðr yfir alla konunga á Rúzlandi ok í öllu Garðariki. Þórvaldr Koðránsson reisti þar af grundvelli eitt ágætt munklif hjá þeiri höfuðkirkju, er helgut er Jóhanne baptista, ok lagði þar til nógar eignir. Hét þar æ síðan af hans nafni Þórvalds-klaustr. Í því munklífi endi hann líf sitt ok er þar grafinn. Þat klaustr stendr undir hábjargi, er heitir Dröfn.
10. Þá er Friðrekr biskup ok Þórvaldr komu til Íslands, váru liðin frá holdgan várs herra Jesú Krists níu hundruð ára ok eitt ár hins níunda tigar, enn eitt hundrað tirætt ok sjö vetr frá upphafi Íslands bygðar. Þrim vetrum síðar gerði Þórvarðr Spak-Böðvarsson kirkju í Ási.
Næstsíðasti (9.) kafli er svo í Flateyarbók og AM. 62.
9. Svá er sagt, at Þórvaldr hafi farit víða um heim, síðan þeir biskup skildu. Þess er ok fyrr getit, at Ottó keisari kristnaði Danmörk; fór Ólafr Tryggvason með honum í Austrveg, ok var mikill ráðagerðarmaðr keisaranum til at kristna fólkit, ok í þeiri ferð er svá sagt af nökkurum mönnum, at Ólafr hafi fundit Þórvald Koðránsson, ok sakir þess, er hvárr þeira hafði margt af annars ráðum, frægð ok frama spurt, kvöddust þeir kunnliga, þó at þeir hefði eigi fyrr sést. Enn er þeir tóku tal sín á milli, spurði Ólafr konungr: "Ertú Þórvaldr hinn víðförli?" Hann svarar: "Ek hefi enn ekki víða farit". Konungr mælti: "Þú er góðmannligr maðr ok giftusamligr, eðr hverja trú hefir þú?" Þórvaldr svarar: "Þat vil ek gjarna segja yðr; ek hefi ok held kristinna manna trú". Konungr mælti: "Þat er líkligt at þú þjónir vel þínum herra ok kveikir margra manna hjörtu til ástar við hann; er mér mikil forvitni á mörgum trúligum tíðindum, þeim er þú munt segja kunna, fyrst af ágætum jartegnum Jesú Krists Guðs þíns, ok síðan af ýmsum löndum ok ókunnum þjóðum, þar næst af þínum athöfnum ok frœkiligum framgöngum". Þórvaldr svarar: "Með því at ek skil, at þú girnist með góðfýsi af mér at vita þá sanna hluti, at ek hefi sét (ok) heyrt, vil ek gjarna gera þinn vilja, væntandi þar fyrir, at þú segir mér því auðvelligar þat, er ek spyr þik". Konungr sagði svá vera skyldu. Sagði Þórvaldr honum þá mörg tíðindi ok merkilig, bæði af Guði ok góðum mönnum; fellst konungi þetta vel í skap, enn öllum þeim, er hjá váru, þótti þat hin mesta skemtan; enn þá er Þórvaldr sagði frá því, er á Íslandi hafði gerst, þá er þeir Friðrekr biskup váru þar, frétti konungr vandliga at hverju, eðr hversu margir þar (hefði) af þeira orðum rétta trú tekit, eðr hverr maðr hefði auðveldligast játtað kristninni, eðr hverir mest hefði mótmælt. Enn Þórvaldr sagði þat allt greiniliga. Enn er konungr hafði heyrt hversu mikla ástundun þeir höfðu haft til, at flytja kristniboðit, ok hversu margar ok miklar meingerðir þeir höfðu þolat fyrir Guðs nafn, þá sagði hann svá: "Þat gefr mér at skilja, at þessir íslendingar, er þú hefir nú frá sagt, muni vera harðir menn ok hraustir, ok torvelt mun verða at koma þeim til kristni; enn þó er þat mitt hugarboð, at þeim verði þess auðit, ok síðan, er þeir trúa á sannan Guð, hygg ek at þeir haldi allir vel sína trú, hverr sem til verðr um síðir at koma þeim á réttan veg". Þórvaldr sagði þá: "Heyrt hefi ek flutt af nökkurum vísindamönnum, at þú munir verða konungr at Noregi, ok er þá líkligt, at Guð gefi þér giftu til, at snúa Islendingum ok mörgum öðrum þjóðum í Norðrhálfunni til réttrar trúar". Þórvaldr spurði þá konunginn margra hluta, enn hann leysti allt vel ok vitrliga, þat er hann spurði, ok svá langan tíma sem þeir váru báðir samt, var þeira gleði, at hvárr spurði eðr sagði nökkut spakligt öðrum. Síðan skildu þeir með hinni mestu vináttu. Fór Þórvaldr þá út í Miklagarð ok fekk stórar sæmdir af stólkonunginum. Enn síðan lét hann klaustr reisa ok gaf þar til auðœfi. Ok í því sama klaustri endi hann sína æfi með hreinum ok háleitum lifnaði.
