Kasusbøyinga i Lom i mellomnorsk tid - ein tilstandsrapport

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Kasusbøyinga i Lom i mellomnorsk tid
ein tilstandsrapport

av Vegard Aukrust

Hovudoppgåve i nordisk språk
Institutt for nordistikk og litteraturvitskap
Norges teknisk-naturvitskaplege universitet
Hausten 2004

Føreord

I Noreg i dag har me berre att dativ bunden form i substantivbøying av den gamle kasusbøyinga, og då berre i ein del av målføra i Noreg. Det er ei vanleg oppfatning at dette òg er på retur, men kanskje ikkje så snøgt som mange trur. Eg fekk ein gong eit spørmål frå ein arbeidskollega som rekna seg som brummunddøl, men som har butt størstedelen av livet i Oslo og Tønsberg, om kvifor me seier "på skola" når det heiter "en skole". Han er fødd i 1972, så det er grunn til å tru at dativ ikkje forsvinn i vår levetid. Interessa for gamle norske målføre har eg hatt sidan eg var 15 år. Idéen til emnet for denne oppgåva fekk eg allereie føre eg byrja med norsk på lærarhøgskulen. Denne oppgåva har såleis teke altfor lang tid å fullføra, men det kan eg forklåra med at eg er gudbrandsdøl, og ein gudbrandsdøl rid ikkje den dagen han salar. Eg vil retta ein takk til Austmannalaget for økonomisk støtte og til Jan Ragnar Hagland for vegleiing og tolmod.

Trondheim november 2004

Vegard Aukrust

P.S. Praeterea censeo, linguam librariam esse delendam!

Her kan ein lasta ned ei utskriftsvenleg utgåve av oppgåva i PDF-format. PDF-dokumentet inneheld også vedlegg med bilete av diploma.

Kapittel 1 - Innleiing

1.1 Problemstilling og avgrensing av oppgåva

Sjølve problemstillinga kan formulerast slik:

"Korleis vart kasusbøying nytta for substantiv og pronomen i diploma frå Lom i periden 1400 - 1450?"

Denne oppgåva er meint som ein tilstandsrapport om kasusbruken i språket i diploma frå Lom i mellomnorsk tid. Som kjeldemateriale nyttar eg 46 diplom som truleg er skrivne i Lom i perioden 1400-1450. Eg har valt å fokusera på kasusbøyinga av substantiv og pronomen som eg samanliknar med normalisert norrønt. Eg har òg med eit kapittel om nokre kjende målmerke frå gamalnorske tekstar for å plassera språket i desse diploma i ein større samanheng.
   I kapittelet om substantivbøyinga drøftar og kommenterer eg dei ulike skrivemåtane av substantiva sorterte etter kjønn, kasus og bøyingsklasse. I den samanhengen har eg lagt mest vekt på å forklåra avvika frå normalisert norrønt. På ein tilsvrande måte går eg gjennom pronomena som er sorterte etter person og tal. Til slutt ser eg på sjølve bruken av kasus, og om denne avvik frå normalisert norrønt når det gjeld m.a. kva kasus preposisjonar styrer. Når eg nyttar døme på einskildord frå diploma, set eg talet på diplom der denne skrivemåten førekjem i parentes føre dømet, om eg då ikkje allereie har skrive at det er t.d. eitt døme.

1.2 Bakgrunn

Det har vore relativt lite forskning på den mellomnorske perioden samanlikna med periodane føre svartedauden og etter reformasjonen. Det har òg vore ulike synspunkt på i kva grad ein kan tala om eit serskilt språkhistorisk utviklingssteg. Magnus Rindal skriv at det har gått føre seg ei kontinuerleg utvikling frå 1200-talet fram til i dag (Rindal 1988:401). Avgrensinga av mellomnorsk kan variera, men i hovudsak handlar det om perioden mellom svartedauden og reformasjonen, ofte definert som perioden 1350/70 - ca. 1525. Magnus Rindal drøftar ulike avgrensingar av mellomnorsk (Rindal 1988:395). Han nemner at Noreen (1887) og Wessén (1965) føredreg termen "fornorska" om språket i denne perioden. Hægstad (1902) deler mellomnorsk inn i tre periodar: 1) overgangstid frå gamalnorsk til mellomnorsk 1350 - 1400; 2) eigentleg mellomnorsk 1400 - 1450; 3) overgangstid frå mellomnorsk til nynorsk 1450 - ca. 1520. Gustav Indrebø (1951) òg deler mellomnorsk inn i tre periodar, men han set skiljet mellom den fyrste og andre perioden til 1390 i staden for 1400 (Rindal 1988:395). Indrebø skriv (i.flg. Rindal) at svensk påverknad var tydelegast i perioden 1360/70 - 1425/50, og dansk påverknad byrja om lag 1390 og heldt fram gjennom heile perioden. Han kallar det eit "ofleseleg rot" av gamle og yngre former, og av danske, svenske og norske former (Rindal 1988:396). Rindal skriv at det ikkje er noko serdrag for mellomnorsk som gjev grunn til å kalla det eit eige språkhistorisk stadium (Rindal 1988:401). Han nemner likevel nokre punkt som tykkjest vera felles for det meste av det norske språkområdet: 1) overgang frå <þ> til <d/t>; 2) samanfall av nominativ og akkusativ av substantiv; 3) bortfall av kasusbøying av adjektiv; 4) bortfall av personbøying av verb. Rindal avgrensar gamalnorsk til perioden frå synkpetida til ca. 1500 med eldre gamalnorsk i perioden ca. 700 - ca. 1250, og yngre gamalnorsk ca. 1250 - ca. 1500 (Rindal 1988:401).
   Det er ingen grunn til å drøfta bruken av omgrepet "mellomnorsk" eller avgrensinga av denne perioden. Eg føredreg heller spørsmålet om i kva grad det er eit serskilt språkhistorisk stadium, og kva som kjenneteiknar det. Amund B. Larsen meiner det er vanskelegare å rekonstruera mellomnorsk talemål enn tilsvarande stadium av dansk og svensk p.g.a. nettopp dansk og svensk påverknad i norsk (Larsen 1897:59).
   Når eg her nyttar normalisert norrønt som samanlikningsgrunnlag for døma eg har funne i diploma, er det ikkje heilt uproblematisk. Det hadde kanskje vore meir interessant å samanlikna med gamalnorsk, men for di normalisert norrønt er ei idealisert form i motsetnad til målet i gamalnorske handskrifter, er det det mest praktiske å nytta som samanlikningsgrunnlag. Det er finst fleire grammatikkar over normalisert norrønt, ma. Odd Einar Haugens Grunnbok i norrønt språk^[1], Ragnvald Iversens Norrøn grammatikk^[2], Terje Spurklands Innføring i norrønt språk^[3] m.fl. Serleg i samband med substantivbøyinga har eg nytta Haugen sin måte å dela inn i bøyingsklasser.

1.3 Kjeldematerialet

Diploma

46 diplom frå Lom i perioden 1400-1450 utgjer primærkjeldene i denne hovudfagsoppgåva. Valet av Lom har fleire årsaker:

1) Lom har hatt ei sentral stilling i Nord-Gudbrandsdalen og har framleis eit av dei mest alderdomelege målføra i Noreg, og eg personleg kjenner godt til dette.

2) Ved å avgrensa utvalet til ei bygd og ein periode på ikkje meir enn to mannsaldrar, kan ein venta at skrivarane har hatt meir eller mindre eins talemål.

3) Farsætta mi kjem frå Lom og etternamnet mitt er nemnt i eitt av diploma, difor er desse serskilt interessante for meg personleg.

Diploma er vedlagde bakast i denne hovudfagsoppgåva som faksimilar eller i diplomatarisk utgåve der eg ikkje har hatt faksimilar tilgjengelege.
   Dei fleste av diploma er skrivne av eller for lokale lagrettemenn som er vitne ved stadfesting av kjøp og sal av jord eller arveskifte, men nokre har heilt anna innhold, t.d. er nokre skrivne i samanheng med kyrkja. Det kan ikkje vera tvil om at dei diploma som er skrivne av eller for lagrettemenn, er dei som mest truleg er skrivne av folk som tala det lokale målføret og såleis er mest representative for det lokale talemålet. Lagrettemennene var lokale tillitsmenn som fungerte som jury på tinget og som vitne ved kjøp og sal. All kunnskap tyder på at dei var rekrutterte frå lokalbefolkninga, og såleis burde dei tala det lokale målføret. Det er ikkje dimed sikkert at dei sjølve skreiv desse diploma, eller at målet i desse diploma er representativt for talemålet, men for di det er tydelege skilnader på målet i diplom frå ulike delar av landet, må ein kunna gå ut frå at det lokale talemålet påverkar skriftspråket. Dei er no uansett dei einaste kjeldene til å få kunnskap om dette talemålet i dag.
   Diploma som nemner kyrkja skil seg ofte, men ikkje alltid, ut i form. Det gjeld m.a. innleiinga. Presten må ein kunna rekna med var ein av få som kunne skriva sjølv. Han (det var alltid mannleg prest) kunne sjølvsagt vera fødd og oppvaksen i Lom, men har uansett truleg lært å skriva utanbygds - mest truleg på Hamar. Presten vert òg omtala som korsbroder i Hamre i eit diplom. Eit anna diplom nemner sjølve biskopen òg. Liknande studiar av slike kjelder gjev ikkje noko eintydig inntrykk av om språket i diplom skrivne av geistlege er mindre representativt for talemålet (Grøntvedt 1978:286). Nokre av diploma som nemner presten, nemner òg ein eller fleire lagrettemenn, og ofte har presten same funksjon som vitne som lagrettemennene har. Eg har difor ikkje funne grunn til å forkasta desse diploma som kjelder.
   Av desse 46 diploma har eg hatt faksimilar tilgjengelege av 30 av dei. Faksimilane har eg nytta til å kontrollera tekstane i dei diplomatariske utgåvene. Den viktigaste kunnskapen eg har fått gjennom arbeidet med dette, gjeld oppløysing av forkortingar og serskilde bokstavformer. Dette har t.d. avslørt at det av og til er vanskeleg å fastslå om endingsvokalen i dativendinga <um> er <u> eller <o>. Dette dømet er typisk:

Om det skal tolkast som Ollum eller Ollom, er uklårt. Difor er det vanskeleg å dra konklusjonar om endingsvokalisme og vokalharmoni.
   Det viktigaste kriteriet for valet av kjelder, er om dei er skrivne i Lom. Dei fleste nemner òg dette, t.d. "(...) mit varom þær ner j sætzstofuonne aa fyrnæmfdum Monum (...) þettæ bref er gort var a Monum a are sem fyr sæghir" (DN V:416). Moane er ei grend i nærleiken av kyrkja i Lom. Den gamle tingstova i Lom ligg på Andvord nedst i Bøverdalen, ikkje langt unna.

Kommentarar til kvart einskilt diplom

DN V:416, datert 19. mars 1402, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut frå dei andre bortsett frå utprega bruk av æ-skriving, dette gjeld serleg diftongen <æi>. Diplomet er truleg skrive av presten for ein lagrettemann.

DN III:574, datert 16. januar 1405, er i god stand med tydeleg tekst på båe sider. På baksida er det rett nok berre tre ord. Æ-skriving førekjem i dette diplomet òg, men ikkje like mykje som i det fyrste, diftongen <ei> er t.d. skriven <ei>. Diplomet er skrive av eller for tre lagrettemenn.

DN IX:201, datert 24. februar 1405, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Diftongen <ei> er skriven <æi>, men det er òg mykje æ-skriving i andre samanhengar. Diplomet er skrive av eller for presten og ein bonde.

DN XIII:62, datert 1. oktober 1406, er i god stand med tydeleg tekst. Det er lite æ-skriving, men det er interessant at det er nytta <w> og <o> der ein elles finn <u> eller <v>, t.d. audwlfwer og koalegho. Diplomet er skrive av eller for tre lagrettemenn.

DN XXI:252, datert 8. september 1409 (eller 24. september 1410), har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut, men det er verdt å nemna skrivemåten nyghio for normalisert norrønt nýju som tyder på palatal uttale av <gh>. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN III:598, datert 3. august 1410, er i god stand bortsett frå ein brett på venstre halvdel. Bortsett frå diftongen <æi> er det lite æ-skriving. Diplomet er truleg skrive av presten, men nemner òg ein lagrettemann.

DN III:608, datert 10. april 1412, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut frå dei andre diploma. Unnataket er skrivemåten jordh i genitiv. Det er skrive av eller for tre lagrettemenn.

DN X:123, datert 15. mai 1414, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet syner nokre eigenskapar som skil seg ut frå dei andre diploma, t.d. preposisjonen á på normalisert norrønt er skriven paa ein stad. Ein finn òg skrivemåten bekien som kan tyda på palatalisering av <k>, skrivemåten menom i dativ fleirtal, og <th> for normalisert norrønt <þ>. I dette diplomet finn ein òg formene haausten og vaaren i hankjønn mot inkjekjønn i andre diplom og på normalisert norrønt. Det er skrive av eller for to menn som ikkje vert titulerte som lagrettemenn, men innhaldet liknar slike diplom.

DN III:623, datert 16. mars 1415, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for lensmannen, men nemner fleire namn som er nemnde som lagrettemenn i andre diplom.

DN X:125, datert 26. mars 1415, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet i diplomet har nokre serdrag, ein finn t.d. adverbet út på normalisert norrønt er skrive wt i fleire samanhengar. Det er òg interessant at ein finn både watnom og wotnom i dativ fleirtal. Diplomet er skrive av eller for seks menn utan titlar.

DN XXI:274, datert 8. september 1415 (eller 24. september 1416), har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Det er ein kort tekst på berre tre liner som refererer ein lagrettesdom om arv, men det nemner ingen namn.

DN III:626, datert 9. september 1415, har ein tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut, men konjunksjonen at er skriven ad. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN III:635, datert 24. mars 1418, har for det meste tydeleg tekst, men nokre stader er blekket utflote. Sjølve målet skil seg lite ut, men ein finn skrivemåten arnno som kan vera ei form for Anne, meir om dette i kapittel 2. Diplomet er skrive av eller for seks lagrettemenn.

DN III:640, datert 25. juni 1418, har tydeleg tekst bortsett frå nokre mørke flekkar. Det er tendensar til æ-skriving av diftongen <æi>, men <ei> førekjem òg. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN III:645, datert 9. april 1419, har tydeleg tekst, men ein mørsk flekk nede på høgre side. Det er tendensar til æ-skriving som i det førre diplomet. Handskrifta i desse to diploma kan tyda på at dei er skrivne med same handa. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn, men ikkje dei same som i det førre diplomet.

DN III:655, datert 28. februar 1421, har delvis bleika blekk, men elles tydeleg. Det er tendensar til æ-skriving, som dei to føregåande diploma. Dette diplomet er òg skrive av eller for to lagrettemenn.

DN IX:231, datert 23. juni 1421, har tydeleg tekst, men to brettar som utydeleggjer delar av det. I diplomatariet står det at "Brevets Orthographi synes at tyde paa en senere Tid, maaske kan det være omskrevet mod Aarhundredets Slutning, skjönt Seglene ere i Orden". Bortsett frå at normalisert norrøn <þ> er skriven <th>, og at det i slutten av diplomet står at det var scripnar, medan det i alle dei eldre står at diplomet er gort eller giort, har eg vanskeleg for å finna noko som tyder på det. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN IX:235, datert 8. januar 1424, har tydeleg tekst, bortsett frå nokre brettar. Lite skil målet frå dei andre, men ein finn diftongen <ei> skriven <æy> og <ey> eit par stader. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN I:693, datert 15. januar 1424, har tydeleg tekst. Målet skil seg ut med nokre døme på monoftong, og ved at <v> er nytta der det elles er nytta <u>. Diplomet er skrive av eller for to menn utan titlar.

DN III:672, datert 15. februar 1424, har tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for to menn utan titlar.

DN IX:241, datert 28. mai 1425, har relativt tydeleg tekst bortsett frå ein brett på venstre side. Det er og eit vedheng med delar av teksten. Målet skil seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for fire lagrettemenn.

DN X:145, datert 29. desember 1428, har tydeleg tekst, men relativt kort. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>. Målet er skrive av eller for ein mann og ei kvinne utan titlar.

DN III:699, datert 21. februar 1429, har tydeleg tekst. Målet skil seg ut ved at både <œ> og <ø> er nytta. Diplomet er skrive av eller for to menn utan titlar.

DN III:701, datert 16. mai 1429, har for det meste tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN III:702, datert 5. juli 1429, har tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut, men diftongen <ei> er skriven <æi>. Diplomet er skrive av eller for to men utan titlar.

DN VIII:285, datert 1. februar 1430, har for det meste tydeleg tekst, men har nokre flekkar. Målet skil seg lite ut. Målet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN VI:433, datert 1. februar 1430, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut. Dette diplomet er skrive same dagen av eller for dei to same lagrettemennene som det førre.

DN XXI:322, datert 3. januar 1431, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet i dette diplomet skil seg svært mykje ut, og det er vel meir dansk enn norsk. Ein finn t.d. formene Jek eller Jeck for ek og Vy for mer eller mit i dei fleste andre diploma. Ein finn òg skrivemåtane zøn og zen for son i dei fleste andre. Diplomet er skrive av eller for to systrer. Seinare i oppgåva er dette diplomet nemnt fleire gonger samband med døme som skil seg ut.

DN IX:257, datert september 1431/32, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN II:711, datert 7. april 1432, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut, men dateringa skil seg ut. Dette diplomet er datert etter den julianske kalenderen med latinske ord og romartal i staden for kongens regjeringsår som dei eldre. Diplomet er skrive av eller for presten og to lagrettemenn. Dateringa kan kanskje tyda på at presten sjølv skreiv.

DN II:712, datert 31. oktober 1432, har tydeleg tekst, men blekket er bleika nokre stader. Diplomet har òg tekst på baksida. Målet skil seg lite ut, men dette er òg datert etter den julianske kalenderen, men i norsk språkform. Diplomet er skrive av eller for ein mann utan tittel.

DN II:719, datert 29. desember 1434, har i og for seg tydeleg tekst, men sjølve diplomet verkar i dårlieg stand med avrivne delar i kantane. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, men elles er det lite som skil seg ut. Dateringa er som dei fleste eldre diploma. Det er skrive av eller for tre menn utan titlar.

DN XVI:103, datert 7. april 1436, har delvis bleika tekst og er nokså flekkut, men ikkje slik at det er vanskeleg å lesa. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, og i slutten står det at diplomet var scrifuat eller scripuat i staden for gort eller giort. Diplomet er skrive av eller for fire lagrettemenn.

DN VIII:297, datert 14. september 1436, har i og for seg tydeleg tekst, men sjølve diplomet er ganske mørkt og har nokre brettar som gjer teksten utydeleg. Det er òg tekst på baksida. Målet skil seg lite ut, men diftongen <ei> er skriven <æi>. Det er òg tendensar til æ-skriving i andre tilfelle. Diplomet er skrive av eller for presten og to lagrettemenn.

DN IX:268, datert 17. januar 1437, har tydeleg tekst, men er bleika langs nokre brettar. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, men elles lite. Diplomet er skrive av eller for tre menn utan titlar.

DN I:759, datert 25. januar 1437, har tydeleg tekst. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, men elles lite. Diplomet er skrive av eller for ein korsbror på Hamar og fire lagrettemenn. I diplomet er òg biskopen på Hamar nemnd, men det står tydeleg at det er skrive på prestgarden i Lom.

DN IX:270, datert 14. mars 1437, har i og for seg tydeleg tekst, men diplomet har nokre mørke område. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, men elles lite. Diplomet er skrive av eller for ein mann som har samla inn pengar for kyrkja.

DN XV:63, datert 18. mars 1437, har for det meste tydeleg tekst, men nokre mørke flekkar skjuler delar av teksten. Målet skil seg lite ut. Diplomer er skrive av eller for presten og ein lagrettemann.

DN XV:64, datert 27. oktober 1437, har tydeleg tekst, men nokre mørke område. Målet skil seg lite ut bortsett frå at diftongen <ei> er skriven både <ei> og <æi>. Diplomet er skrive av eller for ein lagrettemann.

DN X:168, datert 30. august 1439, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet syner at både <þ> og <th> er nytta for normalisert norrøn <þ>. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN III:761, udatert frå 1440, har tydeleg tekst, men med nokre mørke flekkar. Målet syner tendensar til æ-skriving. Diplomet er skrive av eller for fire lagrettemenn.

DN IX:281, datert 22. april 1441, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut, men dateringa fylgjer den julianske kalenderen. Diplomet er skrive av eller for ein mann utan tittel.

DN III:773, udatert frå 1442, har tydeleg tekst. Målet syner at <th> er nytta for normalisert norrøn <þ>, og pronomenet ek (på normalisert norrønt) er skriven æk, men elles er det lite som tyder på æ-skriving. Diplomet er datert etter den julianske kalenderen. Diplomet er skrive av eller for ein mann utan tittel.

DN III:782, datert 8. november 1444, har delvis tydeleg tekst, men store område der teksten er bleik og uleseleg. Målet syner at <th> er nytta for normalisert norrøn <þ>, og diftongen <ei> er skriven <æy>. Diplomet er skrive av eller for tre lagrettemenn.

DN III:800, datert 30. november 1448, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet syner at <th> er nytta for normalisert norrøn <þ>, og i slutten er verbet scripuat nytta der dei fleste andre nyttar gort eller giort. Diplomet er skrive av eller for fem lagrettemenn.

DN VII:438, datert 15. juni 1449, er det nyaste av kjeldene mine. Eg har ikkje hatt det tilgjengeleg som faksimile. Målet syner at <th> er nytta i staden for <þ>, men elles skil det seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for tre lagrettemenn.

Dei fleste av desse diploma byrjar med innleiinga "Ollom monnom" (her skrive som i dei fleste diploma). Denne innleiinga var òg nytta tidlegare i mellomalderen. Diploma skrivne av eller for presten har ofte ei onnor formulering innleiingsvis, t.d. "Þæt se ollum monnum". Det er interessant å sjå korleis dei eldste diploma er daterte etter kongens regjeringstid, medan frå 1430-talet vert den julianske kalenderen nytta gradvis oftare. Når det gjeld ortografien og gamalnorske målmerke, kjem eg attende åt det i kapittel 2.

Kapittel 2 - Målmerke

Dette kapittelet omhandlar nokre generelle målmerke utanom det eg tek føre meg i kapitla 3 og 4. Dei tydelegaste skilnadene finn ein mellom gamalnorsk og gamalislandsk, men det var òg fleire tydelege skilnader internt i Noreg. Eg har teke utgangspunkt i det Marius Hægstad og Hallfrid Christiansen har skrive om gamalnorske målføre og konsentrert meg om dei målmerka som kan ventast å finnast i Lom og i Nord-Gudbrandsdalen. Attåt dette ligg Lom heilt mot nord-vest på Austlandet, og dei gamle ferdselsvegane åt Sogn, Stryn og Geiranger går gjennom Lom. Difor kan ein venta å finna likskapar med målføra på Vestlandet. I denne kapittelet tek eg ikkje omsyn til serskilde teikn og forkortingar, eg nyttar vanlege bokstavar i staden for dei bokstavformene som førekjem i diploma, t.d. <f> for <β>, <s> for <ſ> ol. Det same for øvrig kapitla 3 og 4.
   Målmerka kan delast inn i fleire kategoriar. Nokre er av dei skil mellom norsk og islandsk, t.d. om det er nytta <h> føre <l>, <n> og <r>, om det er nytta <Ǫ> (o med kvist) eller <o>, tilsvarande med <ę> og <æ>, eller om <œ> og <æ> har falle saman. Andre målmerke skil mellom ulike norske målområde, t.d. fonologisk u-omlyd av kort /a/, endingsvokalisme, vokalharmoni, privativt prefiks og bruken av <fn>/<mn> og <pt>/<ft>. Som ein tredje kategori kan ein rekna dei som syner at målet har vorte endra i høve til normalisert norrønt, t.d. bruken av <þ> og <ð>, progressiv j-omlyd, svarabhaktivokal, bruken av <g>/<gh> og <vo>, og eventuelle teikn på palatalisering eller retrofleksar.

2.1 <h> føre <l>, <n> og <r>

I alle desse 46 diploma finst det ikkje eit einaste døme på <h> føre <l>, <n> eller <r> sjølv om det finst mange døme på ord der det er nytta på normalisert norrønt. Det vanlegaste dømet er truleg ordet lut, på norrønt hlutr. Det var heller ikkje å venta at det skulle førekoma etter di det er eit typisk islandsk målmerke.

2.2 "O med kvist"

Skrivemåten <Ǫ>, òg kalla "o med kvist" førekjem heller ikkje desse diploma. Andre variantar av <Ǫ> som er kjende frå gamalnorsk, t.d. <2> eller <ᴔ>, er det heller ikkje døme på. Derimot er det eit døme på <au>, men om det skal tolkast som ein variant av <Ǫ>, avheng av om det er fonologisk u-omlyd. Elles er det utelukkande brukt <o> eller <a> i tilfelle det ikkje er u-omlyd. Dette samsvarar med det ein kunne venta.

2.3 <æ> eller <ę>

Det same gjeld her som i avsnittet ovanfor. I alle diploma er det utan unnatak nytta teiknet <æ> sjølv om forma kan variere. I dei fleste diploma er det nytta eit teikn som men det er sjeldan tvil om at det er ein variant av <æ>.

2.4 Samanfall av <æ> og <œ>

På islandsk har, som kjent, vokalane <æ> og <œ> falle saman til <æ>, uttala /ai/. Samstundes har <Ǫ> vorte endra til <ö>, uttala /ø/. Dette er ikkje å venta at ein skulle finna dette i desse diploma, men det gjer ein om det ikkje er <æ> og <œ> som forvekslast etter di dei liknar så mykje på einannan. Det gjeld diftongen <øy>, på normalisert norrønt skriven <ey>. I DN IX:231 frå 23. juni 1421 skriv Ossur Bårdsson og Ivar Birgersson hæyræ i staden for heyra som på norrønt eller høyræ som i dei fleste andre diploma. Bokstaven <ø> er likevel nytta andre stader i same diplomet når han står for monoftong og i mannsnamnet Øystein. Det er òg verdt å merka seg at bokstaven er skriven <ø> og ikkje <œ> i dei fleste, men ikkje alle diploma. I DN III:699 frå 21. februar 1429 skriv Torgils Sylfestsson og Bjarne Olavsson både høiræ og bœyum. Det er òg verdt å ta med biorn biornsyni og nœrst frå det same diplomet.

2.5 Fonologisk u-omlyd av kort /a/

Fonologisk u-omlyd vil seia at kort <a> vert endra til <Ǫ> eller <u> føre <u>, t.d. mǪnnum i staden for mannum utan omlyd. Denne omlyden, som òg kallast yngre u-omlyd for di han oppstod seinare enn den andre u-omlyden frå synkopetida, vart gjennomførd berre på Island og i avgrensa område i Noreg, serleg på Vestlandet. I Trøndelag er han sjeldan, medan på Austlandet varierer det ein del. Difor er fonemet serskilt interessant i denne studien.
   Dei fleste diploma byrjar med den vanlege helsinga: "Ǫllum mǪnnum, þeim sem þetta bréf" o.s.v. (normalisert norrønt), og i alle høve er det skrive med yngre u-omlyd. Andre ord som skulle hatt u-omlyd på normalisert norrønt, har det som oftast ikkje. Eit vanleg døme på dette er verbet hafa, på normalisert norrønt skrive hǪfðum i 1. person fleirtal. I nokre diplom kan dette òg variere. I DN III:574 kan ein finna både halfu og hofdo. I DN IX:201 kan ein finna vidergongu. Det siste dømet kan forklårast med nasalen <ng> etter vokalen. I DN VIII:297 finn ein grimsstodom. I sume diplom er det nytta handom og i andre hondum. I DN X:125 finn ein same ordet skrive ein gong med omlyd og og ein annan gong utan: wotnom og watnom.
   Ein kan verta freista til å tru at ein stort sett ikkje hadde yngre u-omlyd i målet, og at innleiingsfrasen ǪmǪnnum var ei gamal stivna formulering. I DN XV:63 finn ein jamvel allum sjølv om det i innleiinga er skrive med omlyd. I DN X:168 finn ein eit anna godt døme på at bruken er inkonsekvent. Her står det fyrst Stanstadum og rett etterpå Rolfstodum. Desse døma kan kanskje ha samanheng med vokalen i stavinga føre. Eit siste argument for at yngre u-omlyd ikkje var vanleg, er at oblike former av normalisert norrønt faðir alltid er skrivne fadhor el. utan omlyd.
   På bakgrunn av desse diploma er det difor lite som tyder på at yngre u-omlyd var ein del av lomsmålet på fyrste helvta av 1400-talet, men det er likevel einskilde døme som motseier dette. Alt i alt er døma utan yngre u-omlyd i stort fleirtal. Ser ein bort frå "ǪmǪnnum" i innleiingane, finn ein at berre godt og vel ein firedel av døma er skrivne med fonologisk u-omlyd. Nokor god forklåring på denne inkonsekvensen er ikkje lett i finna, men døma i diploma kan tyda på at det er ein samanheng mellom yngre u-omlyd og om det er ein av vokalane <o> eller <u> i stavinga føre eller nasalen <ng> som konsonant etter.

2.6 Endingsvokalen <a>

Endingsvokalen <a> har ein tendens til å verta redusert i austnorske målføre, serleg i overvektsord. Grøntvedt forklårar dette med "intensitetsaksent" på hovudstavinga (Grøntvedt 1978:287). I dag er uttala i Lomsmålet /ə/, sume vil hevda /ø/. Det er verdt å merka seg at dette berre gjeld overvektsord. Det heiter t.d. hera for normalisert norrønt hera, akkusativ av heri, dvs. hare, og /herre/ eller kanskje /herrə/ for normalisert norrønt herra i alle kasus i eintal. Difor kan ein heller ikkje venta å finna redusert endingsvokal i ord med kort og einskild vokal og einskild konsonant på norrønt, såkalla jamvektsord.
   Dei fleste av desse diploma vart skrivne i kong Eirik av Pommerns regjeringstid, og som regel er diploma daterte etter kor lenge han hadde vore konge. I desse diploma er han kalla "herre Eirik, Noregs (Sveriges og Danmarks) konge", difor er det mange døme på nettopp ordet herre i genitiv. I dei aller fleste diploma er forma herræ nytta, dvs. <a> har vorte redusert til <æ>. Tilsvarande reduksjon finn ein i pronomen som t.d. þettæ og andre som endar på <a> på normalisert norrønt, og adjektiv og verb som endar på <a>, t.d. høyræ for normalisert norrønt heyra. Allereie i det andre diplomet, DN III:574 frå 16. januar 1405, finn ein høiræ for heyra og þettæ for þetta.
   Det finst òg nokre få døme der <a> er redusert til <e>. Prosentvis fordelar dei ulike variantane av endingsvokalen <a> seg slik at knapt 25% er skrivne <a>, vel 60% er reduserte til <æ>, og om lag 15% er reduserte til <e>^[4]. Av desse er nesten alle overvektsord. Dei einaste dømet med jamvekt er skrive dala^[5]. Til dette kan nemnast at ein i målføret i nyare tid finn forma Dålå-Gullbrand for Dale-Gudbrand. Lokale forfattarar som t.d. Ivar Kleiven skreiv Daalaa-Gullbran^[6]. Det er interessant at det er ei opphopning av døme med endingsvokalen <a> i substantiv hokjønn, der denne endingsvokalen er relativt vanleg på normalisert norrønt. Om skilnaden på <æ> og <e> har noko med uttala å gjera, eller om det berre heng saman med ortografi, er usikkert. Det som gjer det meir truleg at det berre har noko med ortografien å gjera, er at dei fleste diploma skil seg frå norrønt på andre måtar, t.d. er det konsekvent nytta <th> i staden for <þ> i dei same diploma. Kanskje kan variasjonen mellom <æ> og <e> tolkast som eit teikn på at uttala var /ə/.

2.7 Endingsvokalane <i>/<e> og <u>/<o>

Medan <a> ofte vart redusert til <æ>, vart <i> og <u> ofte skrivne <e> og <o> på gamalnorsk. Det er likevel ein viktig skilnad: dette er ikkje ein vokalreduksjon. I islandsk og sume norske målføre er det alltid <i> og <u>, i andre er det alltid <e> og <o>, serleg på Austlandet. I nokre målføre, Trøndelag og den nørdste luten av Austlandet, er det <i> og <u> i sume høve og <e> og <o> i andre, avhengig av vokalen i stavinga føre. Dette kallast vokalharmoni og vert omtala i avsnittet under. Det er ingen grunn til å ramsa opp alle døma på desse endingsvokalane her, eg kan berre slå fast at båe formene førekjem ofte og i dei same diploma. Spørsmålet vert difor om det er vokalharmoni i desse diploma.

2.8 Vokalharmoni

Hallfrid Christiansen forklårar vokalharmoni som "et skifte mellom e og i, o og u i ordenes trykklette stavinger etter kvaliteten av vokalen i den trykksterke stavingen" (Christiansen 1947:100). Høg vokal vil få <i> eller <u> etter seg, medan medels og låg vokal vil få <e> eller <o> etter seg. Alle diftongane reknast som høge for di dei endar på høg vokal (<au>, <ei> og <ey(øy)>). Grøntvedt skriv at vokalharmoni vart avvikla etter 1400, serleg etter lang vokal (Grøntvedt 1978:286).
   Av til saman 533 døme frå alle dei 46 diploma, har eg funne 383 døme som fylgjer reglane for vokalharmoni og 150 som bryt med regelen. Det gjev over 70% for vokalharmoni i snautt 30% mot. Det kan sikkert finnast fleire døme enn desse 533 i diploma, men fordelinga mellom vokalharmoni/ikkje vokalharmoni er nok ganske representativ. I berre to diplom er det fleire døme som talar mot vokalharmoni, medan døma på vokalharmoni er i fleirtal i alle dei andre. Det ser heller ikkje ut som det er nokon samanheng mellom vokalharmoni og alder på diploma slik at det er ingenting som tyder på at ein eventuell vokalharmoni var på veg ut i denne perioden.
   Det er verdt å hugsa at ein uansett ikkje kan venta at vokalharmoni er konsekvent gjennomførd. Det vil nesten alltid finnast unnatak, difor vert det meir eit spørsmål om det er fleire døme med vokalharmoni enn utan eller i kva grad det er gjennomført. Ein lyt òg ta atterhald for di skrifta kan vera utydeleg i mange høve. Det er mange endingar som er forkorta med serskilde teikn, og nokre stader er det nytta <w> i staden for <u> eller <o>. Eit anna døme på det som gjer det vanskeleg å avgjera om det er vokalharmoni, er t.d. eit ord som egho for normalisert norrønt eigu. Som eg kjem attende åt seinare, kan <gh> tyda på palatal uttale og lyt i så fall reknast som høg vokal. Om det verkeleg var monoftong føre lukka <g>, er det medels vokal. Det same kan forklåra at det i fleire diplom er det skrive sæghir eller seghir. Dette kan koma av at fyrstestavinga allereie vart uttala med diftong. Skrivemåtem sighir førekjem òg. Dette gjer det vanskeleg å påvisa vokalharmonien sikkert. Elles ligg det usikkerheit i korleis ein skal ta omsyn til at einskilde ord førekjem relativt sjeldan, medan andre er høgfrekvente. Eg har valt å sjå bort frå innleiinga "ǪmǪnnum" etter di dette verkar meir bunde av eit fast mønster.

2.9 Privativt prefiks

Det privative prefikset, <u> på moderne norsk, kunne variera på gamalnorsk, både <ú> og <ó> forekom. Det varierte innan landet kva som dominerte, og det fanst regionale konvensjonar, og når det gjeld Austlandet, kunne båe formene førekoma. I alle desse diploma har eg berre funne to døme. I DN VI:433 frå fyrste februar 1430 finn ein ordet oretis for úréttar. For det fyrste ser ein at genitivendinga har vorte endra, men viktigare her er skrivemåten med /o/. I DN II:711 frå sjuande april 1432 står det skrive wsiwk, dvs. usjuk. Etter di <w> står for /ú/ i siste stavinga, er det nærliggjande å tru at det var uttala, og at det difor var <ú-> som var den lokale varianten. I andre diplom òg står <w> mest sannsynleg for /ú/ og kan henda for /v/ i sume høve. I dette diplomet tyder det på at <w> har vore nytta for /ú/ eller kanskje noko nærare europeisk /o/. I dag heiter det /o/ på målet på Lom og i dei kringliggjande bygdene. Det kan difor vera nærliggjande å tru at uttala har vore slik.

2.10 <fn>/<mn> og <pt>/<ft>

På normalisert norrønt heitte det nafn og eptir, på nyislandsk heiter det nafn og eftir. I dag har desse konsonantsambanda vorte /mn/ og /ft/ i Gudbrandsdalen. Dømet med eptir er eit dårleg døme i den samanhengen, likeeins aptr, for di utviklinga har gått vidare til dobbel /t/ i dagens mål. Ein skulle venta å finna <mn> og <ft> i desse diploma, og det eg har kome fram til, stadfestar dette, men det finst unnatak.
   Sambandet <mn> er det mange døme på i ordet fyrnæmnd, for norrønt fyrr nefnd. Ofte fell <n> bort mellom <m> og <d> slik at det vert fyrnæmd, men <m> er det viktige her. At <æ> er nytta i staden for <e> i dei fleste døma, er ikkje viktig. I fleire av diploma finn ein skrivemåten fyrnæmfd. Det er då eit spørsmål kvifor det har kome med ein <f>, men det verkar ikkje truleg at det har vore uttala nokon slik lyd mellom <m> og <d>. Då er det meir truleg at skrivaren har vore van ved at det vart skrive med /f/ av andre og vorte påverka til å skriva både <f> og <m>.
   Det vanlegaste dømet på konsonantsambandet <pt> eller <ft> finn ein i ordet eptir eller etter. I desse diploma er skrivemåten som oftast æfter eller liknande, t.d. æftir, æffter, æphter, ephter, epther, eft, efter, effter, eftir og etter. Det finst òg eit døme på after, men då av norrønt aptr, moderne norsk att. Noko døme på eptir finst ikkje, men derimot opt og skipto. I DN VI:257 frå fyrste februar 1430 skriv Alf Bjørnsson, Ivar Olavsson og Halvard Nikolasson, lagrettemenn, opt. I same diplomet skriv dei aptan og æpther. Dette kan tyda på ein konsekvent bruk av <pt> i dette diplomet. Det er verdt å merka seg at eg ikkje har funne dette diplomet som faksimile, men berre i ei utgåve utan kursivering av oppløyste forkortingar, og at insulær <f> (<β>) og <p> kan vera ganske like i nokre handskrift. I eit anna diplom, DN II:719 frå 29. desember 1434, skriv Ogmund Sigurdsson og Sylfest Toraldsson både skipto og etter. Det er i det heile få og ueintydige døme på konsonantsambandet <pt> og <ft>, men ei overvekt av <ft> tydar på at det i alle fall var dominerande. Ein finn òg <pth> for normalisert norrønt <pt>.
   I to andre døme finn ein skrivemåten ofno, for normalisert norrønt opnu, og topthum, for toptum. Det fyrste dømet høver godt til dagens uttale som er ofne. Forklåringa på dette kan vera at <n> og <t> uttalast ganske nær einannan i munnen, og at dei skapar dei same konsekvensane for konsonanten føre. Det andre dømet er nær den normaliserte norrøne skrivemåten, men ein kunne venta at det vart skrive med /ft/ sidan uttala truleg var slik.

2.11 <þ>/<th> og <ð>/<d(h)>

Perioden 1400-1450 er midt i perioden der <þ> gjekk ut or bruk, <ð> hadde allereie gått ut or bruk. Eg har berre funne nokre få døme på <ð>, og då berre i diplom som eg ikkje har faksimile av. I desse døma, t.d. DN III:623 frå 16. mars 1415, er det berre nytta i eigennamn som Auðon eller stadnamnet Laðalm (Lalm i Vågå). Allereie på 1200-talet tek <ð> til å verta bytt ut med <d> eller <dh>. I desse diploma er båe desse formene nytta. Det finst heller ikkje noko døme på <Ð> fyrst i ord. Det er ikkje det same som at /ð/ ikkje lenger var uttala. Det kan like godt tyda på at den som skreiv, identifiserte /ð/ i uttala med <d> i skrift slik som islandsk, der <d> var nytta for <ð> frå om lag 1350 til om lag 1800 (Rindal 1988:399).
   Ikkje uventa vert <th> nytta oftare dess yngre diploma er, men i fleire diplom er både <þ> og <th> nytta, t.d. i DN III:655 frå 28. februar 1421. Nokor forklåring på dette eller nokon samanheng har eg ikkje funne. I store drag tykkjest det som desse diploma stadfestar at <þ> gjekk gradvis ut or bruk nettopp på 1400-talet.

2.12 Progressiv j-omlyd

Progressiv j-omlyd vil seia at <a> vert <æ> eller <e> etter <i> eller <j>, t.d. hjarta vert hjærta el. Det finst relativt rikeleg med døme på ord med eventuell progressiv j-omlyd i desse diploma. Det er av di mange av dei er skrivne for som kontraktar for kjøp og sal anten av jord eller av noko som vart verdsett i tilsvarande verde med jord. Det er om lag som om me i dag skulle ha sagt "ti-kroners sjokolade". Heldigvis, i så måte, var den tradisjonelle gamalnorske bruken av genitiv halden ved lag slik at forma jarðar førekjem i ei eller onnor form i dei fleste diploma.
   I desse diploma er jarðar som oftast skrive iærdær eller jærdær. Døme på dette finn ein allereie i det fyrste diplomet (DN V:416 frå 19, mars 1402). Det er verdt å merka seg at det finst mange døme utan progressiv j-omlyd òg, men det er overvekt av døme med progressiv j-omlyd. Interessant er det òg at det førekjem ei blandingsform mellom gamal og ny genitiv. I nokre av diploma er det skrive jærdærs eller jærdæræs, t.d. DN III:640 frå 25. juni 1418.
   Det finst fleire ord som syner døme på progressiv j-omlyd òg, t.d. Bjærne for Bjarni, jæm for jafn, salohiællpær for sáluhjalpari, solbiærghæ for sólbjargir og friælsa for frjalsa. Det siste førekjem òg i formene freallsa og frelsa. Desse formene syner ein gradvis overgang frå gamalnorsk frjalsa til moderne norsk frelsa/frelse.
   Det tykkjest ikkje vera noko mønster i bruken av progressiv j-omlyd som kan setjast i samanheng med alderen på diploma. Dei få døma utan progressiv j-omlyd fordeler seg jamt ut over heile perioden.

2.13 Innskotsvokal

Innskotsvokal, eller svarabhaktivokal som han òg kallast, førekjem fyrst og fremst mellom siste konsonanten føre <r> og <r>, anten som kasusending av substantiv og adjektiv, einskilde pronomen, presens andre og tredje person eintal eller preteritum andre person eintal av sterke verb.
   I desse diploma er det ganske konskekvent gjennomført <e> som innskotsvokal. Allereie i det eldste diplomet i denne studien er forma prester nytta i staden for normalisert norrønt prestr. Det same gjeld fleirtal av hankjønnssubstantiv i r-klassa, t.d. brødher for normalisert norrønt brœðr. Tilsvarande bruk av <e> er òg vanleg når det gjeld pronomen og verb. I DN IX:201 frå 24. februar 1405 finn ein forma yder for normalisert norrønt yðr og ligger for liggr. Mannsnamn fylgjer same regelen i nominativ. Det finst døme på både Amunder, Barder, Eiriker osv.
   Innskotsvokalen <e> er som ein kunne venta å finna i gamalnorske tekstar, men det finst unnatak her òg. Det gjeld fyrst og fremst at <æ> eller <i> er nytta i staden for <e> som innskotsvokal. Serleg verbet på normalisert norrønt liggr er ofte skrive liggir, t.d. i DN XXI:252 frå åttande september 1409 (eller 24. september 1410). I DN III:640 frå 25. juni 1418 finn ein forma adhærnæmdær og sıugurdær for normalisert norrønt aðr nefndr og Sjúgurðr. Bruken av <i> som innskotsvokal ser ut til å henga saman med <i> i stavinga føre, men bruken av <æ> er truleg ein variant av same lyden som i andre tilfelle er skriven <e>. Amund B. Larsen skriv at svarabhaktivokalen kan vera skriven <e>, <æ> eller etter næraste trykksterke vokal (Larsen 1897:62). Det er fleire samanhengar der <e> og <æ> tykkjest vera nytta om einannan, kanskje innskotsvokalen eigentleg var uttala /ə/.

2.14 <g>/<gh>

Det er ganske utbreitt i gamalnorske tekstar at <g> vert skrive <gh>. I diplom frå 1200-talet er dette sett på som eit teikn på at uttala var /ɣ/ dvs. spirantisk. Seinare er det rekna som eit reint ortografisk fenomen. Skrivemåten <gh> er relativt vanleg i desse diploma, men det finst òg mange døme på <gi> i staden. Dette kan tyda på at uttala av <gh> og <gi> har vore vanskeleg å skilja. Det er òg døme der ein skulle venta palatalisering, i så fall skriven <gi>, men i staden finn <gh>. Bruken av desse formene varierer ein del, ofte i same diplomet, men det er ei klår overvekt av <gh>. Palatalisering kjem eg attende åt seinere.
   Allereie i det eldste diplomet finn ein døme på at normalisert norrøn <g> er skriven <gh>. I DN V:416 frå 19. mars 1402 skriv Stein Petersson, prest på Lom, og Guttorm Sigurdsson, lagrettemann, sæghir for normalisert norrønt segir. I det neste finn ein endå fleire. Her skriv Einar Kolbeinsson og Tore Sigurdsson, lagrettemenn, freadaghin, sighir og dæghi for normalisert norrønt frjádaginn, segir og degi (DN III:574). Så langt kan ein konstatera at <gh> alltid er fylgt av <i>. Det fyrste av desse døma minner om dagens uttale som er freda'n, men dette gjeld berre namna på vekedagane. Elles heiter det /dag/, men /dag'n/. I dativ heiter det no /daje/ som tilsvarar normalisert norrønt degi. I DN IX:201 er det interessant å sjå korleis det er skrive kyrleigu og seinare i teksten æiighu. Dette verkar inkonsekvent då det siste ordet er likeeins som siste leden i det fyrste på normalisert norrønt, ein skulle difor kunna venta at dei vart skrivne likt. I DN XIII:62 frå fyrste oktober 1406 dukkar det opp ein ny type som er interessant. Her finn ein skrivemåten nyghio for norrønt nýju. Dette dømet indikerer at /gh/ og /gi/ vart uttala likeeins. Dette vert styrkt av at ein finn eigu skrive egho. Mot dette står skrivemåten wagha for Vága (Vågå). Det verkar lite truleg at wagha har vorte uttala med noko anna enn vanleg /g/ (Torp 2003:226).
   Eit døme frå DN X:123 frå 15. mars 1414 fortener serskild omtale. Her står det nemleg logh for normalisert norrønt lǪg. På moderne norsk heiter det lov og på svensk lag. Ei form som tilsvarar dagens svenske form, vert òg nytta i norsk i ord som lagmannsrett og lagting. Det er liten grunn til å tru at logh syner at uttala har vore /loj/, men at <gh> i dette tilfellet heller syner noko i nærleiken av normalisert norrønt lǪg. Eit anna døme som òg er interessant, og som er meir omtala i avsnittet om yngre u-omlyd, er norrønt sám som oftast skrive saghom. I dag er uttala /såg/, og det er ikkje urimeleg å tru at det var uttala med /g/ allereie då. I DN VI:433 frå fyrste februar 1430 finn ein skrivemåten loof. Bokstaven <f> må her vera uttala /v/. Indrebø beskriv overgangen frå <g> til <j> eller <w> som eit resultat av dansk påverknad (Rindal 1988:396). I same diplomet finn ein eitt døme der skrivemåten vilhum er nytta for normalisert norrønt viljum, noko som kan tyda på at <h> kunne står for /j/-uttale.
   Det skapar òg forvirring når eit ord som norrønt liggr, fleire stader vert skrive liggher eller ligher. Det verkar lite truleg at det har vorte uttala /ɣ/ eller palatalisert pga. dobbel <g>. Då er det meir truleg at det har vorte ein vane å skriva <h> etter <g> i analogi med dei orda som elles er skrivne med <gh>. Det er difor vanskeleg å dra konklusjonar om bruken av <gh> har noko med uttala å gjera.

2.15 <v> føre <ó>

Det er få døme i denne kategorien, og difor er det vanskeleg å dra konklusjonar. I DN III:623 frå 16. mars 1415 skriv Andres Jonsson, lensmann, og Halvard Alfsson sworo. I DN III:626 frå niande september 1415 skriv Aude Nikolasson og Pål Eindridesson swornir. I DN IX:241 frå 28. mai 1425 skriv Alf Bjørnsson, Gisbrigt Guttormsson, Gudbrand Haldorsson og Einar Toresson svornær. Desse døma syner at <v> vart brukt i samband med <o>.
   I desse diploma finn ein både varom og vorom, det kan difor vera grunn til å tru at <a> og <o> i slike høve vart uttala nokså likt (jf. ordet svá på normalisert norrønt, vert skrive svó på nyislandsk). Det er dessutan vanleg i mange norske målføre å seia /so/. Difor kan det henda at det same gjeld swa som er eit liknande døme (DN VI:433). Elles finst det døme på både sua og sva. Desse ulike skrivemåtane syner truleg same uttala av <u>, <v> og <w>. I DN X:125 frå 26. mars 1415 finn ein òg døma worom og wotnom, men desse døma kan forklåra at uttala har vore /v/.
   Eit døme som kan vera døme utan <v> føre <o> er skrive wrdho^[7] for tredje person preteritum av verða. Denne forma var på normalisert norrønt skriven orðinn eller urðinn, seinare vorðinn eller vurðinn. Dette dømet er likevel vanskeleg å tolka slik at ein ikkje kan leggja for stor vekt på det. Døma over syner, som venteleg, ei klår overvekt av at <v> vart nytta føre <o>, men ein lyt ta atterhald for di kjeldene inneheld så få døme.

2.16 Palatalisering

Det finst nokre få døme på at palatalisering var kome inn eller var på veg inn i målet allereie på 1400-talet. I DN X:123 frå 15. mars 1415 finn ein t.d. giort for norrønt gǪrt. Eit anna døme finn ein i DN IX:201 der norrønt gerð har vorte til giærd, og kiænnizst for kennisk. Andre døme er bekien for bekkinn, Mikiæls for Mikkel (Mikael), Torgierd for Þorgerðr, samtykie for samþykki, syætta for ordenstalet sétta (6.) og jærtrudh for kvinnenamnet Gertruð. Attåt desse syner skrivemåten giordeno for jǪrðinu^[8], dativ bunden form av moderne norsk jordet, at <gi> tyder palatal uttale, og då er det naturleg å tru at tilsvarande gjeld for <ki>.
   Døme på palatalisering av /ll/, /nn/, /rl/ og /rn/ finn ein ikkje sjølv om det er utbreitt i Nord-Gudbrandsdalen i dag. Eit mogleg døme på dette finn ein i DN III:635 frå 24. mars 1418. Her finn ein jentenamnet arnno haldorsdotter. Arnno kan vera er ei form av Anna i oblik kasus. I dag vert namnet uttala [εɲ:ə], på normalisert norrønt Ǫnnu i oblike kasus. Det er konsonantsambandet /rn(n)/ som i så fall syner palatal uttale, og bruken av <rn(n)> for <nn> syner i sin tur samanfall av <nn> og <rn> som er vanleg ved palatalisering i dag.
   I eitt einaste dilpom, DN XXI:322 frå tredje mars 1431, finn ein formene jek og jeek for norrønt ek. Dette dømet skil seg likevel frå dei andre ved at det ikkje er nokon velar eller dental som er palatalisert. Det er vel heller påverknad frå dansk.

2.17 Retrofleks

Eg har berre funne eitt døme som kan henda er døme på retrofleks i desse diploma, det er i DN VIII:297 frå 14. september 1436. Der finn ein skrivemåten vtængadz for útangarðs, men om dette kjem seg av at skrivaren har gløymt <r> eller om det har noko med uttala, er uvisst. Det er konsekvent nytta <r> i andre tilfelle der ein elles kunne venta å finna retrofleksar, t.d. jærtrudh.

2.18 Andre målmerke

Eitt målmerke i desse diploma som førekjem ofte, er at <h> føre <ei> fyrst i ord fell bort. Dette er kjent frå moderne norske (og svenske) målføre. I desse diploma gjeld det serskilt at verbet heita vert skrive utan <h>. Dette har òg vore utbreitt i moderne mål i dette distriktet sjølv om det kan henda er på veg ut or målet no. Dette syner at dette var utbreitt allereie på 1400-talet. Det er faktisk berre eitt døme med <h> (DN III:782). Derimot er høyra alltid skrive med <h>, dette kan tyda på at det berre gjeld <h> føre <ei> fyrst i ord.
   Eit anna målmerke, som ikkje er serleg utbreitt i Lom i dag, er monoftongering. Det finst i desse diploma døme på vet (skrive veth og veeth) og hørir, men dei utgjer eit lite mindretal i høve til alle andre der diftongen er nytta. Spørsmålet er om desse døma speglar talemålet eller om det er påverknad frå dansk eller svensk. Det tredje dømet som kan tykkjast ha monoftong, men der det like gjerne kan forklårast på ein annan måte, er egher (DN III:635) for nynorsk eig eller normalisert norrønt á. At skrivemåten utan omlyd er nytta, er interessant nok, men òg at det er skrive utan diftong. Derimot er <e> fylgd av <gh>, noko som kan tyda på palatalisering av <g>, dvs. at uttala kan ha vore /eier/ eller /eiger/ likevel.

2.19 Samandrag

Førekomsten av målmerka over syner at målet i desse diploma skil seg klårt ut frå normalisert norrønt og islandsk når det gjeld dei fyrste fire fyrste målmerka. Det einaste er eitt einskilt diplom der <æ> vert nytta i staden for <œ> eller <ø> i samband med <y> i diftongen <ey> eller <øy>. Yngre u-omlyd finst det få konsekvente døme på utanom innleiingsfrasen som tykkjest vera ei fast formulering. Trykklett <a>, som endingsvokal, tykkjest vera systematisk redusert til <æ>, og vokalharmoni førekjem i eit fleirtal av døma der det kan førekoma, men dette er usikkert. Det privative prefikset førekjem berre i to døme skrivne <o> og <w>, men på bakgrunn av dagens uttale og bruken av <w> i andre samanhengar er det vanskeleg å dra konklusjonar. Det ser òg ut til at <mn> og <ft> er konsekvent gjennomført. Det ser òg ut til at <v> konsekvent vart nytta føre <o>. Teiknet <ð> var gått ut or bruk, medan <þ> var på veg ut. Både progressiv j-omlyd og bruken av <gh> for <g> ser ut til å vera inkonsekvent med ei overvekt for omlyd og <gh>. Palatalisering av velarar finst det mange døme på, men palatalisering av dentalar er det berre eitt høgst usikkert døme på. Retrofleks er det berre usikre døme på.

Kapittel 3 - Substantivbøyinga

Hovudproblemstillinga i denne hovudfagsoppgåva er korleis det stod til med kasussystemet i lomsmålet i mellomnorsk tid. Når det gjeld substantivbøyinga, er dette eit vesentleg skilje mellom normalisert norrønt og moderne norsk. Normalisert norrønt har kasusbøying av substantiv med fire kasus, medan moderne norsk skriftspråk ikkje har kasusbøying. Lom, bygda der diploma som utgjer kjeldene mine kjem frå, er ein av mange stader i Noreg i dag der det framleis finst kasusbøying av substantiv. Dette er rett nok avgrensa til to kasus, og då berre i bunden form - eller rettare sagt: det finst framleis særskilde dativformer i bunden form. Dette tyder på at lomsmålet er arkaisk samanlikna med båe målformer av skriftspråket.
   I samband med kasusbøying av substantiv, er fyrst og fremst endingane interessante, men ei mengd ord har òg andre kjenneteikn på kasus, t.d. omlydar ol. Nokre problem dukkar opp, særleg når eit døme står i t.d. dativposisjon på normalisert norrønt, medan skrivemåten tyder på annan kasus. Når det ikkje er tvil om den syntaktiske kasusen, tek eg det med i samanheng med den kasusen det syntaktisk bør tilhøyra. Er likevel kasusbruken tydeleg, sjølv om det ikkje verkar syntaktisk rett, kan det verka meir praktisk å ta det med i ein annan samanheng. Hovudsaka er at slike døme vert drøfta.
   Etter å ha vurdert alle døma i desse diploma, er det om å gjera å finna hovuddraga i skilnadene frå normalisert norrønt. På bakgrunn av døma kan ein danna seg eit bilete av kva som var mest utbreitt og representativt for lomsmålet. Målet er ikkje fyrst og fremst å rekonstruera dialekten slik det var tala eller skrive, men heller å tydeleggjera dei mest representative formene med sideblikk til skilnadene.
   Eg nyttar fyrst og fremst Haugens framstilling som grunnlag. Iversen sorterer substantiva fyrst etter stomn og inkluderer alle kjønn innanfor kvar stomn, medan Haugen sorterer substantiva fyrst etter kjønn for så i ta med kvar bøyingstype innan same kjønn.

3.1 Hankjønn

På normalisert norrønt kan hannkjønnssubstantiva delast inn i a-klassa, i-klassa, u-klassa, r-klassa og linne hankjønnsord (Haugen 2001:112). A-klassa kan delast ytterlegare inn i reine a-typar, substantiv med avleiingssuffiksa -an, -in, -un, -al, -il, -ul, -ar og -ur, og a-typar med i-innskot (jf. Iversens ija-stomnar, Iversen 1994:50). Til u-klassa høyrer ord med broten rotstaving, t.d. fjǪrðr. Ord med suffikset -naðr høyrer òg til u-klassa, men dei har òg nokre likskapar med i-klassa. Til r-klassa høyrer orda bróðir og faðir, men med spesielle bøyingsformer (Haugen 2001:121).
   Det som kjenneteiknar bøyingsformene i ubunden form til hankjønnsorda på normalisert norrønt er - med unnatak - endingane <r> i nominativ eintal, <s> i genitiv eintal, <i> eller inga ending i dativ eintal, inga ending i akkusativ eintal, vokal + <r> i nominativ fleirtal (unnateke r-klassa), og vokal utan <r> i akkusativ fleirtal. Dei linne hankjønnsorda får endinga <i> i nominativ eintal og <a> i oblike kasus eintal. I fleirtal er dei som a-klassa av sterke hankjønnsord. Dativ og genitiv fleirtal har dei same endingane i alle kjønn og klasse, dei er <a> i genitiv og <um> i dativ. Nokre hankjønnsord dannar genitiv eintal med endinga <ar>, og nokre manglar ending i dativ eintal, serleg i-klassa.
   Bunden form vert danna ved at den bunde artikkelen vert lagt til etter kasusendinga. Spesielt er likevel dativ fleirtal der endinga/artikkelen er skriven <unum>.

3.1.1 Nominativ eintal

a-klassa

På normalisert norrønt får denne klassa nominativendinga <r> med unnatak frå nokre få ord som t.d. biskup (Wetås 2003:282).

Døme	Normalisert norrønt
(1) biskupær[9]	biskup
(1) domer[10], (1) dom[11]	dómr
(2) konungher[12], (1) kononger[13], (1) konnung[14]	konungr
(6) prester[15], (1) prestær[16]	prestr

Dei aller fleste døma har nominativendinga <r>, anten med innskotskvokalen <e> eller <æ>. Skilnaden på <e> og <æ> er ikkje vesentleg. Tel ein døma etter talet på kvar type ending, er det ti døme med endinga <er>, to med endinga <ær> og to utan ending. Variasjonen kan kanskje tyda på at innskotsvokalen eigentleg har vore uttala som /ə/. Dømet biskupær skil seg ut for di det ikkje har ending på normalisert norrønt. Her har endinga truleg kome med som analogi med andre ord i same klassa. To døme manglar ending. Det eine, skrive dom, står innleiingsvis i ein kort tekst:

"Lagrettes dom a lom, (...)" (DN XXI:274)

Det andre, skrive konnung, er meir komplisert å forklåra. Teksten lyder slik:

"(...) rikix xxv okars vyrdelix her here Eriker med gudz naadhe Norix konnung" (DN X:123)

Namnet Eriker er utan tvil ei nominativform, og det skal vera samsvar mellom desse, men i dei fleste andre døme med dette uttrykket er det genitiv. Det som kjenneteiknar nominativ eintal i denne klassa på normalisert norrønt, er endinga <r>. Sume ord med rot som endar på <l>, <n> og <s>, får i staden dobbel konsonant, t.d. steinn, og nokre få ord manglar heilt ending i nominativ. Spørmålet her vert då om korleis desse orda skil seg frå normalisert norrønt.

u-klassa

Det einaste ordet som det er døme på i denne klassa, er sonr. På normalisert norrønt førekjem skrivemåtane son, sonr, sun eller sunr. Dei fleste vil nok føredra forma sonr.

Døme	Normalisert norrønt
(44) son[17], (1) saon[18], (1) zøn[19]	sonr

Døma i desse diploma er alle skriven utan <r>. Dømet på saon er nesten sikkert berre ein miss frå skrivaren for di same ordet er skrive son alle andre stader i det same diplomet, dessutan ser det ut til at skrivaren har meint å skriva sigurdasson og i staden skrive sigurdssaon, på normalisert norrønt Sigurðarsonr. Dømet på zøn er funne i DN XXI:322 som er nemnt i kapittel 1 p.g.a. avvikande ortografi.

r-klassa, reine r-typar

Det einaste ordet ein finn døme i denne klassa, er maðr. På normalisert norrønt har <nn> i rota vorte <ð> føre <r>.

Døme	Normalisert norrønt
(6) man[20], (2) mader[21]	maðr

Nominativ eintal av normalisert norrønt maðr finst i to ulike utgåver. Den som liknar mest på normalisert norrønt, finst berre i to diplom som eg ikkje har faksimilar tilgjengeleg av. Den andre skrivemåten med <n> er nytta i alle faksimilar, anten skriven med einskild <n> eller med nasalstrek. Denne skrivemåten tyder på akkusativ og nominativ allereie var samanfalne. Dette er omtala som døme på analogi mellom nominativ og akkusativ (Grøntvedt 1978:287).

Slektskapsorda bror og far

Desse orda høyrer òg til r-klassa, men skil seg ut ved at dei i staden for endingar i ulike kasus, får skifte av vokalen i andre rotstaving. I nominativ er andre rotstaving skriven <ir> på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(2) broder[22], (1) brodher[23], (1) brodor[24]	bróðír
(4) fadher[25], (1) fader[26], (1) fadhor[27]	faðir

Dei fleste døma i nominativ eintal er skrivne med ei andre rotstaving som tilsvarar normalisert norrønt. Berre det eine dømet er skrive med endinga <or>, men burde likevel vera nominativ:

"(...) their heldo handom saman stenar estenson oc ommunde estenson brodor hans (...)" (DN IX:268)

Her ser me at både fornamnet ommunde er liknar ei dativform sjølv om det er subjekt, men estenson er ikkje nokor dativform. Om brodor skal samsvara med ommunde er det dativ, og då er det uproblematisk, men syntaktisk burde det vera nominativ. Det andre dømet skrive med andrestavinga <or>, syner eit liknande avvik:

"(...) medhan syre Stena Petharsson sokna prester aa Monom aa Loom oc min fadhor fadhor lifdhe (...)" (DN IX:281)

Her er det altså tale om ein fars far. Det er såleis det siste tilfellet som skal vera nominativ sjølv om skrivemåten tyder på annan kasus. Ei forklåring er at det er ein analogi mellom dei to formene.

Linne hankjønnsord

I nominativ eintal får linne hankjønnsord endinga <i> på normalisert norrønt. Unnataka er framanord som herra og sira. Substantivet kríkr er ikkje lint på normalisert norrønt, men fleire stader i dette diplomet er det nytta som det.

Døme	Normalisert norrønt
(1) bonde[28]	bóndi
(1) frendhe[29]	frændi
(23) herræ[30], (3) herra[31], (3) herre[32], (1) here[33]	herra
(1) kriki[34]	kríkr
(2) siræ[35], (1) sire[36], (1) syre[37]	sira
(1) vilia[38]	vili

Dei fleste døma i desse diploma har endinga <e>, medan eit har <i>. Dette er skrive kríkr på normalisert norrønt, men i dette diplomet er det i fleire tilfelle nytta som lint substantiv. Eit døme har endinga <a> som ein på normalisert norrønt finn i oblike kasus:

"(...) þet war beggæs þeiræ vilia (...)" (DN XV:64)

Det er ingen tvil om at det er subjektspredikativ og difor nominativ. Dette kan tyda på at verbet vera, som ikkje får objekt i akkusativ på normalisert norrønt, her vert nytta på same måten som andre verb, og at det difor skal reknast som direkte objekt. Dei fleste andre døma er døme på framandorda herra og sira. I tre diplom finn ein òg skrivemåten herra, som er nett som på normalisert norrønt. Dei fleste døma på dette ordet har endingsvokalen redusert til <æ>. Tilsvarande finn ein i nokre diplom skrivemåten siræ. Attåt desse finst det nesten sjølvsagt nokre døme der endingsvokalen er redusert til <e>. Dømet skrive here kan òg vera genitiv og er meir omtala nedanfor.

3.1.2 Genitiv eintal

a-klassa

I genitiv eintal får dei fleste substantiva endinga <s> som dei fleste hankjønnord på normalisert norrønt, men det finst substantiv med genitivendinga <ar> som elles er vanleg i hokjønn.

Døme	Normalisert norrønt
(1) biskups[39]	biskups
(1) hælfings[40]	helfings
(8) konongs[41], (8) konungs[42], (7) kunungs[43], (3) konongx[44], (1) konungz[45], (1) kunungis[46], (1) konongh[47]	konungs

Dei fleste døma er skrivne med genitivendinga <s>. Båe døma med endingane <x> og <z> må reknast saman med <s> for di uttala uansett er /s/. I eitt døme er det kome inn ein <i>, men framleis er endinga <s>. Eitt døme manglar ending. Her gjeld det same som nemnt over i avsnittet om nominativ. Teksten lyder slik:

"(...) rikis konongh erikx" (DN II:719)

For di erikx står i genitiv, tek eg det med her. Både dette dømet og dømet i nominativ kan tyda på at kasusbøyinga vert usikker i slike apposisjonar.

i-klassa

Dei fleste substantiva i i-klassa òg får genitivendinga <s> på normalisert norrønt, men det finst òg døme på <ar>.

Døme	Normalisert norrønt
(1) burdar[48]	burðar

Det er berre eit døme i denne kategorien. Genitivendinga av dette ordet er som på normalisert norrønt. Det er interessant for di denne genitivendinga er ei av dei fyrste kasusendingane som går ut or bruk p.g.a. vokalreduksjon og r-bortfall (Beito 1957:209).

u-klassa

Ordet son får genitivendinga <ar> på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(11) sonar[49], (1) sunar[50], (1) synar[51]	sonar

Alle døma har same endinga som normalisert norrønt. Meir interessant er forma med i-omlyd som står i fylgjande samanheng:

"(...) annan dagh brylops halsten siwatsynar oc gydhu amundadottor (...)" (DN III:761)

Halsten skulle òg vera genitiv, skrive Hallsteins på normalisert norrønt. Vokalen <y> kan vera ein analogi med dativ eintal der det er i-omlyd på normalisert norrønt, og såleis tyda på samanfall av genitiv og dativ når det gjeld i-omlyden, men det førekjem berre i dette eine dømet. Endingane i desse døma er likevel er nett som på normalisert norrønt.

Slektskapsorda bror og far

Desse substantiva får inga eigentleg ending i genitiv på normalisert norrønt. I staden vert vokalen i andre rotstaving <u>, og dømet faðir har fonologisk u-omlyd av fyrste rotstaving.

Døme	Normalisert norrønt
(2) fadher[52], (1) fadhor[53], (1) faders[54]	fǪður

Me har allereie sett eit døme på genitiv over. Fyrsteleden av fadhor fadhor tyder fars far. Fyrste rotstaving manglar fonologisk u-omlyd, men andrestavinga <or> tilsvarar normalisert norrønt <ur>. Eit døme er skrive med endinga <s>. I dette dømet er rota ubøygd, men i staden får det genitivendinga <s> som elles finst i andre klasser. Eit anna døme er skrive heilt ubøygt og utan ending i denne samanhengen:

"(...) kendes oc dagher arneson oc olafuer arneson metdher fadher theiræ ia oc samþykkiæ (...)" (DN XVI:103)

Omsett skulle dette verta "(...) Dag Arneson og Olav Arneson (ved)kjende (seg) med deira fars ja og samtykke (...)". Ei forklåring på kvifor fadher ikkje har nokor serskild dativform, kan vera at theiræ er ei dativform, og at samsvaret i slike tilfelle var delvis inkonsekvent eller på veg ut or språket. Hadde det vore samanfall av genitiv og dativ, skulle dette ordet likevel hatt same form.

Linne hankjønnsord

Dei linne hankjønnsorda får endinga <a> i alle oblike kasus på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(1) bondæ[55]	bónda
(27) herræ[56], (4) herra[57], (1) here[58], (1) herre[59], (1) hære[60], (1) hær[61], (1) her[62]	herra

Nokre døme på endingsvokalen <a> finn ein òg i desse diploma, men ein finn flest døme med redusert endingsvokal <æ>. Det er òg døme der endingsvokalen er skriven <e>. Samanhengen er t.d. slik:

"(...) a niunda are ok xx rikis wars wyrduligs herre herre Eirikis (...)" (DN III:635)

Dømet skrive hære kjem frå same diplomet som hær utan vokalending. Desse døma er skrivne i same frasen som sitatet over. Ein annan skrivemåte òg utan ending førekjem i eit anna diplom. Dette og dømet here er skrivne i same diplomet:

"(...) a xxv rikix okars vyrdelix her here Eriker (...)" (DN X:123)

Her ser ein at namnet Eriker er skrive i nominativ sjølv om det står i ein genitivposisjon. I dei aller fleste diploma samsvarar namnet med vyrdelix i ei eller onnor form. Det vert eit definisjonsspørsmålet om det er "feil kasus" eller "feil genitivform". Fleirtalet av døma høver godt til normalisert norrønt, men med endingsvokalen redusert til <æ>.

3.1.3 Dativ eintal

a-klassa

Som hovudregel får hankjønnsorda i denne klassa endinga <i> i dativ eintal på normalisert norrønt. Det eine dømet, skrive kærleiki på normalisert norrønt, kan òg vera eit lint substantiv.

Døme	Normalisert norrønt
(4) dale[63], (1) dhal[64]	dali
(9) dæghi[65], (4) degi[66], (3) deghi[67], (1) degie[68], (1) dægi[69], (1) dægie[70], (1) degiæ[71], (1) daghe[72], (1) dag[73]	degi
(1) dome[74]	dómi
(1) eide[75], (1) eidæ[76]	eiði
(1) garde[77], (1) gardhe[78]	garði
(1) kærlæykæ[79]	kærleiki
(1) preste[80]	presti
(1) stein[81]	steini

Det er velkjent at dativendinga <i> på normalisert norrønt, ofte er skriven <e> på gamalnorsk. Dette er omtala i avsnittet om vokalharmoni i kapittel 2. Dei fleste døma tyder på at ei av desse dativendingane er nytta. Tre døme har endinga <æ> i staden for <e> eller <i>. Meir interessante er døma som manglar ending. Eit av desse, skrive dag, kjem frå eit diplom der målet skil seg mykje frå dei andre. Det andre, skrive dhal, står i preposisjonsuttrykket:

"(...) wti af Raumsdhal (...)" (DN III:800)

Preposisjonen af styrer dativ, og ein skulle difor kunna venta ei dativending. Det kan ha samanheng med at diplomet er relativt nytt, men det er lite som tyder på at det har noko å seia. Det siste dømet står og i preposisjonsuttrykk:

"(...) efter einom mar(k)stein (...)" (DN X:168)

Preposisjonen eptir kan styra både akkusativ og dativ på normalisert norrønt, oftast akkusativ, men einom er ei dativform som skal samsvara med substantivet. Ein ser her at <i> berre er nytta i dei tilfelle der det på normalisert norrønt er palatal omlyd i rotstavinga. Dativ eintal av dagr, skrive degi på normalisert norrønt, er skrive utan palatal omlyd i eit døme. I dette dømet, likt fleire andre, er det òg kome inn ein <h>, noko som kanskje kan tyda på palatal (eller frikativ) uttale av <g>. I eit tilfelle er det skrive degie. Her òg kan endinga <ie> tyda på palatal uttale av <g>.
   Døma på dag bør samanliknast med døma i akkusativ. Fleire av desse står i preposisjonsuttrykk med á. I kapittel 5 skriv eg om kva kasus preposisjonen á styrer. Det er mogleg at fleire av døma i akkusativ eigentleg burde vera dativ. Spørsmålet er om døma som liknar degi på normalisert norrønt, syner ei stivna dativform som berre var nytta i serskilde uttrykk, medan dag var den føredregne forma.

Bunden form får endinga eller den bundne artikkelen <inum> på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(7) dalenom[82], (5) dalenum[83], (1) dallen[84]	dalinum
(7) gardenum[85], (2) gardenom[86]	garðinum
(1) prestenum[87]	prestinum
(1) wegenom[88]	veginum

På gamalnorsk finn ein ofte den bundne artikkelen skriven <enom> i staden for <inum>. Dei fleste døma har liknande former. Eitt døme skil seg ut for di det ikkje har nokor ending som syner at det er dativ, skrive dallen men det er henta frå DN XXI:322 som er nemnt før. Alle dei andre har endingane <enom> eller <enum> som tilsvarar normalisert norrønt <inum>.

ord som endar på -an, -in, -un, -al, -il, -ul, -ar og -ur

Desse substantiva høyrer eigentleg til a-klassa på normalisert norrønt, men dei skil seg ut ved at stavinga føre endinga vert samandregen i dativ eintal.

Døme	Normalisert norrønt
(3) hamre[89]	Hamri
(1) apthanæ[90]	aptni

Det siste dømet står skrive slik:

"(...) a Paalmesso apthanæ (...)" (DN VI:433)

Det er interessant at andre rotstavinga i apthanæ ikkje er dregen saman føre dativendinga slik som normalisert norrønt aptni. Det er òg interessant at det her er nytta <æ> i staden for <e> eller <i> som dativending. Dømet er elles ganske likt normalisert norrønt. Vokalen i dativendinga vert <æ>, som fleire av døma på reine a-typar.

i-klassa

Til skilnad frå a-klassa får substantiva i a-klassa inga ending i dativ eintal på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(1) burdh[91]	burð
(2) bøø[92]	bǿ
(2) stad[93], (1) stadh[94], (1) staadæ[95]	stað

Dei fleste døma i diploma fylgjer same regelen som normalisert norrønt. Eit døme har endinga <æ>. Samanhengen det står i, etterlèt ingen tvil om at det er dativ:

"(...) j fyrnemdho boolstaadæ (...)" (DN XVI:103)

Adjektivet er her bøygt som inkjekjønn sjølv om substantivet er hankjønn. Slike endingar er ofte markerte med forkortingar, men her manglar både nasalstrek og <m>. Endingsvokalen <æ> har me allereie sett i a-klassa.

Ein del døme i dativ eintal av denne klassa skil seg klårt ut frå normalisert norrønt, t.d. (1) bœyum^[96], (1) bøøm^[97], (1) bøøom^[98], (6) stadum^[99], (5) stadhum^[100], (1) stodom^[101] og (1) stodum^[102]. Dette kan sjå ut som dativ fleirtal, men det er likevel liten tvil om at det burde vera eintal:

"(...) mit varom i hia i bøøm er ligger a hofstrond (...)" (DN I:693)

Her ser ein ma. at verbalet er står i tredje person eintal, normalisert norrønt liggr:

"(...) j sydræ gardenum adulfstadhum sem liger a loom (...)" (DN IX:235)

Her òg står verbalet i tredje person eintal. Ei onnor forklåring kan vera at desse døma er i bunden form, men at fyrstestavinga i den bundne artikkelen <inum> er samandregen. I det siste sitatet over kan endinga vera analog med endinga i gardenum som er skrive i bunden form. Ein skal òg leggja merke til at alle desse døma er namn på gardar.

Det er òg fleire døme på dativ eintal i bunden form. På normalisert norrønt får i-klassa same endinga, eller bundne artikkel, som a-klassa.

Døme	Normalisert norrønt
(5) luthenum[103], (2) lutenom[104], (2) lutenum[105], (1) lutanom[106], (1) luthanum[107]	hlutinum

Dei fleste skrivemåtane er variantar med same endinga som på normalisert norrønt. To døme skil seg ut ved å vera skrivne med endingane <anom> og <anum>, noko som elles liknar meir på tilsvarande ending for linne hankjønnsord. Alle døma er, som vanleg i gamalnorsk, skrivne utan <h> føre <l>.

u-klassa

Substantivet son får endinga <i> og i-omlyd av rota i dativ eintal på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(17) syni[108], (4) son[109]	syni

Dei fleste døma har, som nemnt ovanfor, i-omlyd på normalisert norrønt. Dei fleste døma er faktisk skrivne nett som på normalisert norrønt. Det er ei mogleg feilkjelde i desse døma. Ordet son er ofte forkorta til <s> eller <ss>, i dativ er det då som regel skrive <si>, men i t.d. DN III:640 finn ein heilt tydeleg syni:

"(...) af siugurde esteinssyni (...)" (DN III:640)

Fleire stader førekjem den avvikande forma son, t.d.:

"(...) magnvs eindridarson gaf steinar øysteinson oc amvnde estenson (...)" (DN I:693)

Dei to siste namna er indirekte objekt, og det siste fornamnet amvnde er skrive med tydeleg dativending. I DN VIII:285 finn ein dette preposisjonsuttrykket:

"(...) af bardhe eilifson (...)" (DN VIII:285)

Her òg er fornamnet skrive i dativ, men ikkje eilifson, sjølv om det burde vera samsvar. Fleirtalet av døma er skrivne med i-omlyd, syni som på normalisert norrønt. Det er sikkert ein samanheng mellom at døma utan i-omlyd òg er skrivne utan ending. Dei fleste døma utan i-omlyd kjem relativt seint i perioden. Det er òg verdt å merkja seg at to av døma utan i-omlyd er skrivne same dagen og er signert av dei to same lagrettemennene (DN VIII:285 og DN VI:433).

ord med broten rotstaving

Desse orda høyrer òg til u-klassa. Det som skil dei frå dei andre i u-klassa, er at urnordisk <e> i rota har vorte <ja>, eller med u-omlyd <jǪ>. I dativ eintal gjer i-omlyden så brytninga fell bort og vert <i>. Det einaste dømet i desse diploma er i dativ eintal og er skrive fiordh^[110], på normalisert norrønt skrive firði. Her ser ein fyrst og fremst at rota med brytning er uendra, men òg at dativending manglar.

ord på -naðr

Dei fleste orda som endar på -naðr på normalisert norrønt, høyrer òg med til u-klassa. Dei er kjenneteikna ved at dei får <i> som endingsvokal i nominativ og akkusativ fleirtal, og ev. u-omlyd i nominativ og akkusativ eintal og dativ fleirtal på normalisert norrønt. Ordet mánaðr på normalisert norrønt, tek eg med her sjølv om det eigentleg høyrer til r-klassa (sjå nedanfor) på normalisert norrønt, men i fleirtal ser det ut som om det høyrer til u-klassa.
   Dei einaste døma i denne kategorien er i dativ eintal og er skrivne (2) fulnæde^[111], (1) manadhæ^[112] og (1) warnadhe^[113]. Det fyrste dømet har <a> i nad redusert til <æ>. I dei andre dømet står <a>. Alle døma har ei eller onnor form for dativsending, i eitt døme skrive <æ> som me allereie har sett fleire døme på, medan dei andre har endingsvokalen <e>.

r-klassa, reine r-typar

I denne klassa òg får substantiva endinga <i> i dativ eintal på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(26) manne[114], (3) mannæ[115]	manni

Dei fleste døma er her skrivne med endinga <e>, men det er òg nokre døme som er som er skrivne med <æ>. Her òg er det nytta oppløyste forkortingar somme stader, men med ei ekstra <n> etter nasalstreken, t.d. <māne>. Endingsvokalen <e> i staden for normalisert norrøn <i> høver godt til det som allereie er nemnt om andre klasser. Skrivemåten med <æ>, som er sjeldnare, finst òg i andre klasser. Det er difor inkje som skil desse dativformene her frå dei førre.

Linne hankjønnsord

På normalisert norrønt får denne kategorien endinga <a>.

Døme	Normalisert norrønt
(1) bondæ[116]	bónda
(1) frænde[117]	frænda
(1) mathe[118]	máta
(1) siræ[119]	sira
(7) skilmale[120], (5) skilmala[121], (1) skilmalæ[122]	skilmála
(1) tima[123]	tíma
(2) vilia[124]	vilja

Denne forma får endinga <a> på normalisert norrønt, og ein finn fleire ulike døme med full endingsvokal enn i genitiv. Her òg finn ein døme med endingsvokalen redusert til <æ>, og endå nokre med endingsvokalen redusert til <e>. Eit typisk døme på bruken av det siste ordet er som fylgjer:

"(...) met þæim skilmale (...)" (DN III:701)

I eit anna diplom står dette:

"(...) Lucia Sigurdzdotter gaf (...) welbornom manne Olafue Hakonssyni frænde sinom (...)" (DN II:711)

Båe desse døma står saman med pronomen i dativ og etterlèt ingen tvil om kasusbruken. Meir tvil kan det vera om dømet skrive mathe:

"(...) thaw giordhe oll iardær skipthe sin æ millum mædher ia oc handarbandhe oc godhom kærlæykæ j so mathe at (...)" (DN III:800)

På normalisert norrønt styrer preposisjonen í dativ i slike samanhengar. Alternativet er akkusativ, men i så fall er endinga likeeins på normalisert norrønt.

I dativ eintal bunden form får linne hankjønnsord endinga <anum> på normalisert norrønt. Som eg skreiv i avsnittet om nominativ, er kríkr nytta som lint substantiv i desse diploma.

Døme	Normalisert norrønt
(1) krikanom[125]	* kríkinum

Her står <a> i endinga framleis, venteleg etter di det ikkje er endingsvokal, og endingsvokalen er <o> som venteleg etter <a> i gamalnorsk med vokalharmoni. Meir interessant er det at dette dømet, saman med dømet på same ordet i nominativ, her er skrive som lint substantiv i motsetnad til på normalisert norrønt. Likevel syner desse døma mest likskapar med sjølve bøyingssystemet på normalisert norrønt.

3.1.4 Akkusativ eintal

a-klassa

Hankjønnsorda i a-klassa akkusativ eintal får inga ending på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(2) arff[126], (1) arf[127]	arf
(12) dagh[128], (10) dag[129], (1) daag[130]	dag
(1) dom[131]	dóm
(1) gardh[132]	garð
(8) pening[133], (5) peningh[134]	pening
(1) wegh[135]	veg

I akkusativ eintal ubunden form står rota utan ending på normalisert norrønt. Desse døma i ubunden form stadfestar det òg. Når det gjeld ordet dag, finn ein her òg mange døme skrivne med <gh> sjølv om det ikkje kan reknast som teikn på palatal uttale. Derimot kan det indikera frikativ. Noko sikkert om det kan ein likevel ikkje vita berre utifrå denne forma. Alle døma er skrivne utan nokor ending og høver i så måte godt til normalisert norrønt.

I bunden form er endinga, eller den bundne artikkelen, den same som i nominativ bortsett frå at <r> manglar på same måten som i ubunden form.

Døme	Normalisert norrønt
(11) daghen[136], (9) daghin[137], (5) dagen[138], (1) daghæn[139]	daginn
(1) dalen[140]	dalinn
(1) garden[141], (1) gardhen[142]	garðinn
(1) weghen[143]	veginn

I bunden form har normalisert norrønt artikkelen <inn> etter rota. Dei fleste døma her har endinga <en> i staden. Sidan dobbel konsonant sjeldan er nytta i slutten av ord, høver desse døma godt. Eit døme har vokalen <æ> i endinga, og eit døme, som finst i mange diplom, er skrive med vokalen <i>.  

ord som endar på -an, -in, -un, -al, -il, -ul, -ar og -ur

Desse orda, som framleis høyrer til a-klassa, skil mellom nominativ og akkusativ eintal ved at konsonanten i endinga, som er dobbel i nominativ, er einskild i akkusativ på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(1) aptan[144], (1) æftæn[145], (1) æpthan[146]	aptan

Dei andre orda i denne klassa er former av ordet aftan eller eftan som står i akkusativ eintal for di det er tidsuttrykk, og i eitt tilfelle i dativ eintal i preposisjonsuttrykk. I akkusativ eintal òg er dei fleste skrivne i ubunden form. Døma i akkusativ ubunden form har inga ending. I det eine dømet er vokalen <a> i andre rotstaving redusert til <æ>. Ein gong er det skrive i bunden form, æptanen^[147]. Dette òg høver vel til normalisert norrønt på bakgrunn av det som er skrive om den bundne artikkelen over.

i-klassa

Hankjønnsorda i denne klassa har heller ikkje nokor ending i akkusativ eintal på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(1) burdh[148],(1) buurd[149]	burð
(1) reknigxskap[150]	* reikningskap
(1) stadh[151]	stað

I ubunden form på normalisert norrønt skal ord i denne kategorien ikkje ha nokor ending. Døma som er skrivne utan ending, skil seg difor ikkje ut når det gjeld kasusbøying. Meir interessant er det å finna ordet reknigxskap som tilsvarar vårt rekneskap. Dette ordet finn ein ikkje i Samlaget si Norrøn ordbok, men ein finn ei mengd ord med suffikset -skapr, akkusativ eintal -skap.

Det er òg eit døme i bunden form. På normalisert norrønt er den bundne artikkelen skriven <inn>.

Døme	Normalisert norrønt
(1) bekien[152]	bekkinn

Endinga <en> i bunden form tilsvarar normalisert norrønt <inn>. Det som er meir interessant er skrivemåten med vokalane <i> føre den bundne artikkelen. Dette kan tyda på palatal uttale av <k>. Mot dette tel at ordet ikkje er uttala med palatalisering i dag, bortsett frå i dativ.

u-klassa

U-klassa, t.d. son, har inga ending i akkusativ eintal på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(4) son[153], (1) zen[154], (1) zøn[155]	son

Etter di alle døma i nominativ er skrivne utan r-ending, kan ein her venta å finna same form. Dei fleste døma stadfestar dette. I eit diplom finn ein to ulike avvikande former med <e> og <ø> i rota. Desse to døma er frå DN XXI:322 som allereie er nemnt pga. avvikande språk.

r-klassa, reine r-typar

Denne klassa har inga ending i akkusativ eintal på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(3) man[156]	mann

Alle døma i akkusativ eintal er her skrivne nesten som på normalisert norrønt. Bortsett frå at det på normalisert norrønt er skrive med dobbel <n>, er det nett som på norrønt. Dette substantivet og son er dei einaste som syner eit tydeleg samanfall mellom nominativ og akkusativ. Sidan båe desse substantiva har røter som endar på <n>, kan det kanskje samanliknast med ein eldre overgang frå stainʀ > steinn i nominativ eintal.

Slektskapsorda bror og far

På normalisert norrønt er akkusativ eintal lik genitiv og dativ eintal.

Døme	Normalisert norrønt
(3) fader[157], (1) fadhor[158]	fǪður

Det eine dømet her er skrive med endinga <or> og kan såleis seiast å fylgja same mønsteret. Det er likevel fleire tilfelle på skrivemåten som er ubøygd. Det er imidlertid ingen tvil om at det er akkusativ:

"(...) hun ærfde æftir Eilef fader siin (...)" (DN III:608)

Preposisjonen æftir styrer akkusativ, og namnet Eilef er akkusativ, men det kan ha samanheng med at det står som apposisjon og at apposisjonen er ubøygd. Dei to andre døma på same skrivemåten er òg i preposisjonsuttrykk med etter, det handlar om arv, men i desse tilfella står det ikkje som apposisjon.

Linne hankjønnsord

Dei linne hankjønnsorda får same endinga i akkusativ eintal som i genitiv og dativ eintal.

Døme	Normalisert norrønt
(1) her[159]	herra
(1) matha[160]	máta
(1) ongga[161]	unga

Det er interessant at ordet ungi, på normalisert norrønt, er nytta i staden for son, dotter eller barn. På normalisert norrønt er ungi helst nytta om fugleungar.^[162] Det er òg eit døme på ord i akkusativposisjon som er skrive utan ending. Her står det slik:

"(...) Jngierdh a Blakarfe þer a wærfan hadhe wtgiefen wtta vyrdhelig her her Hakon (...)" (DN X:125)

Adjektivet vyrdhelig står i akkusativ etter preposisjonen wtta som er ei form for útan på normalisert norrønt.

3.1.5 Nominativ fleirtal

u-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(2) synir[163]	synir

Dette er nettopp som på normalisert norrønt med i-omlyd og endinga <ir>.

r-klassa, reine r-typar

Døme	Normalisert norrønt
(22) men[164], (3) mæn[165], (1) menn[166]	menn

I nominativ fleirtal skal det både på normalisert norrønt og moderne norsk, båe målformer, vera i-omlyd. Desse døma stadfestar det. Som i eintal, er dei fleste døma skrivne med einskild <n>. Det einaste dømet der det er skrive med dobbel <n>, er henta frå DN XXI:252 som eg ikkje har faksimile av, men det er nok ei oppløyst forkorting. I så fall er denne skrivemåten identisk med den fyrste som førekjem i dei fleste diploma. Elles høver døma godt til normalisert norrønt menn. Skrivemåten med <æ> er nok heller eit uttrykk for æ-skriving som me allereie har sett førekoma.

Slektskapsorda bror og far

Desse substantiva får ikkje nokor eigentleg fleirtalsending, men bortfall av vokalen i andre rotstaving og i-omlyd på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(1) brøder[167], (1) brødher[168], (1) brødhær[169]	brǿðr

Sjølv om det ikkje er noko ivegen for å har fleire brør, kan ingen ha meir enn ein far. Det kan kanskje forklåra kvifor det heller ikkje er døme på far i fleirtal. I staden er det ei rekkje døme på bror i fleirtal. I nominativ fleirtal finn ein to døme med innskotsvokalen <e>. Eit tredje døme er skrive med innskotsvokalen <æ>. Me har allereie sett at både <e> og <æ> er nytta som innskotskvokal, så det er ikkje verdt å skriva noko meir om det her. Ikkje uventa kan ein stadfesta at rota har same omlyden som på normalisert norrønt og moderne norsk.

3.1.6 Genitiv fleirtal

a-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) dala[170]	dala
(1) væghnæ[171]	vegna

Genitiv fleirtal endar i alle kjønn og klasser på <a>, i ubunden form på normalisert norrønt. Det eine døme er skrive dala, er såleis nett som på normalisert norrønt. I det siste ser ein at endingsvokalen er redusert til <æ>, men elles høver båe døma godt sammanlikna med normalisert norrønt. Det bør nemnast at det kan vera tvil om det eigentleg er fleirtal i det fyrste dømet. Det står skrive:

"(...) sudhær til Dufwædala (...)" (DN X:168)

Syntaktisk kan det verka meir logisk med eintal, men forma er tydeleg fleirtal. Attåt dette kan ein leggja til at nettopp ordet dal ofte er skrive i fleirtal på normalisert norrønt der me i dag nyttar eintal, t.d. Guðbrandsdalar. Det siste dømet står i denne samanhengen:

"(...) ek jntok a henner væghnæ, (...)" (DN IX:270)

På moderne norsk blir dette "på hennar vegne" eller "på vegne av henne" og bør difor vera uproblematisk. At det er ein <n> føre endingsvokalen, førekjem i nokre tilfelle på normalisert norrønt, serleg når det gjeld linne hokjønnsord, men òg dette hankjønnsordet.

a-klassa med i-innskot

Døme	Normalisert norrønt
(1) auræ[172]	aura

Dette dømet er her skrive i samanhengen er som fylgjer:

"(...) godhum peninghom j jardar auræ firir iiii kualæygor jardar (...)" (DN IX:241)

På same måten som for reine a-typar, er endingsvokalen <a> på normalisert norrønt, redusert til <æ>. Det kan kanskje vera tvil om det er akkusativ eller genitiv, men endinga i desse formene er den same på normalisert norrønt.

r-klassa, reine r-typar

Døme	Normalisert norrønt
(1) manna[173], (1) manne[174]	manna

Gentitiv fleirtal endar alltid på <a> på normalisert norrønt. Det eine dømet er difor nett som på normalisert norrønt. Eit anna døme skil seg ut med endingsvokalen <e>. Samanhengen det står i, etterlèt ingen tvil om kasusen:

"(...) setthe ek fyrnemhdær ifuar mit inzigle met þessæ godræ manne inzigle er hia varo (...)" (DN VIII:285)

Verbet styrkjer at det er fleirtal. Me har allereie sett at endingsvokalen <a> ofte er redusert til <æ>. Her er det i staden <e>, men det òg har me allereie sett nokre døme på.

Linne hankjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(2) gutha[175]	gota, gotna
(1) veenda[176], (1) vendha[177]	venda

Det mest interessante med desse døma er at dei kjem frå to diplom skrivne same dagen av dei to same lagrettemennene, men på to ulike stader. Når det gjeld bruken av genitivsending i fleirtal, er dei nett som på normalisert norrønt, men for di dei står som ein del av kongens tittel, kan det vera eit gamalt uttrykk som fylgjer ei fast formulering, og det er eit spørsmål om det er representativt for språket elles i diploma. Det er likevel inkje som tyder på det motsette.

3.1.7 Dativ fleirtal

a-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(11) dalum[178], (2) dalom[179], (1) dala[180]	dǪlum
(2) peningum[181], (1) peningom[182], (1) peninghom[183], (1) pæninghom[184]	peningum
(1) teghum[185], (1) teighum[186], (1) tæighum[187]	teigum

Dativ fleirtal får endinga <um> i ubunden form i alle klasser og kjønn på normalisert norrønt med nokre få unnatak der endinga er samandregen med rota. På gamalnorsk er endinga ofte skriven <om>, eventuelt avhengig av vokalharmoni. Dei fleste døma i desse diploma har ei av desse endingane. Eit døme har endinga <a> som liknar akkusativ fleirtal på normalisert norrønt, men det står i eit preposisjonsuttrykk med preposisjonen i som skal ta dativ ved stillstand:

"(...) a Loom j nørdreluthenum i Gudbrandzdala (...)" (DN III:800)

Gudbrandsdalen er, som allereie nemnt, oftast skrive i fleirtal på normalisert norrønt. I desse diploma er dei fleste døma i dativ skrivne med dalum eller dalom. Desse og alle dei andre døma har endingane <om> eller <um> som høver godt.

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(15) lutum[188], (5) luthum[189], (3) luttum[190], (1) lutom[191]	hlutum
(1) stadom[192]	stǪðum

I dativ fleirtal på normalisert norrønt har alle døma endinga <um>. Endingsvokalen her varierer mellom <o> og <u>. Fordelinga av desse endingsvokalane tyder på vokalharmoni. Meir interessant er det kanskje at fonologisk u-omlyd manglar i dømet stadom.

r-klassa, reine r-typar

Døme	Normalisert norrønt
(28) monnom[193], (14) monnum[194], (1) menom[195]	mǪnnum

Dei fleste døma her er skrivne med fonologisk u-omlyd. Dette skulle tyda på at fonologisk u-omlyd er nytta som på normalisert norrønt, men dei fleste av desse døma kjem frå innleiinga "Ǫllum mǪnnum, o.s.v." som ein finn i dei fleste diploma. Dette tyder på at denne frasen er ei fast formulering som har lite med det lokalet målet å gjera. Eit døme som ikkje er henta frå ei slik innleiing, er skrive i denne samanhengen:

"(...) han kræfuer ix kyrlogh j þæim peningum sem godom monnom er viterlikt (...)" (DN III:598)

Skilnaden på <o> og <u> i dativendinga er ikkje vesentleg, og det kan vera tilfeldigheiter i samband med oppløysing av forkortinga - oftast skrive mǪ́m. I andre høve finn ein former som har dativending, men ikkje fonologisk u-omlyd. Dømet skrive menom er nesten identisk med dagens lokale form.

Slektskapsorda bror og far

Døme	Normalisert norrønt
(1) brødrum[196], (1) brødher[197]	brǿðrum

Det eine dømet her liknar normalisert norrønt med endinga <um>. Det andre dømet står i dativposisjon, men har ikkje nokor dativform:

"(...) þeim kan eigh sæmiæ adhernæmdom simone ok þeim brødromon amunde østeinssyni ok barde brødher hans (...)" (DN III:574)

Det kan kanskje sjå ut som om brødher er eintal, men eg tolkar det som ein apposisjon til både amunde og barde. Den mest nærliggjande forklåringa til kvifor det ikkje har dativform, er at apposisjonar ofte kan stå ubøygde.
   I bunden form finn ein dømet brødromon^[198]. Det mest interessante med dette dømet er at konsonantane i endinga har bytt plass samanlikna med normalisert norrønt. Den mest nærliggjande forklåringa på dette er at det er påverknad frå svensk der dativ fleirtal bunden form får endinga <umin> (Bergman 1968:47).

Linne hankjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(3) eruingium[199], (1) erfuingiom[200], (1) ærfuingom[201], (1) æringia[202], (1) ærugio[203]	erfingjum
(1) skilmalom[204]	skilmálum

Det eine dømet i dativ fleirtal, skrive eruingium, er svært likt normalisert norrønt. Døma på ordet erfingjum, høyrer til den typen som for j-innskot i oblike kasus. To døme avvik tydeleg frå normalisert norrønt. Grunnen til desse avvika er vel helst at kasusbøying ikkje er nytta i det heile i dette diplomet:

"(...) fro osz och vor Æringia och Ondar forneffde Andrez haluardhszen och Eileff haluardhszøn och teris Ærugio (...)" (DN XXI:322)

Båe skrivemåtane står til preposisjonen her skriven fro, normalisert norrønt frá, som styrer dativ.

3.1.8 Akkusativ fleirtal

a-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) gardæ[205]	garða
(3) peningæ[206], (2) peninga[207], (1) peninghæ[208]	peninga

Akkusativ fleirtal av a-klassa får endinga <a> i ubunden form på normalisert norrønt. Eit døme, skrive peninga, finst i to diplom og er skrive nett som på normalisert norrønt. I dei fleste døma er endingsvokalen redusert til <æ>. Utanom endingsvokalen er det lite som skil desse døma frå normalisert norrønt.
   I bunden form finn ein eitt døme, (1) peningana^[209]. som er nett som på normalisert norrønt.

Linne hankjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(2) eruingiæ[210]	erfingja

Det einaste dømet på akkusativ fleirtal førekjem i to diplom. Den eine staden kan det òg vera både nominativ for di namnet eiriker står i nominativ, og genitiv for di det står i eit preposisjonsuttrykk med til, men andre ord i same setningsleden er heilt klårt ikkje genitiv:

"(...) til tid nemdan eiriker oc hans eruingiæ (...)" (DN IX:231)

Her ser ein godt korleis skrivaren er ustø i bruken av kasus. Adjektivet nemdan står i akkusativ, medan namnet står i nominativ. Sidan korkje adjektivet eller namnet er genitiv, og for di skrivemåten eruingiæ neppe er nominativ fleirtal, går eg ut frå at det er akkusativ. Det bør leggjast til at akkusativ og genitiv fleirtal av dette ordet er like på normalisert norrønt.

3.1.9 Samandrag

I nominativ eintal finn ein endinga <er> i dei fleste døme på ord som har endinga <r> på normalisert norrønt. Dette gjeld fyrst og fremst a-klassa, men det manglar døme på i-klassa. Ein finn òg at endinga - rett nok skriven <ær> - er nytta analogt i ordet biskup som ikkje får ending på normalisert norrønt. I u- og r-klassa finn ein at nominativendinga <r> manglar slik at desse formene vert like akkusativ. Slektskapsorda bróðir og faðir er i dei fleste døma skrivne med endestavinga <er> for normalisert norrønt <ir>. Blant døma på linne hankjønnsord med endinga <i> på normalisert norrønt, finn ein her endinga <e> i dei fleste døma. Ordet herra, som har endinga <a> på normalisert norrønt, er her skrive med endinga <æ> i eit fleirtal av døma. Dei einaste substantiva som tykkjest tyda på systematisk samanfall av nominativ og akkusativ, er son og mann som i nominativ er skrive i same form som i akkusativ i desse diploma.
   I genitiv eintal finn ein endinga <s> i a-klassa som på normalisert norrønt, og <ar> i i- og u-klassa. Når det gjeld slektskapsorda bróðir og faðir, er det meir ugreitt å avgjera kva som var genitivsformene. Det finst eitt døme skrive med endinga <or> for normalisert norrønt <ur>, men to som har same form som i nominativ og eitt med endinga <ers>. Skrivemåten med endinga <or> må likevel seiast å vera den som liknar mest på normalisert norrønt. Blant døma på linne hankjønnsord finn ein endinga <æ> i det store fleirtalet, t.o.m. ord som har endinga <e> i nominativ i diploma.
   I dativ eintal finn ein at eit stort fleirtal av døma i a-klassa har endinga <e> for normalisert norrønt <i>, men dativforma av dagr har endinga <i> i dei fleste døma. Dette heng truleg saman med palatal omlyd av rota, og det tyder på palatal uttale av <g>, noko det finst fleire døme på. Dømet på hankjønnsord med avleiingssuffiksa -an, -in, -un, -al, -il, -ul, -ar og -ur, aptan, er skrive med endinga <æ>, men meir interessant er det at andre rotstaving ikkje er samandregen. Det gjeld derimot stadnamnet Hamarr, skrive hamre. I i-klassa finn ein, som på normalisert norrønt, inga ending i dei fleste døma. Meir interessant her er det at orda bǿr og staðr fleire stader skrivne som i dativ fleirtal i samband med gardsnamn. Når det gjeld i-klassa, finn ein stort sett endinga <i>, men dette heng truleg saman med vokalharmoni og at døma har vokalen <y> i rota. Dømet med broten rotstaving står utan ending. Dei fleste døma med suffikset -nað har endinga <e>. Når det gjeld linne hankjønnsord, skulle ein kanskje venta former som liknar genitiv og akkusativ, men dei er i mindretal. Dei fleste har endinga <e>, men det er òg døme med <a> og <æ>.
   I akkusativ eintal finn ein lite som skil desse døma frå normalisert norrønt. Alle døma i a-klassa er utan ending og syner at det er eit tydeleg skilje mellom nominativ og akkusativ. I klasser utan r-ending i nominativ på normalisert norrønt er det såleis ofte ikkje noko skilje mellom nominativ og akkusativ. Når det gjeld ordet faðir, er dei fleste døma skrivne om lag som i nominativ. Døma i akkusativ eintal er for få og sprikande til å dra konklusjonar.
   I nominativ fleirtal manglar det døme på a- og i-klassa. Døma i u-klassa har endinga <ir>, som på normalisert norrønt, men på bakgrunn av det som er skrive i kapittel 2 om vokalharmoni, kan ein rekna med at <er> òg kan førekoma. Døma i r-klassa syner at dei har i-omlyd, men manglar fleirtalsending. Ordet bróðir har likevel innskotsvokalen <e> føre <r> som nominativ eintal av a- og i-klassa.
   I genitiv fleirtal er det ikkje mange døme, men sidan endingane i ulike bøyingsklasser var dei same på normalisert norrønt, kan ein rekna med at skilnadene på dei som finst, ikkje har samanheng med kva klasse dei høyrer til. Dei syner eit fleirtal med endinga <a>, men òg <æ> og <e> i nokre få tilfelle. Dette tyder på at det er meir eit spørsmål om reduksjon av endingsvokal enn bruk av dativ som kasus.
   I dativ fleirtal er det òg same endinga i alle klasser på normalisert norrønt. Unnataka er nokre få ord der endinga er samandregen med rota. Nesten alle døma har endinga <um> eller <om>. Det er interessant at det er vanskeleg å sjå nokon samanheng mellom bruken av endingsvokal og vokalharmoni. Det er òg interessant at bortsett frå innleiingsfrasen "Ǫllum mǪnnum, osv.", er det nesten ikkje døme på fonologisk u-omlyd.
   I akkusativ fleirtal har dei fleste døma i a-klassa endinga redusert til <æ> for normalisert norrønt <a>. Det same gjeld døma på linne hankjønnsord.
   Når det gjeld bunden form, er det færre døme. Sjølve morfemet, den bundne artikkelen, er det same i nominativ og akkusativ eintal på normalisert norrønt, og det er ikkje for risikabelt å rekna med at det galdt målet i desse diploma òg. Dei fleste døma, rett nok i akkusativ, har artikkelen <en>.
   I dativ eintal finn ein både endingane <enom> og <enum>, men ikkje <inum>. Dette avvik frå reglande for vokalharmoni, men høver godt til det ein finn i dativ fleirtal ubunden form. Når det gjeld linne hankjønnsord finn ein eitt døme med endinga <anom>.
   I fleirtal er det berre eitt døme, i akkusativ, med endinga <ana> som er nett som på normalisert norrønt.

3.2 Hokjønn

Hokjønnssubstantiva kan på normalisert norrønt delast inn i a-, i- og r-klassa, og to klasser linne hokjønnsord (Haugen 2001: 121, 133). A-klassa kan vidare delast inn i urnordiske Ǫ́-stomnar og ijǪ́-stomnar.
   A-klassa av urnordiske Ǫ́-stomnar har på normalisert norrønt inga ending i nominativ, akkusativ og dativ eintal, medan urnordiske ijǪ́-stomnar har endinga <r> i nominativ og endinga <i> i akkusativ og dativ eintal. Båe typane har endinga <ar> i genitiv eintal. I fleirtal har båe typane endinga <ar> i nominativ og akkusativ fleirtal, <um> i dativ fleirtal og <a> i genitiv fleirtal. I-klassa har inga ending i nominativ, akkusativ og dativ eintal, og endinga <ar> i genitiv eintal. I nominativ og akkusativ fleirtal har dei endinga <ir>. Dativ og genitiv fleirtal er som a-klassa. R-klassa har heller inga ending i nominativ, akkusativ og dativ eintal, og endinga <ar> i genitiv eintal. Nokre ord, t.d. kýr, har i-omlyd i nominativ og genitiv eintal, i genitiv er endinga difor <r> (utan <a>). I fleirtal har r-klassa endinga <r> i nominativ og akkusativ, medan dativ og genitiv er som a- og i-klassa. Orda dóttir, módir og systir høyrer òg til r-klassa, men har, som bróðir og faðir, skifte av vokalen i andre rotstaving i eintal, og i-omlyd med bortfall av vokalen i andre rotstaving i fleirtal. Linne hokjønnsord kan delast inn i urnordiske Ǫ́n-stomnar og īn-stomnar. Urnordiske Ǫ́n-stomnar har endingsvokalen <a> i nominativ eintal og <u> i oblike kasus eintal. I fleirtal har desse endinga <ur> i nominativ og akkusativ, medan dativ er som andre klassar. Genitiv fleirtal skil seg litegrann ut med endinga <na>. Urnordiske īn-stomnar har endinga <i> i alle kasus i eintal, men fleirtalsformer manglar.

3.2.1 Nominativ eintal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) toft[211]	topt

På normalisert norrønt får ord i denne kategorien som regel inga ending. Det einaste dømet stadfestar det. Ikkje uventa er det skrive med <ft> i staden for <pt> som på normalisert norrønt.

Slektskapsorda dóttir, móðir og systir

Døme	Normalisert norrønt
(7) dotter[212], (7) dottor[213], (3) dother[214], (2) doter[215], (2) dotther[216], (1) daater[217]	dóttir
(1) syster[218]	systir

Dei fleste døma i nominativ eintal har alle endinga <er> som tilsvarar normalisert norrønt <ir>. Eit døme har endinga <or>. Eit par typiske døme syner at det likevel er subjekt, t.d.:

"(...) marghet ellinszdottor gaf sin samtykt (...)" (DN III:645)
"(...) torladær bærdorsson ok jærtrudh eilifs dottor oc jostein palsson veitto (...)" (DN III:701)

Verbet står i 3. person fleirtal og mannsnamnet toraldær er tydeleg nominativ, difor burde jærtrudh eilifs dottor òg vera nominativ. I bunden form finn ein (1) modhernnæ^[219] og (2) modhernæ^[220] for normalisert norrønt móðirin. I eit diplom førekjem båe skrivemåtane, noko som tyder på at bruken av einskild eller dobbel <n> kan vera tilfeldig. Det er ingen tvil om at det er subjekt og dimed nominativ:

"(...) førre bøør fadher modhernæ taka arf æfter sonarbarn sitt æder modher modhernnæ (...)" (DN III:635)

Denne uventa endinga i bunden form kan tyda på at uttala av <rn> var retrofleksiv. Det kan òg sjå ut som det som opprinneleg var akkusativ, her er nytta i nominativ. Dette kan vera opphavet til <a> som bunden artikkel i dei fleste norske målføra i dag. Mot dette tel at dialekten i Lom ikkje har denne bundne artikkelen i dag.

Linne hokjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(1) fylgiæ[221]	fylgja
(5) kona[222], (1) kono[223]	kona
(1) kyrlæighæ[224], (1) kyrlæygha[225]	kýrleiga

Nominativ eintal i denne klassa endar på <a> på normalisert norrønt. Dei fleste av desse døma er òg skrivne med denne endingsvokalen, ev. redusert til <æ>. Eit døme står i nominativposisjon, men har oblik form:

"(...) ii skirikare vitnæ er swa eitha jfuar olaafson oc iangerdhæ niculasdother festarkono fyr nemz juar (...)" (DN VIII:285)

Om iangerdhæ ikkje er nominativ, samsvarar kono, men verbet heita tek subjektspredikativ og burde difor vera nominativ. Sjølve skrivemåten iangerdhæ tyder på at kvinnenamn har ein tendens til å få linn bøying (Larsen 1897:61).
   Eit døme står i bunden form, skrive kirkien^[226]. Endingsvokalen er her <e> i staden for <a> på normalisert norrønt. Elles er det ikkje noko som skil dette dømet frå normalisert norrønt.

3.2.2 Genitiv eintal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) hiællpær[227]	hjalpar
(8) sakar[228]	sakar
(1) tid[229]	tíðar
(1) owundh[230]	Ǫfundar

I genitiv eintal er endinga <ar> på normalisert norrønt. Eit døme som førekjem i åtte diplom er identisk med normalisert norrønt. Eit anna døme har same endinga, men med progressiv j-omlyd og vokalen redusert til <æ>. Eit par døme manglar heilt ending. I det eine av desse er det ingen tvil om at det burde vera genitiv:

"(...) tel æwerdeligo tid (...)" (DN X:125)

Preposisjonen til styrer alltid genitiv på normalisert norrrønt, slik er det òg i dei aller fleste døma i desse diploma, likevel er korkje adjektivet eller substantivet skrive i genitiv. Det andre dømet er òg diskutabelt:

"(...) firir owundh skuldh (...)" (DN VIII:285)

Eg omset dette med "for avunds skuld" på dårleg nynorsk. Desse to døma er uansett i mindretal og kan reknast for unnatak.

Til ir-klassa høyrer òg ordet jord, på normalisert norrønt skrive jǪrð. Dette ordet har broten rotstaving med u-omlyd i nominativ eintal på normalisert norrønt, men i genitiv manglar denne omlyden. Det er mange døme i desse diploma, serleg i genitiv eintal, men skrivemåtane varierer ganske mykje.

Døme	Normalisert norrønt
(8) iardar[231], (5) jærder[232], (5) jærdær[233], (4) jærdæræs[234], (3) iærdæræs[235], (1) iardares[236], (1) iardær[237], (1) jordhar[238], (1) iærdærs[239], (1) iærdærær[240], (1) iordh[241], (1) jordh[242], (1) jordo[243]	jarðar

Døma i genitiv fleirtal varierer mykje. Mange av dei er meir eller mindre som normalisert norrønt. Andre døme har "dobbel" genitivending. Dette kan tyda på at <s> var på veg til å taka over som genitivending. Atter andre døme har omlyd, analogt med nominativ og akkusativ eintal. Desse ulike døma kan ein sortera i to grupper - med <a>, ev. <æ>, eller med <o> i rotstavinga, t.d.:

"(...) iii kualæigu jærdær (...)" (DN V:416)

Døma skrivne med <o> står òg i posisjonar der det burde vera genitiv, t.d.:

"(...) til fyr nemdaræ iordh (...)" (DN IX:235)

Det kan difor sjå ut som om skrivemåten med rotvokalen <a> eller <æ> berre er nytta når ein talar om verde. Dette kan tyda på at det er ein fast uttrykksmåte og at skrivemåten med <o> i rota er føredregen i andre samanhengar.

r-klassa

I genitiv eintal er det eitt døme, skrive(1) bokar^[244], som tilsvarar normalisert norrønt bókar.

Slektskapsorda dóttir, móðir og systir

Døme	Normalisert norrønt
(3) dottor[245], (1) dotter[246]	dóttur
(1) modhor[247], (1) modhoors[248]	móður

To av døma er om lag som ein kan venta når ein samanliknar med normalisert norrønt. Eit anna døme, skrive dotter, skil seg ut frå normalisert norrønt, men det er utan tvil i genitivsposisjon:

"(...) med ia ok samþykt Særks Þoressonar ok Steinoro Arna dotter ok Roar Arnassonar (...)" (DN III:608)

Eit døme har ei slags dobbel ending. Slike tilfelle har me allereie sett tidlegare. Det er truleg ein analogi med andre ord som har endinga <s> i genitiv eintal.

Linne hokjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(6) eigo[249], (4) egho[250], (3) æiighu[251], (2) eygo[252], (1) ego[253], (1) æighu[254], (1) æigo[255]	eigu
(1) retviso[256]	réttvísu
(6) visso[257], (2) viso[258], (1) visze[259]	vissu

Endinga i genitiv eintal av desse orda er <u> på normalisert norrønt. Dei fleste døma er skrivne med endingane <u> eller <o>. Det som skil skrivemåtane har likevel ikkje så mykje med kasusbøyinga å gjera. I dei fleste døma er det stavemåten av stavinga <eig> som varierer. Det einaste vesentlege avviket er skrive visze, men dette dømet kjem frå DN XXI:322 som på dei fleste måtar har eit sterkt avvikande språk.

3.2.3 Dativ eintal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) ærfdh[260]	erfð
(1) giærd[261]	gerð
(1) landskyl[262]	landskyld
(16) nadh[263], (10) naadh[264], (4) naad[265], (3) nad[266], (1) nadz[267]	náð
(1) roo[268]	ró
(1) saal[269]	sál
(2) samþykt[270], (2) samtykt[271], (1) samthykt[272]	samþykt
(4) sokn[273], (1) sookn[274], (1) soknt[275], (1) songh[276]	sókn
(1) thoft[277]	topt

I denne kategorien er det ei stor mengd døme, både i bunden og ubunden form. Døma i ubunden form skil seg ikkje så mykje frå normalisert norrønt. Det kan imidlertid hefta tvil om dømet thoft. Det står i fylgjande samanheng:

"(...) till einnæ ladhu thoft (...)" (DN X:168)

Preposisjonen skulle styra genitiv, men fråveret av genitivending tyder på at det her er nytta dativ eller kanskje akkusativ. Den ubundne artikkelen einnæ kan vera både genitiv med r-bortfall og dativ med endingsvokalen <æ> for <i> på normalisert norrønt. Det dømet som skil seg mest frå normalisert norrønt, er skrive naadhe^[278]. Samanhengen etterlèt likevel ingen tvil:

"(...) med gudz naadhe (...)" (DN X:123)

Dette dømet syner at dagens form nåde var på veg inn i språket. Eit anna døme liknar genitiv, men her er endinga truleg analog med nærståande ord:

"(...) med gudz nadz Norikz konungz (...)" (DN X:125)

Som ein tydeleg kan sjå, varierer ortografien ein del, men fleirtalet av døma skil seg ikkje ut frå normalisert norrønt når det gjeld kausbøying.

I bunden form får desse orda endinga <inni> på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(2) lidennæ[279], (1) lidene[280], (1) lidhenæ[281]	hlíðinni
(3) soknænnæ[282], (1) soknenne[283], (1) sokninnæ[284], (1) soknæn[285]	sókninni
(1) toftenne[286]	toptinni

Om ein ikkje ser for strengt på bruken av dobbel <n>, syner desse døma liknande former. Dømet med einskild <n> kan forvekslast med akkusativ, men av samanhengen går det fram at det må vera dativ:

"(...) som ligher i longelidene (...)" (DN IX:268)

Endingsvokalen, skriven <i> på normalisert norrønt, er som regel skriven <e> eller <æ>. Skrivmåten med <e> er ikkje uventa, men <æ> er meir avvikande. Det burde likevel ikkje vera tvil om at det er dativ:

"(...) sem liger a loom [j mo sokninnæ (...)" (DN IX:235)

Eit døme skil seg ut utan endingsvokal i det heile. Det står i same typen preposisjonsuttrykk som dei to føregåande sitatat.

Substantiver jǪrð har ei serskild ending i bunden form som liknar linne hokjønnsord.

Døme	Normalisert norrønt
(1) iordhenne[287]	jǪrðunni

I dativ eintal er det berre eitt døme i bunden form. Fyrste endingsvokal er skriven <e> i staden for <u> og siste endingsvokal er skriven <e> i staden for <i>. Elles er dette dømet relativt likt normalisert norrønt.

a-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) betaling[288]	betalingu
(1) lysing[289]	lýsingu

Det er to døme på dativ eintal i ubunden form. Til skilnad frå normalisert norrønt har dei ikkje endinga <u>. Det er likevel ingen tvil om at det er dativ:

"(...) hia varo thessare varare lysing (...)" (DN VIII:285)

Og det andre dømet:

"(...) j godhre betaling (...)" (DN III:761)

Dette dømet er kanskje mest interessant for bruken av ordet betaling som ikkje var nytta i klassisk gamalnorsk tid.

r-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) bok[290], (1) book[291]	bók
(1) hendhe[292]	hendi
(1) strond[293]	strǪnd

Alle døma i dativ eintal ubunden form liknar mykje på normalisert norrønt. Det er òg eit døme med i-omlyd av ordet hand. Alle desse døma er så nær normalisert norrønt som ein kan venta på bakgrunn av det me allereie har sett av andre døme. I eit døme er bok skrive med dobbel <o>, noko som stadfestar uttale med lang <o>.

Det er òg fleire døme i bunden form med ein skrivemåte som liknar normalisert norrønt. Eit døme skil seg med ei ending ein elles ventar å finna i hankjønn. I alle tilfelle er det dativ.

Døme	Normalisert norrønt
(1) grinddenne[294]	grindinni
(4) strandenne[295], (1) strondene[296], (1) strondhennæ[297], (1) strandenom[298], (1) strandenen[299], (1) strandene[300]	strǪndinni

Eit av døma har ein uvanleg bunden artikkel. Av samanhengen er det likevel ikkje tvil om at det skal vera dativ:

"(...) dømte mer at the men a nordre Strandenen skulde (...)" (DN X:123)

Det kan vera gjort feil i oppløysinga av ei forkorting med nasalstrek. Om siste <n> vert plassert føre siste <e>, vert skrivemåten nesten som på normalisert norrønt. Ein ting som ein skal leggja merke til her, er at dei fleste døma på normalisert norrønt strǪndinni er skrivne utan r-omlyd i rota.

Slektskapsorda dóttir, móðir og systir

Døme	Normalisert norrønt
(2) dottor[301], (1) dotthor[302], (1) dotor[303]	dóttur
(1) syster[304]	systur

Tre av desse døma er skrivne med andrestavinga <or> for normalisert norrønt <ur> og avvik ikkje vesentleg. Eit døme skil seg ut med endestavinga <er>. Samanhengen er uklår:

"(...) han hafde sælt firnæmdom Sigorde sva mykit sem han atte ok Ragnildæ syster hans (...)" (DN IX:257)

Eg oppfattar det slik at det syster ein del av indirekte objekt, men det kunna kanskje vera apposisjon til subjektet. Mot dette tel at verbet står i eintal. Det kan verka uvant at direkte objekt kjem mellom to indirekte objekt i same setningsleden, men nokor onnor forklåring er ikkje sannsynleg.

Linne hokjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(4) halfuo[305], (4) halfw[306], (2) halfu[307], (1) hælfæ[308]	hǪlfu
(1) ioonsvaku[309]	jónsvǪku
(2) kono[310]	konu
(1) langafasto[311]	lǪngufǪstu
(5) messo[312], (1) mæsso[313]	messu
(1) samþykkiæ[314]	samþykkju
(1) uaku[315]	vǪku
(1) viku[316]	viku

Dei fleste døma i dativ eintal liknar normalisert norrønt når det gjeld kasusendinga. Alle døma har endingsvokalane <o> eller <u> som tilsvarar normalisert norrønt <u>, men manglar fonologisk u-omlyd. Eit par døme har endingsvokalen <æ> som liknar nominativ. Det burde likevel ikkje vera tvil om at det er dativ:

"(...) af Einne hælfæ (...)" (DN XIII:62)

I det andre dømet med <æ> er det mindre tydeleg:

"(...) metdher fadher theiræ ia oc samþykkiæ (...)" (DN XVI:103)

Preposisjonen med styrer dativ i slike uttrykk, men på normalisert norrønt er det ingen skilnad på dativ og akkusativ eintal av dette dømet.

I bunden form finn ein fleire døme som ikkje skil seg mykje frå normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(1) kirkiunne[317], (1) kirkiunni[318]	kirkjunni
(1) langafastonnæ[319], (1) langefastenom[320]	lǪngufǪstunni
(1) laudhunnæ[321]	hlǪðunni
(1) stofonne[322], (1) stofuonne[323], (1) stwnne[324], (1) stofonæ[325], (1) stofuonæ[326], (1) stouannæ[327], (1) stouofnæ[328], (1) stuffuenom[329]	stǪfunni

Nokre døme har endingsvokalen <e> eller <i> for normalisert norrønt <i>. Det er òg ei mengd døme med <æ>. Nokre av desse har einskild <n>, men det kan skuldast oppløysinga av forkortingar. Alle desse døma står i preposisjonsuttrykk med preposisjonen i som styrer dativ ved ro på normaliset norrønt, t.d.:

"(...) mit vaarum j setstofonæ (...)" (DN VIII:285)

Som det var tilfelle for r-klassa, er det her òg nokre døme med ei ending i bunden form som ein eigentleg berre skulle finna i hankjønn. Båe desse døma står i preposisjonsuttrykk som sitatet over, og endingane etterlèt ingen tvil om dativ. Eit anna døme som liknar normalisert norrønt, men med endingsvokalen <æ> i staden for <i>, er skrive med <au> for normalisert norrønt <Ǫ>. Det burde ikkje vera tvil om kasusen:

"(...) swa mykin part som til høyre Køysælaudhunnæ (...)" (DN X:168)

Stavemåten med <au> i rotstavinga for normalisert norrøn <Ǫ> er interessant, men ikkje uvanleg i gamalnorsk. Det er tvilsamt om det tyder på fonologisk u-omlyd.

3.2.4 Akkusativ eintal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(2) byrdh[330]	byrð
(1) eighn[331]	eign
(1) erfdh[332]	erfð
(1) hæfdh[333]	hefð
(2) huud[334]	húð
(1) landskyld[335]	landskyld
(1) saall[336]	sál
(1) samtykt[337]	samþykt
(8) skuld[338], (1) skuldh[339], (1) skwld[340]	skuld
(2) tidh[341]	tíð

Akkusativ eintal ubunden form er på normalisert norrønt lik nominativ i denne klassa. Ortografien i desse døma skil seg ut frå normalisert norrønt, men ikkje når det gjeld kasusform.
   Det er òg eit døme på bunden form, skrive kwærnenne^[342]. Dette liknar mest på dativ, men av samanhengen er det ingen tvil om at det syntaktisk skal vera akkusativ:

"(...) fyrnæmder brøder jwer oc ællingr skwlde æige kwærnenne (...)" (DN II:719)

Oppløysinga av forkortinga syner at det kan vera tvil om det skal tolkast som einskild eller dobbel <n>. Dømet over ser slik ut i faksimilen:

Her ser me noko som ser ut som ein nasalstrek over <e>, noko som føre <n> burde tyda på dobbel <n>. Er det derimot ikkje meint som nasalstrek, er det einskild <n> som akkusativ normalisert norrønt. Endingsvokalen, <a> i akkusativ eintal bunden form på normalisert norrønt, er her skriven <e>. I utgangspunktet skulle ein heller venta å finna <e> i dativ, men me har allereie sett i andre døme at endingsvokalen <a> på normalisert norrønt er redusert både til <æ> og <e>.

Substantivet jǪrð er likt i nominativ og akkusativ eintal.

Døme	Normalisert norrønt
(3) jord[343], (1) iord[344], (3) iordh[345], (1) ioord[346], (1) jordd[347], (1) jordh[348]	jǪrð

Alle døma liknar mykje på normaliser norrønt.

a-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) ana[349]	ána

Det einaste dømet i akkusativ eintal er i bunden form. Sidan aksent ikkje er nytta i desse diploma, er dette eigentleg identisk med normalisert norrønt.

r-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(2) hand[350], (1) handh[351], (1) hondh[352]	hǪnd
(1) ku[353], (1) kuu[354]	kú

På same måten fleire døme på strand i dativ, finn ein her eit døme på hand både med og utan u-omlyd.

Slektskapsorda dóttir, móðir og systir

Døme	Normalisert norrønt
(1) modor[355], (1) moder[356]	móður
(1) dotter[357]	dóttur

Båe døma med endestavinga <er> står i preposisjonsuttrykk med etter, som styrer akkusativ:

"(...) æftir byorn arnæsson ok jngrido nichulas dotter (...)" (DN III:635)
"(...) som hon ærfde æpter modersinæ (...)" (DN IX:231)

Syntaktisk er det ingen tvil om at desse døma skal stå i akkusativ på normalisert norrønt, det siste har òg akkusativforma sinæ for normalisert norrønt sína.
   I bunden form finn ein dømet(1) systernnæ^[358]. Endingsvokalen er her redusert til <æ> som venteleg er. Den bundne artikkelen er den same som i døma på nominativ eintal bunden form.

Linne hokjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(1) ioonssoko[359]	jónsvǪku
(3) kyrlæygo[360], (2) kyrlæigu[361], (1) kualego[362], (1) kwaleigho[363], (1) kyrlegho[364], (1) kyrleigho[365], (1) kyrlæygho[366]	kúaleigu
(4) messo[367]	messu
(1) samtykie[368]	samþykkju
(1) vidergongo[369], (1) vidergongu[370], (1) vidirgongo[371], (1) widhirgango[372]	viðrgǪngu
(1) wiko[373]	viku

På normalisert norrønt ubunden form, endar akkusativ eintal med vokalen <u>. Dei fleste døma her har <o> eller <u>. Eit av døma på normalisert norrønt viðrgǪngu manglar fonologisk u-omlyd. Etter di denne omlyden er sjeldan i dei fleste andre samanhenger der han førekjem på normalisert norrønt, kan det sjå ut som om døma med denne omlyden her kjem seg av nasalen <ng>. Eit døme har endinga <e>. Dette dømet skal syntaktiktisk vera akkusativ på normalisert norrønt, men det er mange avvikande former i same teksten:

"(...) wtta titnemde Haldor a Blakarfue ok hans ærfuingom samtykie tel æwerdeligo tid (...)" (DN X:125)

Her ser me òg at ærfuingom og tid burde vera genitiv. Til saman tyder dette på oppløysing av kasussystemet eller samanfall av kasusformer.
   I bunden form finn ein døma(1) messonæ^[374] og(1) messono^[375]. Det fyrste av desse er relativt likt normalisert norrønt. I det andre er endingsvokalen skriven <o> for normalisert norrønt <a>. Noko forklåring på det er ikkje lett å sjå, men det kan vera i analogi med vokalen i stavinga føre (Grøntvedt 1978:287).

3.2.5 Nominativ fleirtal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) jordher[376]	jarðir

Det mest interessante med dette dømet, er u-omlyden i rota. Denne omlyden er ikkje nytta på normalisert norrønt i denne forma. Endinga er derimot ikkje så ulik normalisert norrønt.

Slektskapsorda dóttir, móðir og systir

Døme	Normalisert norrønt
(1) søstre[377]	systr

Dette dømet er frå DN XXI:322 som elles skil seg ut i målbruken. Det er difor ingen grunn til å kommentera det meir.

Linne hokjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(1) kyrlæygor[378], (1) kwaleigho[379]	kýrleigur

I det andre av desse døma kan det kanskje diskuterast kva kasus det er:

"(...) vm þei jordd som fyrnæmd atzstridh selde eilifwe arnesyni som er triggæ kwaleigho jærdæræs (...)" DN XV:64)

Talordet triggæ liknar genitiv, på normalisert norrønt þriggja. I desse diploma er denne forma ofte nytta i andre kasus òg, t.d. i akkusativ (sjå nedanfor), det kan eventuelt vera ei analog form med jærdæræs. Om kwaleigho er genitiv, bør det i så fall vera fleirtal. Bortsett frå at <r> i endinga manglar, liknar dømet ikkje så lite på normalisert norrønt. Bortfallet av <r> i slike endingar finst det fleire døme på.

3.2.6 Genitiv fleirtal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) tiidhæ[380]	tíða

Genitiv fleirtal finst det berre eitt døme på. Dette er nokså likt normalisert norrønt, men med redusert endingsvokal. Skrivemåten med dobbel <i> tyder på at det var uttala med lang vokal.

Døme	Normalisert norrønt
(1) jarda[381]	jarða

I genitiv fleirtal finn ein eit døme som er nesten identisk med normalisert norrønt. Bruken av <d> for <ð> på normalisert norrønt er ikkje uvanleg.

a-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) lysingæ[382]	lýsinga

Endingsvokalen er redusert til <æ>, noko som me allereie har sett i dei fleste andre tilfelle der endingsvokalen er <a> på normalisert norrønt.

Linne hokjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(1) kualæiga[383], (1) kualæigu[384], (1) koalegho[385]	kúaleigna

Genitiv fleirtal av denne klassa skil seg ut med endinga <na> i ubunden form på normalisert norrønt. Ingen av døma har <n> i endinga. Eit døme har <a>. Samanhengen er som fylgjer:

"(...) som til fyr nemda iiii kualæiga hafuer leget (...)" (DN IX:241)

Preposisjonen til styrer genitiv så det er ingen tvil om at det skal vera genitiv. To andre døme er skrivne med endinga <o> og <u>. Båe desse døma er skrivne i same typen preposisjonsuttrykk som sitatet over.

3.2.7 Dativ fleirtal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) topthum[386]	toptum

Dativ fleirtal finst det òg berre eitt døme på. Bruken av ending er nett som på norrønt. Meir interessant er det at det er skrive <h> etter <t> i konsonantsambandet <pt>. Andre stader, men ikkje overalt, er normalisert norrønt <pt> skrive <ft>, og det er liten grunn til å tru at <t> har vore uttala /þ/ i dette dømet.

r-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(6) handom[387], (2) hondum[388]	hǪndum

I dativ fleirtal finn to ulike døme på ordet hand. Det fyrste av desse, som førekjem i flest diplom, er skrive utan fonologisk u-omlyd, noko me allereie har sett fleire døme på. Det andre er meir likt normalisert norrønt.

3.2.8 Akkusativ fleirtal

i-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) jærder[389]	jarðir

Det er eitt døme i akkusativ fleirtal, men dette er til gjengjeld ganske likt normalisert norrønt. Endingsvokalen er <e> i staden for <i>, men det høver godt til det me allereie har sett. Til skilnad frå dømet i nominativ fleirtal er det her ingen u-omlyd av rota.

r-klassa

Døme	Normalisert norrønt
(1) hendher[390]	hendr
(1) kyr[391]	kýr

I akkusativ fleirtal finn ein to døme. Båe døma er svært nær normalisert norrønt. Som i mange andre former, har det her òg kome inn ein svarabhaktivokal <e> føre endinga <r>.

Linne hokjønnsord

Døme	Normalisert norrønt
(5) kualæygor[392], (3) kwaleighor[393], (2) kualæighu[394], (2) kualæigu[395], (1) koalegho[396], (1) koolegho[397], (1) kualeygor[398], (1) kvaleigo[399], (1) kwaleigho[400], (1) kwaleigu[401], (1) kwaleiighu[402], (1) kwalæigor[403], (1) kyrlæygo[404], (1) kyrlæygor[405]	kýrleigur

Akkusativ fleirtal er her lik nominativ fleirtal på normalisert norrønt. Alle døma har endingsvokalen <o> eller <u> for normalisert norrønt <u>, men nokre manglar <r> i endinga. Det er likevel ingen tvil om at det er fleirtal, t.d.:

"(...) sætti honum till vædhæs iii kualæigu jærdær (...)" (DN V:416)

Eit anna døme stør i denne samanhengen:

"(...) barder gaf ok afhænde olafue syni sinom þriggiæ koalegho jærdær (...)" (DN XXI:252)

Her ser me, som var tilfelle i nominativ, at talordet þriggiæ, som liknar genitiv på normalisert norrønt.

3.2.9 Samandrag

I nominativ eintal finn ein ikkje døme i a-klassa. I i-klassa finn ein eit døme utan ending, nettopp som på normalisert norrønt. Eit anna døme på jǪrð er skrive med endinga <er> som elles er mest vanleg i hankjønnsord. I r-klassa finn ein berre døme på slektskapsorda dóttir og syster. Fleirtalet av desse er skrivne med stavinga <er> der normalisert norrønt har <ir>. Av linne hokjønnsord er det berre døme på urnordisk ōn-stomnar, og dei fleste har endinga <a>, men det er òg døme på <æ>.
   I genitiv eintal finn ein at fleirtalet av døma har endinga <ar>, der dette er nytta på normalisert norrønt, men det er òg døme på <ær> og <er>. Nokre få døme står ubøygde. I r-klassa finn ein berre døme på dóttir og móðir. Dei fleste har endestavinga <or>. Nokre få døme skil seg ut med <s> attåt rota. Blant dei linne hokjønnsorda med ōn-stomnar har fleirtalet endinga <o> for <u> på normalisert norrønt <u>.
   I dativ eintal har dei fleste døma i i-klassa ikkje nokor ending. I a-klassa finn ein eit par døme med suffikset -ing. Desse har dativendinga <u> på normalisert norrønt, men her manglar dei ending. I r-klassa finn ein heller ikkje døme med ending, med unnatak for hendhe som har endinga <e> og i-omlyd. Slektskapsordet dóttir er skrive med endestavinga <or>, men det eine dømet på systir har endestavinga <er>. Blant linne hokjonnsord av ōn-stomnar har dei fleste døma endinga <o>, men òg mange med <u>.
   I akkusativ eintal er alle døma i a-, i- og r-klassa skrivne utan ending. Slektskapsorda dóttir og móðir har både endestavingane <er> og <or>. Blant linne hokjønnsord finn ein flest døme med endinga <o>.
   I nominativ fleirtal er det berre brukbare døme på linne hokjønnsord med endingane <or>, eventuelt med r-bortfall. Det einaste dømet på systir i DN XXI:322 er lite representativt.
   I genitiv fleirtal finn ein i i- og a-klassa endingane <a> og <æ>. Det er interessant at alle dei tre døma på linne hokjønnsord har ending utan <n>, medan vokalen varierer jamt mellom <a>, <o> og <u>.
   I dativ fleirtal er alle døma er skrivne med endingane <om> eller <um>.
   I akkusativ fleirtal finn ein endinga <er> i i-klassa. Interessant er det at jǪrð er skrive utan u-omlyd i fleirtal. I r-klassa finn ein endinga <r>, men med innskotsvokalen <e> mellom konsonantar. Blant linne hokjønnsord finn ein flest døme med endinga <or>, men òg nokre med r-bortfall.
   I bunden form eintal finn flest døme i dativ. Dei fleste er skrivne med dobbel <n> og endingsvokalen <æ>, men nesten like mange med <e>. Vokalen i fyrste endingsstaving varierer òg, men flest med <e> i a- og i-klassa. Blant linne er fyrste endingsstaving skriven både <o> og <u>. Det einaste dømet i akkusativ er skrive med artikkelen <na>, men rota inneheld berre ein vokal.

3.3 Inkjekjønn

Inkjekjønnsorda kan på normalisert norrønt delast inn i null-klassa og linne inkjekjønnsord. Null-klassa kan delast vidare inn i urnordiske reine a-stomnar og ija-stomnar (Haugen 2001:128). Inkjekjønnsorda har som regel inkje skilje mellom nominativ eller akkusativ, korkje i eintal eller fleirtal. Tilfeldigvis gjeld dette fleire indoeuropeiske språk med kasusbøying, t.d. gamalgresk, latin og tysk.
   Null-klassa av reine a-stomnar har på normalisert norrønt inga ending i nominativ og akkusativ eintal, endinga <i> i dativ eintal, og endinga <s> i genitiv eintal. Null-klassa av ija-stomnar har endestavinga <i> i nominativ, akkusativ og dativ eintal, og endinga <s> (etter <i>) i genitiv eintal. I nominativ og akkusativ fleirtal manglar dei òg ending, men reine a-stomnar får u-omlyd av rotstaving med <a>. I dativ og genitiv fleirtal har alle substantiv i utgangspunktet dei same endingane: <um> og <a>. Linne hankjønnsord har endinga <a> i alle kasus i eintal og <u> i nominativ og akkusativ fleirtal, men det manglar døme på denne klassa.
   Samanlikna med hankjønn og hokjønn er det relativt få bøyingsklasser i inkjekjønn. Og sidan nominativ og akkusativ er likeeins på normalisert norrønt, kan ein ikkje venta at det skal finnast noko skilje i desse diploma heller. I inkjekjønn er det dessutan døme på færre ulike substantiv enn i hankjønn og hokjønn.

3.3.1 Nominativ eintal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(2) hion[406], (1) hiun[407], (1) hiwn[408]	hjón

Nominativ eintal av denne klassa har ikkje nokor ending på normalisert norrønt. Den viktigaste skilnaden på desse døma går mellom skrivemåten med <o> på ei side, og <u> eller <w> på andre sida. Dei to siste syner truleg same uttala. Både <o> og <u> finst i Samlaget si Norrøn ordbok, men <o> er nok føredregen. Som på normalisert norrønt, er det ikkje nokor ending i desse døma.

ija-stomnar

Denne klassen høyrer til a-klassa, men rota endar på <i> på normalisert norrønt.

Døme	Normalisert norrønt
(1) byte[409]	býti

I nominativ eintal finst det berre eit døme. Det enaste som skil denne skrivemåten frå normalisert norrønt, er endingsvokalen <e> for normalisert norrønt <i>.

3.3.2 Genitiv eintal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(1) brylops[410]	brúð(h)laup
(1) bønæhaldz[411]	bǿnahalds
(2) vædhæs[412]	veðs

Genitiv eintal endar på <s> på normalisert norrønt. Alle døma her har òg <s> eller ein annan bokstav der uttala tyder på same uttala. I eit døme er endinga skriven <z>, men det kan forklårast med at kombinasjoen <ds> ofte vert <z> eller <dz> på same måten som <ts>.

ija-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(6) afrædes[413], (4) afrædis[414], (1) afredes[415], (1) afredis[416], (1) afræds[417], (1) afrædhe[418]	afræðis
(23) rikis[419], (5) riks[420], (4) rikx[421], (1) rikix[422]	ríkis
(1) vpheldis[423], (1) vppeheldis[424]	uppheldis

Genitiv eintal endar på <s> (etter <i>) på normalisert norrønt. Dei fleste døma har òg den endinga eller med vokalen <e> føre <s>. Eit døme manglar <s>, men det er likevel ikkje tvil om at det skal vera genitiv:

"(...) til æuerdelikar eig[o] oc alsz [af]rædhe (...)" (DN VII:438)

Preposisjonen til styrer genitiv og alsz kan ikkje forvekslast med nokon annan kasus.

3.3.3 Dativ eintal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(33) are[425], (4) aare[426], (1) aræ[427], (1) ar[428]	ári
(9) bande[429], (4) bandhe[430], (1) bandhæ[431]	bandi
(1) bode[432]	boði
(2) brefue[433], (1) brefe[434], (1) brefwe[435]	bréfi
(1) folke[436]	folki
(1) heradh[437], (1) herade[438], (1) hæræde[439]	heraði
(1) kaupi[440]	kaupi
(2) næse[441], (1) nese[442]	nesi
(2) ordhe[443]	orði
(1) radhe[444]	ráði
(3) skilorde[445], (2) skilordhe[446]	skilorði
(1) vmbodhe[447]	umboði

På normalisert norrønt får desse orda endinga <i>. Dei fleste av døma i ubunden form er skrivne med <e> i staden, men det er som ein kunne venta. Eitt døme, kaupi, er skrive nett som på normalisert norrønt. Nokre døme har endingsvokalen <æ>. Desse døma kan likna på genitiv fleirtal, men i det yngste av desse diploma står det slik:

"(...) thettæ bref er [giort] war degiæ [ oc aræ sem fyr sig]er (...)" (DN VII:438)

Det andre står i preposisjonsuttrykk med preposisjonen med som på normalisert norrønt styrer dativ i slike høve:

"(...) met ia ok handarbandhæ (...)" (DN IX:241)

Nokre døme har ikkje ending i det heile. Eit døme står i denne samanhengen:

"(...) a sunædaghen nest efter Bartolomeus dagh a fæmtiundæ ar rikis okkars (...)" (DN X:168)

Preposisjonen á styrer både akkusativ og dativ, men i andre døme på same uttrykket styrer preposisjonen dativ, men her er både dagh og ár akkusativformer.

Det er òg nokre døme på bunden form. På normalisert norrønt er endinga <inu>.

Døme	Normalisert norrønt
(1) areno[448]	árinu
(1) brefuenom[449]	bréfinu
(1) brylopene[450]	brúðlaupinu
(2) gozseno[451]	gózinu
(2) heradeno[452]	heraðinu

Eit døme har endingsvokalen <e> i staden for <u> eller <o>. Mest avvikande i høve til normalisert norrønt er skrivemåten brefuenom. Dette dømet kjem frå same diplomet som dømet skrive þeim bref, noko som kan tyda på at skrivaren har oppfatta det for å vera eit hankjønnsord.

ija-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(1) giordhe[453]	* jǪrði
(1) insigle[454], (1) inzsigli[455], (1) jnsigl[456], (1) jnzsigli[457], (1) jnzzighli[458]	innsigli
(1) stemne[459], (1) stæmne[460]	stefni

Eit av døma manglar vokalending, men elles er ingen vesentlege avvik frå normalisert norrønt. Ein ser at <i> i endinga berre er nytta etter rot med <i>.

Det er òg to døme i bunden form.

Døme	Normalisert norrønt
(1) giordeno[461]	jǪrðinu
(1) stempno[462]	stefninu

I bunden form finn ein eit døme der fyrste vokalen i endinga er bortfallen. Det er òg interessant at dette dømet er skrive med <p> mellom <m> og <n>. Likevel syner desse døma relativt store likskapar med normalisert norrønt når det gjeld den bundne artikkelen.

3.3.4 Akkusativ eintal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(1) aar[463]	ár
(5) bandh[464], (1) band[465], (1) baandh[466], (1) ban[467]	band
(2) barn[468], (1) baarn[469]	barn
(43) bref[470], (3) breff[471]	bréf
(1) fearhald[472]	fjárhald
(1) gaan[473]	gan
(1) gooz[474], (1) gotz[475]	góz
(1) haust[476]	haust
(1) hudhalagh[477]	húðarlag
(13) kaup[478], (1) kaupp[479], (1) kæup[480], (1) køp[481]	kaup
(1) loof[482]	lof
(7) ordh[483]	orð
(2) prof[484]	próf
(1) vmbot[485], (1) vmbudh[486]	umboð

Akkusativ eintal skal vera lik nominativ eintal. Difor kan desse døma i ubunden form fortelja oss eitkvart om den forma òg. Ingen av desse døma har endingar som skil dei ut frå normalisert norrønt.
   Det finst òg eit døme i bunden form, skrive(1) haustet^[487]. Dette dømet òg høver godt til normalisert norrønt. Det einaste som skil det, er endingsvokalen <e> for <i> på normalisert norrønt.

ija-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(4) insigle[488], (4) inzigle[489], (3) inzsigli[490], (3) jnzzighli[491], (2) incigle[492], (1) inciglæ[493], (1) inzzigli[494], (1) jnsegle[495]	innsigli
(1) løyue[496]	leyfi
(1) skifte[497]	skipti

Av desse døma er det lite som skil dei vesentleg frå normalisert norrønt anna enn at endingsvokalen <i> i somme døme er <e>, og i eitt døme <æ>.

I bunden form finn ein eit døme, skrive kwænelægiet^[498], kvernlægjet eller -leiet på nynorsk. Det er kan verka rart at vokalen i endinga er skriven <e> etter vokalen <i> i rota, men det kan tyda på palatal uttale i denne stavinga òg (jf. kap. 2.16).

3.3.5 Nominativ fleirtal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(1) syskin[499], (1) syzkine[500], (1) syscen[501]	systkin, systkini

Desse døma høver godt til båe skrivemåtane på normalisert norrønt. To av døme har <e> som endingsvokal, rett nok på i kvar si staving, men det svarar til det som allereie er skrive om dette.

3.3.6 Genitiv fleirtal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(1) aræ[502], (1) aaræ[503]	ára
(1) laghe[504]	laga

Genitiv fleirtal endar alltid på <a> på normalisert norrønt. To av døma er skrivne med endingsvokalen redusert til <æ>, noko som er om lag som venteleg. Eit døme har endingsvokalen redusert til <e>, noko som ikkje er like vanleg, men heller ikkje uvanleg. Det er elles inkje nytt som skil desse døma frå normalisert norrønt.

ija-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(10) sannindæ[505], (6) sannindhe[506], (5) sanninde[507], (4) sannynda[508], (4) sannyndæ[509], (2) sanyndæ[510], (1) sanynda[511], (1) sanindæ[512], (1) sanninda[513], (1) sannide[514], (1) saneido[515]	sannenda
(3) vitnæ[516]	vitna

Dei fleste døma på genitiv fleirtal er frå uttrykket "til sannenda (sakar)". Nokre av dei er skrivne med endingsvokalen <a> som på normalisert norrønt. Nokre har vokalen <æ> i staden, og atter nokre har endingsvokalen redusert til <e>. På bakgrunn av det me allereie har sett om vokalreduksjon, er det om lag som ein kunne venta. Meir interessant er kanskje at andre rotstaving er skriven med vokalen <i>. Det finst òg eit døme med heilt onnor ending. Dette dømet skil seg òg ut med suffikset <eid>.

3.3.7 Dativ fleirtal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(3) arom[517], (1) arum[518], (1) aarom[519]	árum
(1) husom[520], (1) husum[521]	húsum
(2) laghum[522], (1) lagom[523]	lǪgum
(4) tillægium[524], (2) tillæghum[525], (2) tillæygium[526], (1) tillagum[527], (1) tillæghium[528]	* tilleggjum
(1) tunum[529]	túnum
(1) watnom[530], (1) wotnom[531]	vǪtnum

Alle desse døma har endinga <om> eller <um> som tilsvarar <um> på normalisert norrønt. Når det gjeld døma på lǪgum, ser ein at ingen av dei er skrivne med u-omlyd. Det er kanskje meir interessant at dei to ulike skrivemåtane av vǪtnum førekjem i same diplomet. Det er altså eitt døme med u-omlyd og eitt utan i same teksten. Det er to moglege forklåringar på dette. Den eine er at u-omlyden var på veg ut og kanskje inkonsekvent nytta, den andre er at <a> og <o> kunne ha nokså lik uttale. Om uttala var noko i nærleiken av moderne /å/, kan det vera tilfeldig kva for ein vokal skrivaren har nytta i kvart tilfelle. Det er likevel uventa at desse formene førekjem i same diplomet. Det er fleire tilfelle der <a> og <o> er nytta om einannan etter <u>, <v> og <w> i andre døme (jf. kapittel 4 avsnitt 4 om kvantoren kvar). Det er òg viktig å hugsa at dette ikkje er fonologisk u-omlyd.

ija-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(1) engium[532]	engjum
(2) herbyrgium[533],	herbyrgi
(7) lunnindum[534], (7) lunnindhum[535], (3) lunandom[536], (3) lunnandom[537], (3) lunnindom[538], (2) lunnændum[539], (1) lunnendom[540], (1) lunnendum[541]	hlunnendum
(2) inzigle[542], (1) incigllum[543], (1) inszziglom[544], (1) inziglom[545], (1) inziglum[546], (1) inzzighlum[547], (1) jnzzigllom[548]	innsiglum
(1) saneidhom[549]	sannendum
(1) stempdhum[550]	stefnum
(1) vitnum[551]	vitnum

Dei fleste døma skil seg ikkje vesentleg frå normalisert norrønt. Eit døme manglar heilt dativending. Det førekjem i to diplom, det eine står i fylgjande samanheng:

"(...) met þessæ godræ manne inzigle (...)" (DN VIII:285)

Preposisjonen með styrer dativ i andre døme og på normalisert norrønt i denne samanhengen. Dømet stempdhum kan det vera tvil om det er eintal eller fleirtal:

"(...) met sinum skyldar vitnum logligæ firir stempdhum (...)" (DN III:782)

Det tykkjest urimeleg at det er meir enn eitt stemne, men endinga er utan tvil fleirtal.

3.3.8 Akkusativ fleirtal

reine a-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(2) kyrlagh[552], (2) kyrlogh[553], (1) kyrlog[554]	kýrlǪg

Det eine dømet manglar u-omlyd, medan dei andre er mesta som på normalisert norrønt. Det ser ikkje ut til å vera nokon samanheng med alderen på diploma og bruken av u-omlyd.

ija-stomnar

Døme	Normalisert norrønt
(5) incigle[555], (3) jnsigle[556], (3) jnzzighli[557], (2) insigle[558], (2) jncigle[559], (2) inzigle[560], (1) insigli[561], (1) inzigli[562], (1) inzsigli[563], (1) jnzigle[564], (1) jnzsigle[565], (1) inziglæ[566]	innsigli
(2) skipthe[567]	skipti

Dei fleste døma i akkusativ fleirtal skil seg ikkje vesentleg frå normalisert norrønt, men endingsvokalen varierer ein del. At endingsvokalen <i> på normalisert norrønt ofte er skriven <e>, er vanleg i desse diploma, men <æ> er sjeldnare. Det er likevel såpass mange døme på dette at desse døma ikkje skil seg meir ut frå normalisert norrønt enn det som galdt andre bøyingsklasser.

3.3.9 Samandrag

I nominativ og akkusativ eintal har døma på a-klassa inga ending, medan ija-klassa har endingsvokalen <e> eller <i>, helst etter staving med vokalen <i>.
   I genitiv eintal er nesten alle døma skrivne med endinga <s>, men nokre få døma med ija-stomn manglar vokal føre <s>.
   I dativ eintal finn ein eit stort fleirtal med døme med a-stomn med endinga <e> for <i> på normalisert norrønt. Blant døma med ija-stomn finn ein òg døme der endinga er skriven <i>.
   Det einaste ordet det er døme på i nominativ fleirtal, gjev lite grunnlag for å dra konklusjonar, men ingen av døma har ending som skil seg ut.
   I genitiv fleirtal har dei fleste døma endinga <æ>, men nokre har <a> og <e>.
   I dativ fleirtal har dei fleste døma endinga <um>, men nokre har endinga <om>.
   I akkusativ fleirtal har døma med a-stomn inga ending. Dei fleste døma med ija-stomn har endinga <e>, men både <i> og <æ> førekjem.
   I bunden form er det berre døme på dativ eintal. I dei fleste døma er artikkelen skriven <eno>.

Kapittel 4 - Pronomen

Dette kapittelet handlar om kasusbøyinga av pronomen. Personlege pronomen og påpeikande pronomen er nytta mykje oftare enn andre typar, difor er det desse som er best dokumentert med døme i desse diploma. Til personlege pronomen høyrer genitivformene. Eigedomspronomena, som er avleidde av desse, har adjektivisk bøying og er tekne med i eit eige avsnitt.

4.1 Personlege pronomen

Eintal

1. person

Nom:	(10) ek[568], (2) æk[569], (1) jek[570], (1) jeck[571]
Dat:	(3) mer[572], (2) mik[573]

I dei aller fleste diploma er nominativforma skriven nett som på normalisert norrønt. To døme er skrivne med <j>, men dei er båe frå DN XXI:322. Det eine dømet i dativ liknar dativ på normalisert norrønt, men det andre liknar akkusativ. I båe diploma det førekjem er likevel ikkje tvil om at det er dativposisjon:

"(...) ingar kyr far thu af mik (...)" (DN III:699)

Preposisjonen af styrer dativ, men skrivemåten tyder på akkusativ. I det andre diplomet er det kanskje endå mindre tvil om at det er dativsposisjon:

"(...) hørir mik ok minum syni til (...)" (DN X:168)

Uttrykket heyra til styrer dativ på normalisert norrønt, og frasen minum syni står i dativ eintal, og difor burde mik vera òg dativ. Utanom desse døma er det ingen døme på akkusativ. Dette dømet og eit tilsvarande døme i 2. person kan tyda på eit byrjande samanfall av akkusativ og dativ.

2. person

Nom:	(1) thu[574]
Dat:	(1) tig[575]

Båe døma er henta frå same diplomet. Dømet i nominativ er relativt likt normalisert norrønt bortsett frå at det er skrive med <th> i staden for <þ>. Dømet i dativ liknar meir akkusativ på normalisert norrønt. Det er verdt å nemna at det er henta frå same diplomet som eit liknande døme i 1. person:

"(...) gudh geue tig gaan (...)" (DN III:699)

Her er tig utan tvil indirekt objekt og burde difor vera dativ sjølv om forma liknar meir på akkusativ. Utanom dette er det ingen døme på akkusativ. Dette og to av døma i 1. person kan tyda på byrjande samanfall av akkusativ og dativ.

3. person hankjønn

Nom:	(12) han[576]
Gen:	(16) hans[577]
Dat:	(5) honom[578], (1) honum[579]
Akk:	(1) han[580]

På normalisert norrønt er nominativ og akkusativ like, og desse døma syner det same. Dømet i genitiv, skrive hans, er nett som på normalisert norrønt og moderne norsk. Alle døma i dativ liknar normalisert norrønt sjølv om dei er skrivne med ulik endingsvokal. Det er verdt å vita at forma honom, eventuelt forkorta 'om, framleis er nytta.

3. person hokjønn

Nom:	(3) hon[581], (3) hun[582]
Gen:	(2) henner[583], (1) hennes[584]
Dat:	(1) henne[585]

Som ein ser, er det jamn fordeling mellom skrivemåtane med <o> og <u> i nominativ. Døma i genitiv skil seg ut ved at endingsvokalen er skriven <e> i staden for <a> på normalisert norrønt, og det eine dømet er skrive med <s> i staden for <r>. I dag er eigedomspronomenet uttala med endingsvokalen <a>, men med r-bortfall. Dømet i dativ har redusert endingsvokal, men elles liknar det både normalisert norrønt og dagens målføre.

Total

Desse døma er interessante for di dei kan fortelja noko om det framleis var eit skilje mellom total og fleirtal som på normalisert norrønt.

1. person

Nom:	(18) mit[586], (2) mer[587], (2) meer[588], (1) me[589], (1) miit[590], (1) wit[591], (1) vy[592]
Dat:	(1) okkær[593], (1) okkæ[594]

Det store fleirtalet av desse døma og døma på fleirtal stadfestar at det er eit skilje mellom total og fleirtal. Nokre døme skil seg likevel ut ved at dei har tydelege fleirtalsformer, men det kan vera tvil om kor mange personar det gjeld. Det er òg nokre tilfelle der desse formene er nytta om einannan:

"(...) mer vilium ydher kunnikt gæra at mit varum i setstofonæ (...)" (DN VIII:285)

Her ser ein at både totals- og fleirtalsform er nytta om einannan. Det bør leggjast til at det er to menn som er nemnde innleiingsvis. To døme skil seg ut med at dei er skrivne med <v> og <w> i staden for <m>. Det eine av desse er skrivne i eit diplom der ein òg finn mit. Skrivemåten med <w> kan ha samanheng med verbet føre:

"(...) ok til Sanynda sættom wit okkor incigle (...)" (DN XXI:252)

Det kan vera ei forklåring at verbet endar på <m> og at det difor har vore unaturleg eller overflødig å byrja pronomenet med <m>. Det andre dømet, skrive vy, finn ein i DN XXI:322 som er nemnt mange gonger for avvikande språk. Døma i dativ liknar normalisert norrønt bortsett frå at dei er skrivne med innskotsvokalen <æ>. Dei eine skil seg òg ut ved at endinga manglar <r>.

Fleirtal

1. person

Nom:	(13) mer[595], (5) meer[596], (2) mith[597], (1) me[598], (1) wy[599]
Dat:	(3) os[600], (1) oss[601], (1) oos[602], (1) osz[603]

Samanliknar ein desse døma med døma på total, stadfestar fleirtalet av dei at det er nytta serskilde former i total og fleirtal. Dette vert tydelegare av at dette skiljet tydeleg gjeld både nominativ, dativ og eigedomspronomena som me kjem attende åt. Dei fleste av desse er skrivne mesta som på normalisert norrønt, men med konsonanten <m> i nominativ. Eit døme, skrive mith, ser ut som total og finst i to ulike diplom. I det eine av desse finn ein òg forma meer i innleiinga, men i avslutninga står det slik:

"(...) sateom mith okkor insigle fore þetta bref (...)" (DN III:761)

Ei forklåring kan vera at berre to av dei som er nemnde i diplomet, sette sine innsegl på det. Eigedomspronomenet okkor er òg ei totalsform og styrkjer dette. Preposisjonen fore i staden for fyrir e.l. kan tyda på at språket i dette diplomet er fjernare frå normalisert norrønt. I eit anna diplom finn ein:

"(...) mith halbiorn reidulfsson koorsbroder j hamre sigurder petersson biærne olafsson taralder berdorsson ok haluardsson sigurdæsson (...)" (DN I:759)

Her ser ein fyrst pronomenet mith, men i apposisjon til dette står det nemnt fem namn. Lenger ned i same diplomet finn ein dømet wy som tyder på at skrivaren ikkje var heilt konsekvent. Det er tyder på dansk eller svensk påverknad òg (Almenningen 1992:53). Døma i dativ skil seg ikkje ut frå normalisert norrønt. Noko anna var vel heller ikkje å venta etter di denne forma har halde seg i dei fleste variantar av norsk talemål.
   Det er òg interessant at dei dominerande formene i nominativ både av total og fleirtal byrjar med <m>. Det er ikkje uventa med tanke på utbreiinga til denne forma i dag, men i sjølve Gudbrandsdalen, bortsett frå synste luten, heiter det oss i alle former i dag. I dei kringliggjande distrikta er me vanleg i dag.

2. person

Dat:	(12) ydher[604], (2) yder[605], (1) ydr[606]

I 2. person fleirtal er det berre døme på dativ. Desse skil seg heller ikkje serleg ut frå normalisert norrønt på annan måte enn at dei fleste har innskotsvokalen <e>. Dei fleste er skrivne med <dh> for normalisert norrønt <ð>. Det er òg interessant at det ikkje finst døme på total eller noko som liknar dagens lokale form døkk.

3. person hankjønn

Nom:	(5) þeir[607], (4) their[608], (1) þæir[609], (1) ther[610], (1) the[611], (1) teir[612], (1) þeer[613]
Gen:	(8) þæiræ[614], (7) þeiræ[615], (5) theiræ[616], (2) þæira[617], (2) theira[618], (1) þeira[619], (1) þæyræ[620], (1) thæiræ[621], (1) theire[622], (1) there[623], (1) teris[624]
Dat:	(14) þeim[625], (14) þæim[626], (4) theim[627], (3) them[628]
Akk:	(1) þæi[629]

Døma på nominativ hankjønn fleirtal skil seg ikkje mykje sjølv om det er mange ulike skrivemåtar. Nokre er skrivne med <þ> og nokre med <th>. Meir interessant er at nokre døme er skrivne med monoftong i staden for diftong, og eit døme manglar <r>. Genitiv og dativ er likeeins i alle kjønn, difor gjeld desse døma hokjønn og inkjekjønn òg. Det eine dømet i dativ er interessant for di det i eit tilfelle syner ein konstruksjon som òg er nytta på normalisert norrønt:

"(...) þeim kan eigh sæmiæ adhernæmdom (...)" (DN III:574)

Det er òg interessant at verbet står i eintalsform som det ville ha gjort på normalisert norrønt. Bortsett frå at ein i tre diplom finn skrivemåtar med monoftong, skil dei seg ikkje nemneverdig frå normalisert norrønt. I genitiv syner dei fleste døma at endingsvokalen er redusert til <æ>, men elles skil dei seg lite frå normalisert norrønt.

Det er òg eit døme på akkusativ hankjønn som liknar nominativ, men det burde ikkje vera tvil om at det er objekt:

"(...) kendez ok siugurdær esteinsson optnæmdær hafwa fyrstæ pening ok øfstæ ok allæ þæi þær j millum (...)" DN III:640)

Eg tolkar þæi som "dei pengane" som kom imellom fyrste og siste, i såfall er det akkusativ fleirtal. Skrivemåten av kvantoren allæ styrkjer dette.

3. person inkjekjønn (båe kjønn)

Nom:	(11) þau[630], (2) thaw[631], (1) þaw[632], (1) thau[633]

Døma i inkjekjønn er alle i nominativ, og ingen av dei skil seg frå normalisert norrønt på andre måtar enn bruken av <th> og <w>. Det er òg interessant at alle desse døma syner at ei eiga form for inkjekjønn var nytta:

"(...) þau heldo oll handom saman pal þosteinsson ok audwlfwer þosteinsson ok gudridh syster þeiræ (...) (DN XIII:62)

Her ser ein tydelag at þau er to menn og ei kvinne. Liknande døme på berre hokjønn finst ikkje i desse diploma, men me kan slå fast at det er ulike former i nominativ av hankjønn og inkjekjønn (båe kjønn) fleirtal.

Refleksivpronomen

Refleksivpronomen har inga nominativform.

Gen:	(1) siin[634]
Dat:	(1) ser[635]
Akk:	(1) sik[636]

Det eine dømet i genitiv, skrive siin, er teke med her, og ikkje som eigedomspronomen, for di det står i denne samanhengen:

"(...) Eirik palsson sem pal østeinsson in tok til siin (...)" (DN III:626)

Her òg gjeld det at preposisjonen til styrer genitiv, og i denne posisjonen har ikkje siin adjektivisk bøying. Døma i dativ og akkusativ er skrivne nett som på normalisert norrønt (men utan aksentar). Dømet i akkusativ burde kanskje heller vera dativ:

"(...) setthe tid nemdh iortruud fyr nemda iord fra sik oc sinui eruingium (...)" (DN IX:231)

Preposisjonen frá styrer dativ på normalisert norrønt, og eruingium er utan tvil dativ. Skrivemåten sinui er nok helst ein miss frå skrivaren.

4.2 Eigedomspronomen med adjektivisk bøying

1. person eintal

	Eintal
	m.	f.	n.
Nom:	(2) min[637]
Gen:	(3) mins[638], (1) miins[639]
Dat:	(1) minum[640]	(1) minni[641]	(5) mino[642]
Akk:		(2) minæ[643]	(4) mit[644], (2) mith[645]

Alle døma er i eintal, dei fleste samsvarar godt med normalisert norrønt. Nokre avvik finst det likevel. Dømet i dativ hankjønn liknar dativ, men samahengen verkar forvirrande:

"(...) hørir mik oc minum syni til (...)" (DN X:168)

Både mik og minum syni burde stå i same kasus, men mik liknar akkusativ, men minum syni er utan tvil dativ. Moglegheita for samanfall av akkusativ og dativ av 1. person eintal har eg allereie nemnt. I inkjekjønn finn ein eit døme i to diplom som liknar akkusativ sjølv om samanhengen skulle tyda på dativ:

"(...) med mith insigle (...)" (DN IX:281)

Preposisjonen með kan styra både dativ og akkusativ, men i denne samanhengen skulle ein venta dativ. Det same gjeld det andre diplomet med same dømet:

"(...) thes kennes æk thorer siwrdhasson met mith oppet breff (...)" (DN III:773)

I andre diplom med liknande preposisjonsuttrykk styrer með dativ, men her er det utan tvil akkusativ. Det bør nemnast at dette diplomet er relativt nytt (1442).

Som mín og þín vert óg sín bøygt:

	Eintal			Fleirtal
	m.	f.	n.	f.	m.	n.'.
Gen:	(1) sins[646], (1) sinnæ[647]	(1) sinnæ[648]
Dat:	(3) sinom[649],(2) sinum[650],(1) sin[651]	(1) sinne[652],(1) sinnæ[653]	(1) sino[654]	(2) sinum[655], (1) sinui[657]	(2) sinom[656]
Akk:	(3) sin[658], (2) siin[659], (1) sinæ[660]	(25) sinæ[661], (8) sina[662], (1) sine[663], (1) sin[664]	(9) sit[665], (2) siit[666], (2) sitt[667], (1) sith[668]			(3) sin[669], (2) siin[670]

Desse døma gjev oss betre grunnlag for å finna ut noko om samsvarsbøyinga av desse eigedomspronomena. Det manglar rett nok døme i nominativ, men det er rikeleg med døme i andre kasus, serleg i eintal. Dei fleste døma har former som tyder på at bøyingsmønsteret i normalisert norrønt framleis er nytta, men med avvik i nokre døme. Det gjeld ma. det eine dømet i hankjønn genitiv:

"(...) [m]edher ia oc handarbandhe oc samty[kt] sonar sinnæ (...)" (DN VII:438)

Her bør sin samsvara med sonar og i så fall burde det vera sins. Det kan kanskje vera ein analogi med genitivendinga i sonar, men dobbel <n> og endingsvokalen <æ> tel imot det. Det eine dømet i hankjønn dativ liknar nominativ/akkusativ, men det burde ikkje vera tvil om samanhengen:

"(...) hakon gudbranzson baudh biorn biornsyni kyrlæygo iardar j sin gardhe (...)" (DN III:699)

Preposisjonen í skulle styra dativ i denne samanhengen, og gardhe er utvilsamt ei dativform. Meir usikkert er kanskje dømet sinæ i hankjønn akkusativ:

"(...) æftir gudrido þosteins dottor systrongga sinæ (...)" (DN III:574)

Preposisjonen eptir styrer som regel akkusativ på normalisert norrønt. På normalisert norrønt er ungi hankjønn, men forma sinæ liknar akkusativ hokjønn. Det kan kanskje forklårast med at det står som apposisjon til eit kvinnenamn. Det eine dømet i hokjønn akkusativ manglar ending:

"(...) marghet ellinszdottor gaf sin samtykt (...)" (DN III:645)

I denne posisjonen er det direkte objekt og burde stå i akkusativ. Det eine dømet på inkjekjønn dativ burde stå i akkusativ:

"(...) wiste oss brefuenom sino (...)" (DN X:125)

Substantivet står i dativ, riktignok med ein avvikande dativending, og då er pronomenet rett, men i denne samanhengen er det direkte objekt og burde vera akkusativ. Eit døme i dativ fleirtal burde vera genitiv:

"(...) te sinom høgsetrom (...)" (DN X:123)

Preposisjonen til styrer genitiv på normalisert norrønt, men her er det tydelegvis dativ. Dette er omtala i kapittel 5. Dømet skrive sinui er truleg berre ein miss av skrivaren:

"(...) fra sik ok sinui erfuingium (...)" (DN X:231)

Preposisjonen frá stryrer dativ på normalisert norrønt, og eruingium er dativ. At refleksivpronomenet står i akkusativ, er nemnt i avsnittet om refleksiv pronomen.

1. person total

Som eg skreiv om personlege pronomen, tyder fleirtalet av døma i total og fleirtal på eit klårt skilje mellom desse formene.

	Eintal		Fleirtal
	m.	n.	f.	f.	n.
Gen:	(11) okkars[671], (2) okars[672], (1) ockors[673], (1) okkors[674], (1) okkar[675], (1) occars[676]
Dat:			(2) okkrom[677]		(1) okkrum[678]
Akk:		(1) ockort[679]			(10) okkor[680], (1) ockor[681], (1) ockort[682], (1) okkam[683]

Skrivemåten av desse døma varierer når det gjeld bruken av einskild eller dobbel <k> eller <ck>, og når det gjeld endingsvokalane, men det har ikkje så mykje å seia for kasusbøyinga. Det er to døme som skil seg ut talmessig, okkars i genitiv hankjønn eintal, og okkor i akkusativ inkjekjønn fleirtal, men dei fleste av dei andre døma i same gruppe skil seg lite ut. Eit unnatak i så måte er skrive okkar i genitiv hankjønn eintal. Alle døma i denne gruppa finn ein i denne samanhengen:

"(...) are rikis ockors wyrduligs herræ Eiriks mæder gudes naad (...)" (DN V:416)

Dette uttrykket er nytta i dateringa av dei fleste diploma. Fyrst på byrjinga av 1430-talet vert den julianske kallenderen teken i bruk. Desse døma etterlèt liten tvil om kasus, kjønn og tal.

Det eine dømet i akkusativ inkjekjønn fleirtal liknar eintal, men samanhengen etterlèt liten tvil om at det burde vera fleirtal:

"(...) þil sanninda settom mer ocort insigle (...)" (DN I:693)

At det er skrive mer i staden for mit er nok tilfeldig, andre stader i same diplomet er det skrive mit, og i innleiinga er to namn nemnde. Endinga av ocort tyder uansett på eintal, men det burde vera minst to sigill. Det andre avvikande dømet, skrive okkam, står i ein liknande frase. Denne skrivemåten liknar eigentleg ikkje på noko ein kunne venta å finna, men kanskje mest på dativ fleirtal.

1. person fleirtal

	Eintal			Fleirtal
	m.	f.	n.	m.	f.	n.
Nom:		(1) wor[684]
Gen:	(10) wars[685], (5) vars[686]
Dat:		(1) varare[687]	(1) waro[688]	(2) varom[689], (1) varum[690], (1) vorom[691], (1) warom[692], (1) warum[693], (1) vor[694]
Akk:			(1) vort[695]			(5) war[696], (2) vor[697], (1) wor[698], (1) waar[699], (1) woor[700], (1) okkar[701]

Bruken av <v> og <w> varierer ein del, men fleirtalet er skrivne med <w>. Det same gjeld bruken av <a> og <o>, der <a> er mest nytta. Om det er <v> eller <w> som er nytta, har nok ikkje noko med uttala å gjera, men bruken av <a> og <o> kan tyda på at uttala var noko i mellom, t.d. /å/ i moderne norsk. Når det gjeld samsvarsbøying, høver dei fleste døma godt til normalisert norrønt, men eit døme i dativ fleirtal manglar ending. Dette dømet kjem frå det ofte nemnde diplomet DN XXI:322. Det eine dømet i akkusativ inkjekjønn fleirtal, skrive okkar, er nytta to stader i diplomet i samanhengar der det ikkje er tvil om at det er fleirtal sjølv om det liknar total. Innleiingsvis er seks namn nemnde.

4.3 Påpeikande pronomen

Dei påpeikande pronomena i dette avsnittet tilsvarar den/det/dei og denne/dette/desse på moderne norsk. Av desse døma ser ein at bokstaven <þ> på normalisert norrønt ofte er skriven <th>, men det har truleg ikkje noko å seia for uttala. Derimot kan kanskje døma som er skrivne med <t>, tyda på annan uttale. Uttala /t/ førekjem òg i sume norske målføre og på færøysk, t.d. /ta/ for det, på færøysk skrive tað.

Hankjønn eintal - den

Nom:	(1) thæn[702]
Dat:	(2) þeim[703], (4) theim[704], (1) þæim[705], (1) then[706]
Akk:	(2) then[707]

Døma i nominativ og akkusativ eintal hankjønn tyder på at desse er samanfalne, men fleirtalet av døma i dativ eintal syner serskilde dativformer som er meir eller mindre identiske med normalisert norrønt. Bruken av <th> for <þ> og <æi> for <ei> har ikkje så mykje med kasusbøyinga å gjera.

Hokjønn eintal - den

Gen:	(1) þeiræ[708], (1) þæiræ[709], (1) therra[710]
Akk:	(1) þa[711], (1) tha[712], (1) þæn[713], (1) þei[714]

Døma på akkusativ eintal hokjønn syner nokre variasjonar, men to av døma har same vokal som normalisert norrønt. Dømet skrive þæn tyder på eit samanfall mellom hankjønn og hokjønn. Den siste skrivemåten i akkusativ liknar inga tilsvarande form på normalisert norrønt. Døma i genitiv høver godt til normalisert norrønt bortsett frå at <r> manglar i endinga.

Inkjekjønn eintal - det

Nom:	(8 þet[715], (5) thet[716], (2) þæt[717]
Gen:	(2) þes[718], (1) tez[719], (1) tes[720], (1) thes[721], (1) tet[722], (1) tehz[723]
Dat:	(5) þy[724], (1) thy[725], (1) þwi[726], (1) þi[727], (1) tj[728]
Akk:	(4) thet[729], (3) thet[730], (1) þet[731]

Dei fleste døma på nominativ og akkusativ syner at vokalen er skriven <e>, unnataksvis <æ>. Samanfallet mellom nominativ og akkusativ er som på normalisert norrønt. Nokre døme syner at ein bruk av genitiv som òg fanst på normalisert norrønt:

"(...) thes kennes æk (...)" (DN III:773)

To døma på dette uttrykket, skrivne tet og tehz, er henta frå DN XXI:322, og kan difor ikkje reknast som representativt. Det er likevel interessant at sjølv om bruken av genitiv i dette diplomet er inkonsekvent, er det teikn på at det her òg er nytta genitiv som på normalisert norrønt i slike uttrykk. Skrivemåtane av døma på genitiv høver elles godt til normalisert norrønt. Døma i dativ syner at dei fleste er skrivne med vokalen <y>, medan berre eitt døme, skrive þwi, liknar normalisert norrønt því. Det er då nærliggjande å samanlikna med eldre svensk der ein har forma ty i tydinga "for di". Dette kan tyda på svensk påverknad.

Fleirtal hankjønn - dei

Nom:	(1) the[732]
Akk:	(3) þa[733], (1) tha[734], (1) þei[735], (1) þæi[736]

Sidan det berre er døme på nominativ og dativ fleirtal av hankjønn i eit diplom, er det lite grunnlag for å dra konklusjonar om desse formene. Dei fleste døma i akkusativ liknar normalisert norrønt. To av døma i akkusativ er skrivne med diftong, og dette kan tyda på eit samanfall mellom akkusativ og nominativ. Det er likevel ikkje tvil om at det er akkusativposisjon:

"(...) ganga skifte millæn þei gardæ er swa eitæ Dølwin Blaka(r)f Stamstat oc Mork (...)" (DN X:168)
"(...) kendez ok siugurdær esteinsson optnæmdær hafwa fyrstæ pening ok øfstæ ok allæ þæi þær j millum (...)" (DN III:640)

Dømet þei burde samsvara med gardæ som er ei tydeleg akkusativform, og dømet þæi burde samsvara med allæ som òg er ei tydeleg akkusativform.

Fleirtal hokjønn - dei

Nom:	(1) the[737]

Dette eine dømet gjev ikkje noko grunnlag for å samanlikna med andre kasus, men ein ser at <r> er bortfallen her òg, og at vokalen er skriven <e> i staden for <æ>. Skilnaden på dette dømet og normalisert norrønt þær er difor eigentleg ikkje så stor på bakgrunn av det som allereie er nemnt om r-bortfall og endingsvokalisme.

Fleirtal dativ og genitiv alle kjønn - dei

Sidan genitiv og dativ er like uansett kjønn, sorterer eg det for seg sjølv uavhengig av kjønn.

Gen:	(1) þæiræ[738]
Dat:	(15) þeim[739], (13) þæim[740], (4) theim[741], (2) them[742]

Genitivforma, som me kjenner at frå personelege pronomen, er relativt lik normalisert norrønt þeir(r)a. Dei fleste dativformene er òg relativt like normalisert norrønt, etter di diftongane <ei> og <æi> må reknast for å vera ulike skrivemåtar av same uttale.

Hankjønn eintal - denne

Nom:	(1) þenne[743]
Akk:	(1) þenna[744]

Døma i nominativ og akkusativ eintal kan på ein måte tyda på samanfall av desse formene. Endingsvokalen varierer i desse døma, og det kan tyda på det motsette, men sidan døma kjem frå ulike diplom kan ein ikkje leggja nokor serleg stor vekt på det.

Hokjønn eintal - denne

Gen:	(1) þessæ[745]
Dat:	(1) þæssare[746], (1) thessare[747]
Akk:	(1) þæssæ[748], (1) tene[749]

Dømet i genitiv skil seg ut frå normalisert norrønt ved at det manglar <r> i endinga. Vokalen er redusert til <æ>. Båe døma i dativ har endinga <are>. Denne endinga finn ein òg døme på i eigedomspronomen. Det eine dømet i akkusativ er relativt likt normalisert norrønt. Det andre, skrive tene, liknar meir på ei hankjønnsform, men det kjem frå DN XXI:322 som allereie er nemnt fleire gonger.

Inkjekjønn eintal - dette

Nom:	(1) thette[750], (1) thættæ[751]
Gen:	(1) þettæ[752]
Dat:	(2) þesso[753], (1) þæsso[754], (1) þærsso[755]
Akk:	(27) þettæ[756], (7) þetta[757], (5) thettæ[758], (3) thetta[759], (3) thette[760], (2) þette[761], (2) thetthæ[762], (1) þett[763], (1) tette[764], (1) þætta[765], (1) þeim[766]

Normalisert norrønt skil ikkje mellom nominativ og akkusativ i denne kategorien, og desse døma tyder på at det same gjeld her. Døma i akkusativ syner elles ein variasjon mellom endingsvokalane <a>, <æ> og <e> som i andre ordklasser. Eit døme i akkusativ liknar dativ av hankjønn eller fleirtal av den andre kategorien påpeikande pronomen. Det er likevel ikkje tvil om samanhengen:

"(...) hengie me okkar jnsigle fyre þeim bref er giort var (...)" (DN X:125)

I denne samanhengen er det elles alltid nytta þetta i ei eller onnor form, d.v.s. akkusativ. Døma i dativ skil seg lite frå normalisert norrønt. Dømet i genitiv er inga tydeleg genitivform, men samanhengen er tydeleg:

"(...) till þettæ adhærnæmdæ kaup (...)" (DN III:645)

Preposisjonen til styrer alltid genitiv i preposisjonsuttrykk, men korkje pronomenet eller substantivet står i genitiv. Difor kan ikkje dette dømet eigentleg reknast til genitiv. Avvik frå regelen om at til styrer genitiv er omtala i kapittel 5.

Hankjønn fleirtal - desse

Nom:	(2) þesser[767], (1) þærsser[768], (1) thesser[769]

Desse døma skil seg ikkje frå normalisert norrønt på annan måte enn endingsvokalen <e> i staden for <i>. Interessant er det at <r> framleis er nytta etter di denne konsonanten elles ofte fell bort.

Hokjønn fleirtal - desse

Nom:	(1) tessar[770]

Det eine dømet på hokjønn fleirtal i nominativ skil seg frå tilsvarande form i hankjønn med endinga <ar>. Samanlikna med normalisert norrønt er det berre <t> i staden for <þ> som skil seg ut.

Inkjekjønn fleirtal - desse

Nom:	(1) þessor[771]

Det eine dømet på inkjekjønn fleirtal i nominativ skil seg tydeleg ut frå normalisert norrønt med endinga <or>, men det burde ikkje vera tvil om forma:

"(...) hermdho þa þessor ii skilrikæ vitnæ (...)" (DN VI:433)

Verbet hermdho syner at det er fleirtal og subjektet er desse to vitna. Denne forma liknar heller ikkje nokor onnor form som ho kunne verta forveksla med. Det er difor vanskeleg å dra nokon konklusjon på grunnlag av dette dømet.

Fleirtal dativ og genitiv alle kjønn - desse

Sidan genitiv og dativ er like uansett kjønn, sorterer eg det for seg sjølv uavhengig av kjønn.

Gen:	(1) þessa[772]
Dat:	(1) thenom[773]

I genitiv og dativ fleirtal skil ein ikkje mellom kjønna på normalisert norrønt. Båe desse døma har endingar som liknar normalisert norrønt, men dømet i dativ har ein konsonant som er verd å kommentera. Konsonanten <n> i staden for <s> er berre nytta i akkusativ hankjønn eintal, men endinga er utan tvil ei dativending. Samanhengen syner at det ikkje er hankjønn, og neppe eintal:

"(...) at skifte thenom setrom jmellom (...)" (DN X:123)

Det er ikkje noko ivegen for at det er eintal syntaktisk, men endinga <om> i substantivet kan knapt vera nytta anna enn i dativ fleirtal av dette ordet som er hokjønn.

4.4 Kvantorar

Av praktiske årsaker nyttar eg her dei tilsvarande nynorske formene som overskrift.

4.4.1 Alle

Kvantoret allr på normalisert norrønt har ei bøying som sterkt adjektiv. I eintal tyder det "heil", medan det i fleirtal betre å omsetja med "alle". Tabellen nedanfor syner dei ulike døma i desse diploma.

Eintal	m.	f.	n.
Nom:			(1) alt[774]
Gen:			(6) alz[775], (4) alsz[776], (3) allz[777], (1) alzs[778]
Akk:	(1) allan[779]		(1) alt[780]
Fleirtal
Nom:			(2) oll[781], (1) all[782]
Gen:	(1) allræ[783], (1) alles[784], (1) allæ[785]
Dat:	(28) ollom[786], (17) ollum[787], (5) allum[788], (2) allom[789]
Akk:	(9) allæ[790], (3) alla[791], (1) alle[792]	(2) aller[793]

Av desse døma ser ein at dømet på hankjønn eintal akkusativ er nettopp som på normalisert norrønt. Det same gjeld inkjekjønn eintal i alle kasus sjølv om skrivemåten i genitiv varierer ein del. I fleirtal er det større variasjonar. I nominativ inkjekjønn fleirtal finn ein døme både med og utan, men eit fleirtal med u-omlyd. I akkusativ hankjønn fleirtal finn ein den same variasjonen i bruk av endingsvokal som me har sett tidlegare. Fleirtalet har endingsvokalen redusert til <æ>, men det er òg døme med <a> og <e>. Dømet i hokjønn fleirtal akkusativ har endingsvokalen redusert til <e> for normalisert norrønt <a>. Den kategorien med flest døme er ikkje uventa dativ fleirtal. Denne kategorien skil ikkje mellom kjønna. Bruken av vokalane <o> eller <u> varierer på same måten som i mange andre ordklasser. Meir interessant er kanskje bruken av fonologisk u-omlyd. Det store fleirtalet av døma har fonologisk u-omlyd, men dei fleste av desse høyrer til innleiingsfrasen "Ǫllum mǪnnum". Sjølv om ein ser bort frå døma i denne samanhengen, er eit fleirtal av døma skrivne med fonologisk u-omlyd. Her ser det ut som om døma utan fonologisk u-omlyd førekjem oftare i dei yngste diploma. Dette kan tyda på at fonologisk u-omlyd var på veg ut or målet på denne tida. I genitiv fleirtal, som heller ikkje skil mellom kjønna, finn ein eit døme som liknar normalisert norrønt allra, men med endingsvokalen redusert til <æ>. Eit døme, skrive alles, liknar meir moderne norsk, men det er ingen tvil om at det er genitiv fleirtal. Det tredje dømet er nytta på same måten som allræ, men manglar <r> i endinga.

4.4.2 Annan

Dette pronomenet, kan òg vera ordenstal av to. Alle desse døma er eintal.

	m.	f.	n.
Dat:		(7) annare[794], (2) annæræ[795], (1) anare[796], (1) adræ[797]	(1) odhro[798]
Akk:	(1) annan[799]

Dømet i akkusativ hankjønn er nettopp som på normalisert norrønt. Dei fleste døma i dativ hokjønn liknar normalisert norrønt annar(r)i, men med endingsvokalane <e> eller <æ>. Skrivemåten med einskild <n> er ikkje så interessant som skrivemåten med <d> i staden for <n>. At dobbel <n> vert <ð> føre <r>, er vanleg på normalisert norrønt, men det føreset at vokalen imellom bortfallen. Dømet i dativ inkjekjønn skil seg ikkje ut frå normalisert norrønt på annan måte enn at <dh> er nytta for <ð> og endingsvokalen er skriven <o> i staden for <u>.

4.4.3 Ingen

Det er berre eitt døme på ingen, skrive ingar^[800], i akkusativ hokjønn fleirtal. Samanhengen det står i, er synt i avsnittet om personlege pronomen 1. person eintal. Det mest interessante med dette dømet er bruken av vokalen <i> i fyrste staving. Endinga er som på normalisert norrønt.

4.4.4 Kvar

Alle desse døma er i eintal.

	m.	n.
Nom:	(1) huar[801]
Dat:	(8) hworium[802], (6) huarium[803], (6) hwariom[804], (4) hvarium[805], (3) hwarium[806], (1) hwariwm[807]	(1) huario[808]

Alle desse døma høver godt til normalisert norrønt, men ein ser at den mest nytta skrivemåten i hankjønn dativ er skriven med vokalen <o> i staden for <a>. Det er likevel ikkje fonologisk u-omlyd pga. <i> i endinga. Endingsvokalen <o> for normalisert norrønt <u> varierer som i andre ordklasser.

4.4.5 Grunntal

Talorda tom. fire vert på normalisert norrønt bøygde i kjønn og kasus. Framleis i dag finn ein restar av bøyinga i kjønn av talet to (två, tvæ, tvau) på sama måten som ein, ei og eit. Andre bøyingsformer av grunntala finn ein ikkje lenger.

Ein

	m.	f.	n.
Dat:		(3) einne[809], (3) einæ[810], (2) einni[811], (2) eine[812], (1) eina[813], (1) einnæ[814], (1) enæ[815]	(1) eino[816],(1) æinu[817]
Dat:	(1) einom[818]
Akk:		(3) æinæ[819], (1) ene[820]

Dømet i hankjønn dativ har me allereie sett i samband med substantivbøyinga. Forma ser utvilsamt ut som ei dativform, men det står i ein samanheng som kan forvekslast akkusativ:

"(...) efter einom mar(k)stein (...)" (DN X:168)

Substantivet ser ikkje ut som nokor dativform, og preposisjonen eptir kan styra både akkusativ og dativ på normalisert norrønt, men i desse diploma oftast akkusativ. Når det gjeld døma på hokjønn, må ein vera klår over det som allereie er nemnt om bruken av dobbel <n> og forkortingar, difor bør ein ikkje leggja for stor vekt dette, men fleirtalet av døma i dativ og ingen i akkusativ har dobbel <n>. I dativ høver dei fleste døma relativt godt til normalisert norrønt. Endingsvokalen <e> tilsvarar normalisert norrønt <i>, men nokre av døme har endingsvokalane <æ> og <a>. Dømet med <a> står i fylgjande samanheng:

"(...) met eina iordh (...)" (DN IX:231)

Preposisjonen með kan styra både akkusativ og dativ på normalisert norrønt, men i andre døme i desse diploma styrer með som regel dativ. Den mest nytta skrivemåten i akkusativ, skriven æinæ, høver godt til normalisert norrønt eina. Fleire av døma på hokjønn kan tyda på eit byrjande samanfall av akkusativ og dativ, men ein skal heller ikkje sjå bort frå at nesten halvparten av døme i dativ er skrivne med dobbel <n>, men ingen i akkusativ. To av døma i hokjønn er skrivne med monoftong, men dei høyrer til unnataka. Døma i inkjekjønn dativ skil seg lite frå normalisert norrønt. Dei er skrivne med endingsvokalane <o> og <u> for normalisert norrønt <u>.

To

	f.
Gen:	(1) tuegiæ[821]
Akk:	(1) tuæær[822]

Båe døma på talet to er i hokjønn, og båe høver godt til normalisert norrønt tveggja (gen.) og tvær (akk.). I dag er hokjønnsforma /tvæ/ framleis nytta i Lom.

Tre

	f.
Nom:	(1) triggæ[823]
Gen:	(2) þriggiæ[824]
Akk:	(2) triggæ[825], (1) þriggiæ[826], (1) þriggæ[827], (1) triggiæ[828]

Alle døma på talet tre liknar genitiv på normalisert norrønt. Grunnen til at døma i nominativ og akusativ liknar genitiv, kan vera samanhengen dei førekjem i:

"(...) fyrnænd astridh selde adhærnæmdum eilifwe triggiæ kwaleigho iærdæræs (...)" (DN XV:63)

Spørsmålet vert om talordet skal samsvara med kwaleigho eller iærdæræs. Om det er det siste, er alle døma genitiv, og sjølv om det syntaktisk ikkje er korrekt på normalisert norrønt, kan det ha vore ei slik lokal form. At kwaleigho er skrive utan <r>, kan skuldast r-bortfall.

Fire

	f.
Akk:	(1) firæ[829]

Det einaste dømet på talet fire liknar meir på moderne norsk enn på normalisert norrønt fjórar. Ein ser òg at <r> i endinga er bortfallen og at vokalen er redusert til <æ>.

Høgre tal

Tala f.o.m. fem vert ikkje bøygde på normalisert norrønt. I desse diploma finn ikkje så mange døme som kan nyttast for di dei oftast er skrivne med romartal.

5	(2) fim[830]
6	(1) sæx[831]
7	(1) syau[832]
13	(1) trættan[833]
18	(1) atian[834]
100	(1) hundrædh[835]

Desse døma liknar meir eller mindre tilsvarande tal på normalisert norrønt. Det mest interessante er kanskje likskapane med dei uttaleformene som tradisjonelt har vore nytta i Lom fram til nyare tid. Eit døme er sæx som er skrive med vokalen <æ>, (jf. dagens uttale), og syau som framleis er nytta i forma /sjau/. Dømet skrive atian kan òg samanliknast med seinare uttale sjølv om truleg berre gamalt folk seier /attjan/ i dag.

Kapittel 5 - Om bruken av dei ulike kasusa

Dette kapittelet handlar om korleis dei ulike kasusa er nytta, og kva kasus ulike preposisjonar styrer - samanlikna med normalisert norrønt. Noko av det ein kunne venta å finna på bakgrunn av tidlegare studiar, er samanfall av nominativ og akkusativ av substantiv (Rindal 1988:401). Eg meiner at døma på nominativ eintal av dei formene som hadde endinga <r> på normalisert norrønt, tyder på at dette ikkje var kome serleg langt i desse diploma. Det motsette gjeld sonr og maðr som ikkje i ein einaste faksimile er skrive annleis i nominativ og akkusativ.

5.1 Nominativ

Nominativ er fyrst og fremst nytta som subjekt i setningar. Dette gjeld vel alle språk med kasusbøying, t.d. normalisert norrønt, nyislandsk, tysk, latin og gresk. Andre tilfelle er subjektsprediaktiv for di det kan byta plass med subjektet utan at meininga vert endra, t.d. Fargen er raud = Raud er fargen. På moderne norsk vil kanskje tonefallet i ei slik setning avgjera kva som er subjektet, og kva som er subjektspredikativet - iallfall på ein del målføre. Apposisjonar til subjektet eller subjektspredikativet skal samsvara og difor stå i nominativ. Eit døme på dette finn ein allereie i det eldste av diploma i denne studien. Der står det:

"(...) skillde (skulde?) ok Suæin ædernemfder fylgiæ (...) ok fara mæder sem retter æighu man (...)" (DN V:416)

Skrivemåten man skulle ein tru var akkusativ, men som det er skrive i kapittel 3, har nominativ og akkusativ falle saman, og adjektivet retter er utvilsamt ei nominativform.
   Det finst eit døme på nominativ som kan forvekslast med eit preposisjonsuttrykk der ein skulle venta å finna dativ. Slik står det:

"(...) me varom till krafde af the men som bu paa (...)" (DN X:123)

Forklåringa er truleg at af the men ikkje er preposisjonsuttrykk, men agens eller logisk subjekt. Preposisjonen af styrer som regel dativ på normalisert norrønt.
   Sidan nominativ er ein kasus som førekjem i nesten alle setningar, etterlèt det sjeldan tvil om bruken.

5.2 Genitiv

Genitiv er på normalisert norrønt nytta for å markera kven eller kva noko høyrer til, ikkje berre personar som eig noko, men òg i samanskrivingar t.d. med namn Sigurdzson^[836] (Sigurds son) eller farfar (fars far), fǪður faðir på normalisert norrønt.
   Ein annan mykje nytta genitivfrase finn ein i samband med verde. Ein finn ofte uttrykk som dette:

"(...) æinæ kyrlæigu jærdær (...)" (DN IX:201)

Det siste ordet står i genitiv på same måten som ein i dag ville ha sagt t.d. "ti-kroners sjokolade".
   I samband med dateringa av diploma, serleg i dei eldste diploma, finn ein uttrykk som dette:

"(...) aa. xvi aare rikis miins. wyr duligs. herræ. herræ Eiriks med guds naad Noregs konungs." (DN IX:201)

Her ser ein at rikis står i genitiv for di det er "rikets (regjerings-) år". Frasen miins wyrduligs herræ er alle genitivformer som samsvarar med Eiriks og konungs for di han (Erik av Pommern) var konge 1389-1442. Ordet guds høyrer til ein eigen frase: med guds naad, og Noregs, som høyrer saman med konungs, samsvarar ikkje med konungs, men er ein eigen genitivfrase. Ein ser her at alle ord som står som apposisjonar til Eiriks, har same kasus som Eiriks. Dette er nettopp som på normalisert norrønt. På nynorsk skulle omsetjinga verta om lag slik: "i min vyrdelege herres, herre Eirik med Guds nåde Noregs konge, 16. regjeringsår". Det er altså naudsynleg med omskriving for å få noko i nærleiken av godt språk. Det finst døme i andre diplom der dette ikkje samsvarar. I eitt diplom finn ein i staden:

"(...) a xxv rikix okars vyrdelix her here Eriker med gudz naadhe Norix konnung." (DN X:123)

Her er berre tre ord i genitiv, medan apposisjonane seinare i uttrykket står ubøygde.
   Eit anna mykje nytta uttrykk med genitiv er dette:

"(...) sakar sannyndæ setto þærsser goder lagretto mæn (...)" (DN IX:201)

Her finn ein sakar som er genitiv eintal av sǪk på normalisert norrønt, sak på nynorsk, og sannyndæ som er genitiv fleirtal av sannendi på normalisert norrønt. På moderne norsk bokmål skulle omsetjinga verta om lag slik: "for saks sannings (skyld) osv." eller liknande.
   Eit anna døme som godt illustrerer både konsekvent samsvar og avvik, er dette:

"(...) handerbandh þeiræ salfua simonassonar ok jngiebiorgh Eiriks dottor Eghin kona hans (...)" (DN III:574)

Båe dei to namna med patronyma og pronomenet står i genitiv, men apposisjonen kona står i nominativ. Dette tyder på at kasusbøyinga var mindre konsekvent i slike apposisjonar.

5.3 Dativ

På bakgrunn av normalisert norrønt er dativ kanskje den kasusen som skapar størst problem, delvis for di dativ førekjem både i indirekte objekt, men òg i direkte objekt etter nokre serskilde verb, og for di ein heil del preposisjonar styrer både akkusativ og dativ alt etter samanhengen, t.d. om det er rørsle. Ei onnor sak som gjer det komplisert, er at fleire bøyingsklasser av substantiv ikkje skil mellom akkusativ og dativ i ubunden form. Likevel er dativ interessant for di det er den kasusen som har overlevt til våre dagar i norske målføre med dativ. Det er fleire mogle forklåringar på dette. Ei er at dativformene i bunden form har meir lydmasse å slite på enn andre former (Venås 1971:262). Ei onnor forklåring kan vera at dativ funksjonelt er meir avhengig av morfologisk marking for ikkje å verta forveksla med t.d. akkusativ. Det kan òg vera ein kombinasjon. Nokre dativformer skil seg klårt ut, t.d. dativ fleirtal som nesten alltid endar på <um> på normalisert norrønt. I bunden form er det tydelegare om det er dativ, men døma i bunden form er relativt få samanlikna med ubunden form.
   Det er derimot vanskelgare å avgjera om eit døme i dativ fleirtal er i bunden eller ubunden form. I dagens målføre i Lom er dativ berre nytta i bunden form, og då med endinga /om/ som liknar ubunden form på normalisert norrønt. Dette er òg kjent frå mellomnorske tekstar (Seip 1955:303-310).
   I dei fleste diploma finn ein innleiinga "ǪmǪnnum, þeim sem þetta bréf sjá eða heyra, senda NN kveðju Guðs ok sína" (på normalisert norrønt). P.g.a. av forkorting kan det vera variasjonar som ikkje kjem til uttrykk, men sjølve dativbruken er udiskutabel. Slike døme tilhøyrer kategorien indirekte objekt, det ser ein godt i nokre diplom, serleg dei som er skrivne av eller for presten. Der finn ein ofte ein avvikande variant:

"Þæt se ollum monnum kunnigt at (...)" (DN V:416)

I nokre diplom, alle skrivne av eller for presten, fin ein denne konjunktivfrasen þæt se fyrst.

Eit døme på indirekte objekt som ein finn i mange diplom, er dette:

"(...) þau hofdo sælt þorgeire firnæmdom sigmundagardh (...)" (DN III:574)

Her ser ein adjektivet firnæmdom òg i dativ, det er altså Torgeir, og ikkje Sigmundgard, som er nemnd før.
   Dei fleste døma på dativ finn ein, ikkje uventa, i preposisjonsuttrykk. Nokre preposisjonar styrer alltid dativ, men nokre, og dei er ofte nytta, styrer både akkusativ og dativ. Dette heng oftast saman med rørsle. Kan ein byta ut preposisjonsuttrykket med der er det dativ, og kan ein byta det ut med dit, er det akkusativ - som regel. I nokre tilfelle kan ein ikkje tala om ro eller rørsle, og då vert det brått meir komplisert.
   Ei setning som kan vera verd å sjå nærare på, er denne:

"(...) en þeim kan eigh sæmiæ adhernæmdom simone ok þeim brødromon (...)" (DN III:574)

Her syner m.a. verbalet kan som er presens 3.p. eintal, at þeim ikkje er subjekt. Det kan sjå ut som om adhernæmdom simone ok þeim brødromon er direkte objekt, men på normalisert norrønt får verbet semja direkte objekt i akkusativ. Løysinga må difor vera at det er ein apposisjon til þeim. Nokre verb tek direkte objekt i dativ på normalisert norrønt. Dette gjeld dagens målføre i Lom òg.
   I eit vanleg uttrykk finn ein direkte objekt i dativ sjølv om sjølve verbet vanlegvis ikkje styrer dativ:

"(...) þau heldo oll handom saman (...)" (DN XIII:62)

Dette uttrykket finn ein i fleire diplom, og i alle er det nytta dativ.
   I slutten av dei fleste diploma finn ein dateringa teken opp att med denne frasen:

"(...) þetta bref er gort war dæghi ok are sem fir sighir" (DN III:574)

Her finn ein både dæghi og are i dativ, men ikkje i noko preposisjonsuttrykk. Dette er interessant om ein samanliknar det med preposisjonsuttrykk med á.

5.4 Akkusativ

På normalisert norrønt er akkusativ nytta for direkte objekt etter dei fleste verb og i ein del preposisjonsuttrykk. Direkte objekt i akkusativ finn ein i nesten alle diploma, t.d.:

"Ollom monnom þeim sem þettæ bref sea ædæ høiræ (...)" (DN III:574)

Her er þettæ bref direkte objekt i akkusativ som på normalisert norrønt.

5.5 Kasus i preposisjonsuttrykk

Det Nedanfor er det ei liste over den vanlegaste bruken av kasus i preposisjonsuttrykk. Fleire av desse skil seg ut frå normalisert norrønt, men i hovudsak er skilnadene ikkje så store. Dei er sorterte etter stavemåten på normalisert norrønt med stavemåtane ein finn i diploma i kursiv.
   á, a, aa, sjeldan paa: Ved stillstand styrer á dativ som på normalisert norrønt: a Monum (DN V:416). Ved tidsuttrykk er det usikkert, det kan sjå ut som á styrer akkusativ når det gjeld dag, men dativ når det gjeld år: aa paalmsunnudag aa xiii are (DN V:416) (jf. ulike variantar av dativforma degi som er nytta utan preposisjon i mange diplom). Det same som gjeld dag, tykkjest gjelda aftan: a kyndesmessone aptan a i are (DN VI:433). Det finst òg eit døme der á styrer dativ av ordet dag: a degiæ oc aræ (DN VII:438).
   af, af: Som oftast styrer preposisjonen af dativ som på normalisert norrønt: af einne halfu En af annare (DN III:574). Unnataksvis kan af styra akkusativ: ingar kyr far thu af mik (DN III:699), om det då ikkje er samanfall av akkusativ og dativ.
   at, ad, aat: Det er ikkje mange døme på at, men dei som er, styrer dativ: ad forno ok nyghio (DN XIII:62).
   eptir, effter, efter, epther, etter, æftir, æfter, æpter, æpther: I nokre uttrykk styrer eptir dativ: efter þi (DN IX:201), som tilsvarar moderne nynorsk etter di. Dei fleste døma gjeld arv der eptir styrer akkusativ: hun ærfde æftir Eilef fader siin (DN III:608) og efter fadhor sin (III:761).
   frá, fra, fraa: I alle døma styrer preposisjonen fraa dativ som på normalisert norrønt: fraa honom dømd (DN III:598) og fra forno ok nyo (DN III:645).
   fyrir, firi, firir, firj, firri, for, fore, fyri, fyrir: Ved betaling styrer fyrir akkusativ som på normalisert norrønt: firir æinæ ku (DN V:416). Fyrir er òg nytta der ein i dag ville ha nytta annan preposisjon: firir þettæ bref (DN V:416), her er det tale om å setja sigill på eit brev, noko som må reknast som ei rørsle. Ved loving og sverjing styrer fyrir dativ: firir gudi (DN V:416), firir huarium mannæ (DN IX:201) og værdæ ofrealls gor firir honom (DN III:598). Ved tenester gjorde for nokon styrer fyrir dativ: firir Jngibiorghu (DN V:416).
   hjá, hia: Denne preposisjonen styrer dativ i alle døma i desse diploma: hiavaro þæssare minni giærd (DN IX:201).
   í, ij, j, jh: I døme med tilhald på ein stad styrer í dativ som på normalisert norrønt: j bœyum (DN III:699), j mooss soknenne (DN III:701) og j nørdræ luthenum j gudbranzdalum (DN VIII:285). I tidsuttrykk styrer í dativ: j langafastonnæ (DN III:699). Ved uttrykk der ein ikkje kan tala om ro eller rørsle inn i eller inne i noko, styrer í dativ i nokre døme: j sama handerbande (DN III:574), og akkusativ i nokre: hællt j hand (DN V:416). Det fyrste av desse kan oppfattast som tidsuttrykk, medan det siste kan forklårast med at nokon tok i ei hand (og sleppte henne att) slik at det kan reknast som rørsle. Ved rørsle inn i ein stad eller noko som kan oppfattast som tilsvarande, styrer í akkusativ som på normalisert norrønt: j kaupp ockort kom (DN IX:201).
   með, med, meder, medh, medher, met, metder, meth, mæd, mæder: I dei fleste døme på preposisjonsuttrykk styrer með dativ: med mino jnsigli (DN IX:201), med ollum luttum ok lunnændum (DN IX:201) og med fullum eide (DN III:623).
   mót, mot: Det er få døme, men i dei som er, styrer mót dativ som på normalisert norrønt: jmot hans williom (DN X:125).
   til, te, tel, thil, tiil, til, till, þil: Som på normalisert norrønt styrer til stort sett genitiv: till vædhæs (DN V:416) og til hælfings (DN III:574). Det er òg fleire døme der til styrer dativ: te Rofstadum (DN X:123), og akkusativ: till þettæ adhærnæmdæ kaup (DN III:645) og til dødedag (DN IX:231).
   um, om, vm, wm: Som på normalisert norrønt styrer um akkusativ: vm lausa peningana (DN III:574).
   undan, vndan: Som på normalisert norrønt styrer undan dativ: vndan ser ok sinum æruingium (DN IX:241).
   undir, vnfher: Ved rørsle styrer undir akkusativ som på normalisert norrønt: vndher fyrnemdan eirik (DN IX:241).
   við, vidher: På normalisert norrønt kan við styra både akkusativ og dativ. I desse diploma finn ein eitt døme med akkusativ: mer varum vidher kirkiæ garden (DN VII:438).
   yfir, yfuir: I eitt døme styrer yfir akkusativ: yfuir alt hennes gotz (DN II:711).

5.6 Samandrag

Bruken av dei ulike kasusa i desse diploma skil seg lite frå normalisert norrønt. Diploma syner at nominativ er nytta i subjekt, subjektspredikativ og unnataksvis i apposisjonar til uttrykk i oblike kasus. Genitiv er nytta stort sett som på normalisert norrønt. Ein samanheng der genitiv er nytta, er for å markera eigedom, dvs. eigaren, ev. samanskriving av t.d. namn. Ein annan samanheng er i samband med verde. Ein tredje samanheng er preposisjonsuttrykk med til. Dativ er òg nytta om lag som på normalisert norrønt ved indirekte objekt og einskilde preposisjonsuttrykk. Sume verb tek direkte objekt i dativ, det er òg døme på her, men ikkje naudsynlegvis same verb som på normalisert norrønt. Attåt er det nokre serskilde dativuttrykk. Akkusativ er nytta om lag som på normalisert norrønt i direkte objekt, og visse proposisjonsuttrykk.
   Om ein skal konkludera om kasusbruken, vil ein finna at kasusbruken i dei fleste tilfelle samsvarar med normalisert norrønt. Nokre unnatak er det når det gjeld uttrykk som á degi på normalisert norrønt, og verb som tek direkte objekt i dativ. Eit anna viktig unnatak frå normalisert norrønt, er apposisjonar. Det er ikkje slik at desse unnataka er i fleirtal, men det førekjem i fleire diplom.
   Samanfall av nominativ og akkusativ av substantiv er av fleire omtala som ei viktig endring i mellomnorsk tid (Rindal 1988:401). Det er òg omtala som det samanfallet som hadde kome lengst. Beito skriv: "Kasussamanfallet er då kome lenger ved nominativ-akkusativ enn ved dei andre kasus, trass i at desse to kasus etter sine funksjonar var skarpast skilde." (Beito 1957:207-208). Eg vil snu dette paradokset på hovudet. Kanskje nettopp for di desse funksjonane ikkje kunne mistakast, var det ikkje naudsynleg med nokor morfologisk markering. Akkusativ og dativ kan lettare fovekslast, serleg i preposisjonsuttrykk med preposisjonar som kan styra båe desse kasusa, og då kan det vera meir nyttig med morfologisk markering. Dette samanfallet er uansett mest aktuelt når det gjeld hankjønnsord. Inkjekjønnsorda har alltid same form i nominativ og akkusativ på normalisert norrønt, og det same gjeld dei fleste hokjønnsorda sjølv om nokre bøyingsklasser her òg skil mellom nominativ og akkusativ. Døma i desse diploma tyder imidlertid på at dette samanfallet ikkje har kome serleg langt. Dei einaste døma der eit slikt samanfall er tydeleg, er sonr og maðr som har same form i nominativ som i akkusativ.
   Samanfall av dativ og genitiv i den tydinga at dativ tek over for genitiv, har eg berre funne døme på i preposisjonsuttrykk med til.

Litteraturliste

• Almenningen, O. m.fl. (red.) 1992. Språk og samfunn gjennom tusen år Kap. 1-6, Oslo-Bergen: Universitetsforlaget
• Beito, O. T. Har alle endringar i eit morfologisk system opphav i innhaldsplanet (1957) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 207-213), Oslo: Novus Forlag
• Bergman, G. 1968. Kortfattad svensk språkhistoria, s. 29-85, Lund: Bokförlaget Prisma Stockholm
• Christiansen, H. 1947?. Norske dialekter Hefte II Fra indoeuropeisk grunnspråk til norske dialekter, s. 97- 115, Oslo: Tanum
• Dyvik, H. Forslag til forklaring av i-omlydens fravær i kortstavete synkoperte former (1973) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 266-276), Oslo: Novus Forlag
• Falk, H. Om lydlove og analogi (1898) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 69-81), Oslo: Novus Forlag
• Faarlund, J. T. 2004. The syntax of old norse, New York: Oxford University Press
• Grønvik, O. Utviklingen av nordisk språk i folkevandrings- og merovingertid (1987) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 365-387), Oslo: Novus Forlag
• Grøtvedt, P. N. Språksituasjonen i sørøst-norsk før og etter den lutherske reformasjon (1978) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 286-291), Oslo: Novus Forlag
• Hagland, J. R. A note on Old Norwegian vowel harmony (1978) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 292-298), Oslo: Novus Forlag
• Halvorsen, E. F. Om uttalen av á i gammelnorsk (1984) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 354-363), Oslo: Novus Forlag
• Hamre, L. 1972. Innføring i diplomatikk, Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget
• Haugen, O. E. 2001. Grunnbok i norrønt språk 4. utg., Oslo: Gyldendal Akademisk
• Heggestad, L., Hødnebø, F. og Simensen E. 1990. Norrøn ordbok 4. utg., Oslo: Samlaget
• Hægstad, M. 1909. Det norske maalet fyre 1350, Kristiania: Samlaget(?)
• Hægstad, M. Upphavet til det norske folkemaal (1899) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 82-96), Oslo: Novus Forlag
• Indrebø, G. 1951. Norsk målsoga, Bergen: Per Hovda og Per Thorson
• Indrebø, G. Litt um burtfallet av fleirtal i verbalbøygjingi i norsk (1924) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 136-144), Oslo: Novus Forlag
• Iversen, R. 1994. Norrøn grammatikk 7. utg., Oslo: Tano
• Knudsen, T. Om t<þ i fremlyd i pronominale ord (1956) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 202-206), Oslo: Novus Forlag
• Knudsen, T. Om utforskning og vurdering av gammelnorsk skriftsprog i forrige århundre (Hansen, E. 1979. Fra norsk språkhistorie, s. 179-194) Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget
• Knudsen, T. 1967. Skrifttradisjon og litteraturmål, Oslo: Universitetsforlaget
• Kolsrud, S. Kringum maalskiftet (Hansen, E. 1979. Fra norsk språkhistorie, s. 54-79) Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget
• Larsen, A. B. Antegnelser om substantivbøyingen i middelnorsk (1897) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 59-68), Oslo: Novus Forlag
• Larsen, A. B. Om "undtagelser fra lydlovene" i norske dialekter (1926) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 150-158), Oslo: Novus Forlag
• Ottoson, K. Utviklinga av person- og numerusbøyinga av verb i gammalnorsk og mellomnorsk, (Faarlund, J. T. (red.) 2003. Språk i endring, s. 111-183), Oslo: Novus
• Rindal, M. Norsk språk 1350-1500: Gammalnorsk eller mellomnorsk? (1988) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 395-404), Oslo: Novus Forlag
• Seip, D. A. Fra norsk språkhistorie til omkring 1370 (Hansen, E. 1979. Fra norsk språkhistorie, s. 25-53) Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget
• Seip, D. A. Om pronomenet dere i norsk (1927) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 167-176), Oslo: Novus Forlag
• Skard, V. 1976. Norsk språkhistorie, Bind 1, til 1536, Oslo: Universitetesforlaget
• Skulerud, O. Nokre merknader om det yngre u-ljodbrigdet i norrønt mål (1950) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 177-194), Oslo: Novus Forlag
• Sommerfelt, A. Mangelen på i-omlyd efter kort rotstavelse (1927) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 159-166), Oslo: Novus Forlag
• Thorson, P. Framvoksteren av gamalnorske dentalar + j (1954) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 195-201), Oslo: Novus Forlag
• Torp, A. Frekvens, trykkletthet, reduksjon, (Faarlund, J. T. (red.) 2003. Språk i endring, s. 219-254), Oslo: Novus
• Trosterud, T. 2001. The changes in Scandinavian morphology from 1100 to 1500, s. 153-191, Arkiv for nordisk filologi
• Venås, K. Eit oversyn over dei viktigaste endringar i språkstrukturen frå gammalnorsk til nynorsk (1971) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 253-265), Oslo: Novus Forlag
• Wetås, Å. 2003. Kan ein komparativ studie av namn og appellativisk materiale kasta lys over kasusbortfallet i mellomnors? , (Faarlund, J. T. (red.) 2003. Språk i endring, s. 279-309), Oslo: Novus

Fotnoter

• [1] Haugen, O. E: (1993) Grunnbok i norrønt språk, Oslo: Gyldendal Norsk Forlag
• [2] Iversen, R. (1994) Norrøn grammatikk, Oslo: Tano
• [3] Spurkland, T. (1996) Innføring i norrønt språk, Oslo: Universitetsforlaget
• [4] Her er berre substantiv og pronomen nytta som grunnlag.
• [5] DN X:168
• [6] Kleiven, I. 1907. I gamle Daaagaa, Oslo: Aschehoug, s. 53
• [7] DN VI:433
• [8] Dette ordet finn ein ikkje i Samlaget si Norrøn ordbok, men det at ordet er avleitt av jǪrð, kan det knapt vera tvil om.
• [9] DN IX:270
• [10] DN III:635
• [11] DN XXI:274
• [12] DN VIII:285, DN VI:433
• [13] DN X:145
• [14] DN X:123
• [15] DN V:416, DN III:598, DN II:711, DN VIII:297, DN XV:63, DN IX:281
• [16] DN IX:270
• [17] DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN X:123, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:761, DN IX:281, DN III:773, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [18] DN III:635
• [19] DN XXI:322
• [20] DN V:416, DN III:598, DN II:711, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64
• [21] DN V:416, DN III:623
• [22] DN XXI:252, DN I:759
• [23] DN III:782
• [24] DN IX:268
• [25] DN XXI:274, DN III:635, DN III:702, DN III:782
• [26] DN X:168
• [27] DN IX:281
• [28] DN IX:201
• [29] DN III:699
• [30] DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN XXI:274, DN X:125, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN IX:257, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168
• [31] DN III:640, DN III:645, DN I:693
• [32] DN III:635, DN VIII:285, DN VI:433
• [33] DN X:123
• [34] DN X:168
• [35] DN IX:201, DN IX:270
• [36] DN X:145
• [37] DN IX:281
• [38] DN XV:64
• [39] DN I:759
• [40] DN III:574
• [41] DN V:416, DN III:598, DN III:645, DN IX:231, DN III:701, DN VIII:297, DN XV:64, DN X:168
• [42] DN IX:201, DN X:125, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN IX:270
• [43] DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257
• [44] DN III:640, DN I:693 DN XV:63
• [45] DN X:125
• [46] DN XXI:252
• [47] DN II:719
• [48] DN II:712
• [49] DN V:416, DN III:574, DN III:608, DN XXI:274, DN III:623, DN III:635, DN III:672, DN III:701, DN XV:63, DN IX:281, DN VII:438
• [50] DN II:712
• [51] DN III:761
• [52] DN XXI:274, DN XVI:103
• [53] DN IX:281
• [54] DN I:759
• [55] DN XV:63
• [56] DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN XXI:274, DN X:125, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN IX:257, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168
• [57] DN III:640, DN III:645, DN I:693, DN VI:433
• [58] DN X:123
• [59] DN III:635
• [60] DN X:145
• [61] DN X:145
• [62] DN X:123
• [63] DN III:574, DN III:608, DN III:655, DN III:702
• [64] DN III:800
• [65] DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257
• [66] DN IX:231, DN VIII:285, DN XVI:103, DN III:800
• [67] DN III:640, DN III:645, DN XV:64
• [68] DN VI:433
• [69] DN III:702
• [70] DN VII:438
• [71] DN VII:438
• [72] DN III:701
• [73] DN XXI:322
• [74] DN III:598
• [75] DN III:623
• [76] DN III:782
• [77] DN III:623
• [78] DN III:699
• [79] DN III:800
• [80] DN IX:201
• [81] DN X:168
• [82] DN X:123, DN III:640, DN III:645, DN III:701, DN XV:64, DN IX:281, DN III:773
• [83] DN IX:201, DN III:598, DN IX:231, DN II:712, DN III:800
• [84] DN XXI:322
• [85] DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN I:759, DN XV:63, DN XV:64, DN III:800
• [86] DN XXI:252, DN III:645
• [87] DN II:712
• [88] DN X:168
• [89] DN III:598, DN I:759, DN IX:270
• [90] DN VI:433
• [91] DN VIII:285
• [92] DN III:701, DN III:800
• [93] DN III:702, DN VI:433
• [94] DN III:782
• [95] DN XVI:103
• [96] DN III:699
• [97] DN I:693
• [98] DN III:655
• [99] DN III:598, DN III:608, DN X:123, DN IX:241, DN IX:257, DN X:168
• [100] DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN VI:433, DN XVI:103
• [101] DN II:719
• [102] DN X:168
• [103] DN VIII:285, DN VI:433, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438
• [104] DN IX:281, DN III:773
• [105] DN IX:241, DN III:702
• [106] DN IX:231
• [107] DN VII:438
• [108] DN III:574, DN IX:201, DN XXI:252, DN III:598, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN IX:241, DN III:699, DN III:701, DN II:711, DN XVI:103, DN XV:64, DN X:168, DN IX:281
• [109] DN I:693, DN VIII:285, DN VI:433, DN III:782
• [110] DN III:800
• [111] DN IX:201, DN XV:63
• [112] DN III:672
• [113] DN II:712
• [114] DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN I:693, DN IX:241, DN X:145, DN III:701, DN III:702, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN III:773, DN III:800, DN VII:438
• [115] DN IX:201, DN IX:235, DN III:672
• [116] DN III:598
• [117] DN II:711
• [118] DN III:800
• [119] DN IX:201
• [120] DN IX:231, DN III:702, DN VIII:285, DN II:719, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438
• [121] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN IX:257
• [122] DN III:640
• [123] DN II:712
• [124] DN VI:433, DN I:759
• [125] DN X;168
• [126] DN XXI:274, DN II:719
• [127] DN III:635
• [128] DN III:598, DN III:655, DN II:719, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:761, DN III:800
• [129] DN V:416, DN IX:201, DN X:123, DN X:125, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693 DN III:672, DN IX:241, DN X:145
• [130] DN III:702
• [131] DN III:635
• [132] DN III:574
• [133] DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN III:672, DN III:701, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:64
• [134] DN XIII:62, DN III:608, DN XXI:32, DN IX:257, DN VII:438
• [135] DN X:168
• [136] DN X:125, DN III:655, DN IX:241, DN III:699, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN IX:281, DN III:782, DN VII:438
• [137] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257, DN III:782
• [138] DN III:640, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:702
• [139] DN III:645
• [140] DN IX:268
• [141] DN VII:438
• [142] DN XVI:103
• [143] DN X:168
• [144] DN VI:433
• [145] DN II:712
• [146] DN VIII:285
• [147] DN XVI:103
• [148] DN IX:281
• [149] DN VI:433
• [150] DN IX:270
• [151] DN IX:241
• [152] DN X:123
• [153] DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635
• [154] DN XXI:322
• [155] DN XXI:322
• [156] DN III:623, DN III:635, DN IX:231
• [157] DN III:608, DN X:145, DN II:719
• [158] DN III:761
• [159] DN X:125
• [160] DN IX:231
• [161] DN III:574
• [162] jf. Samlaget si Norrøn ordbok
• [163] DN XXI:252, DN III:782
• [164] DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN X:123, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN IX:241, DN III:701, DN IX:257, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:270, DN X:168, DN III:761, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [165] DN IX:201, DN VI:433, DN II:711
• [166] DN XXI:252
• [167] DN II:719
• [168] DN XVI:103
• [169] DN IX:270
• [170] DN X:168
• [171] DN IX:270
• [172] DN IX:241
• [173] DN III:782
• [174] DN VIII:285
• [175] DN VIII:285, DN VI:433
• [176] DN VIII:285
• [177] DN VI:433
• [178] DN IX:231, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN II:711, DN XVI:103, DN IX:281, DN III:773, DN III:800
• [179] DN II:711, DN II:719
• [180] DN III:800
• [181] DN III:598, DN XV:63
• [182] DN III:626
• [183] DN IX:241
• [184] DN VII:438
• [185] DN XV:64
• [186] DN XV:63
• [187] DN III:598
• [188] DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN III:701, DN IX:257, DN II:712, DN VIII:297, DN IX:268, DN IX:270, DN III:773
• [189] DN IX:231, DN III:702, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438
• [190] DN IX:201, DN III:598, DN III:672
• [191] DN II:711
• [192] DN X:125
• [193] DN III:574, DN XIII:62, DN III:598, DN X:123, DN X:125, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN II:711, DN II:712, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN XV:63, DN X:168, DN III:761, DN IX:281
• [194] DN V:416, DN IX:201, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN IX:241, DN III:699, DN IX:257, DN IX:279, DN XV:64, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [195] DN X:123
• [196] DN III:782
• [197] DN III:574
• [198] DN III:574
• [199] DN IX:231, DN IX:241, DN VII:438
• [200] DN I:759
• [201] DN X:125
• [202] DN XXI:322
• [203] DN XXI:322
• [204] DN IX:268
• [205] DN X:168
• [206] DN VI:433, DN IX:270, DN XV:63
• [207] DN III:626, DN III:761
• [208] DN VI:433
• [209] DN III:574
• [210] DN IX:231, DN IX:241
• [211] DN X:168
• [212] DN III:608, DN III:623, DN III:635, DN II:711, DN II:719, DN III:782, DN III:800
• [213] DN III:645, DN III:701, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN IX:281, DN III:773
• [214] DN VIII:285, DN VI:433, DN III:800
• [215] DN IX:231, DN X:145
• [216] DN III:782, DN III:800
• [217] DN XXI:322
• [218] DN XIII:62
• [219] DN III:635
• [220] DN XXI:274, DN III:635
• [221] DN V:416
• [222] DN III:574, DN III:635, DN III:672, DN VIII:297, DN III:800
• [223] DN VIII:285
• [224] DN III:598
• [225] DN III:699
• [226] DN I:759
• [227] DN II:712
• [228] DN IX:201, DN III:598, DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [229] DN X:125
• [230] DN VIII:285
• [231] DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438
• [232] DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:623, DN IX:257, DN XV:63
• [233] DN V:416, DN IX:201, DN III:598, DN X:145, DN XV:64
• [234] DN II:712, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:64
• [235] DN III:645, DN III:701, DN XV:63
• [236] DN VI:433
• [237] DN III:800
• [238] DN III:773
• [239] DN III:640
• [240] DN XV:63
• [241] DN IX:235
• [242] DN III:608
• [243] DN IX:268
• [244] DN III:782
• [245] DN III:574, DN III:701, DN III:761
• [246] DN III:608
• [247] DN III:782
• [248] DN III:640
• [249] DN IX:231, DN III:672, DN IX:241, DN XVI:103, DN IX:268, DN VII:438
• [250] DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:623, DN IX:257
• [251] DN IX:201, DN III:598, DN II:712
• [252] DN III:702, DN III:800
• [253] DN III:608
• [254] DN III:598
• [255] DN II:719
• [256] DN VIII:285
• [257] DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN VIII:285, DN IX:268, DN IX:281
• [258] DN X:125, DN XVI:103
• [259] DN XXI:322
• [260] DN III:574
• [261] DN IX:201
• [262] DN X:281
• [263] DN III:645, DN IX:231, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN VI:433, DN IX:257, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168
• [264] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:655
• [265] DN V:416, DN IX:201, DN III:598, DN VIII:285
• [266] DN IX:235, DN III:672, DN III:702
• [267] DN X:125
• [268] DN III:640
• [269] DN II:712
• [270] DN III:608, DN III:640
• [271] DN XV:63, DN VII:438
• [272] DN II:719
• [273] DN IX:241, DN II:711, DN VIII:297, DN VII:438
• [274] DN VIII:285
• [275] DN XV:64
• [276] DN IX:268
• [277] DN X:168
• [278] DN X:123
• [279] DN VIII:285, DN VI:433
• [280] DN IX:268
• [281] DN VIII:285
• [282] DN III:672, DN IX:241, DN VIII:285
• [283] DN III:701
• [284] DN IX:235
• [285] DN VI:433
• [286] DN X:168
• [287] DN III:699
• [288] DN III:761
• [289] DN VIII:285
• [290] DN III:623
• [291] DN III:782
• [292] DN VI:433
• [293] DN I:693
• [294] DN X:168
• [295] DN XIII:62, DN III:623, DN III:626, DN IX:257
• [296] DN II:719
• [297] DN III:699
• [298] DN X:123
• [299] DN X:123
• [300] DN IX:257
• [301] DN V:416, DN III:623
• [302] DN III:782
• [303] DN IX:235
• [304] DN IX:257
• [305] DN IX:231, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [306] DN XXI:252, DN III:608, DN VIII:297, DN XV:63
• [307] DN III:574, DN IX:257
• [308] DN XIII:62
• [309] DN IX:231
• [310] DN III:623, DN IX:241
• [311] DN III:635
• [312] DN III:574, DN III:635, DN VIII:285, DN II:712, DN III:782
• [313] DN III:598
• [314] DN XVI:103
• [315] DN VII:438
• [316] DN IX:281
• [317] DN IX:270
• [318] DN II:712
• [319] DN III:699
• [320] DN X:125
• [321] DN X:168
• [322] DN III:782
• [323] DN V:416
• [324] DN III:635
• [325] DN VIII:285
• [326] DN IX:241
• [327] DN III:672
• [328] DN III:699
• [329] DN X:125
• [330] DN IX:281, DN III:773
• [331] DN IX:270
• [332] DN III:635
• [333] DN III:635
• [334] DN V:416, DN III:598
• [335] DN VIII:285
• [336] DN I:759
• [337] DN III:645
• [338] DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN III:701, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64
• [339] DN VIII:285
• [340] DN X:168
• [341] DN IX:270, DN III:782
• [342] DN II:719
• [343] DN VIII:297, DN XXI:322, DN IX:270
• [344] DN IX:231
• [345] DN III:608, DN IX:231, DN III:702
• [346] DN III:655
• [347] DN XV:64
• [348] DN III:773
• [349] DN IX:257
• [350] DN V:416, DN XV:64
• [351] DN IX:281
• [352] DN I:759
• [353] DN V:416
• [354] DN III:598
• [355] DN II:719
• [356] DN IX:231
• [357] DN III:635
• [358] DN III:635
• [359] DN III:640
• [360] DN III:699, DN VIII:285, DN VI:433
• [361] DN IX:201, DN III:598
• [362] DN X:145
• [363] DN XV:63
• [364] DN VI:433
• [365] DN III:701
• [366] DN VIII:285
• [367] DN XIII:62, DN III:623, DN III:626, DN III:672
• [368] DN X:125
• [369] DN III:672
• [370] DN IX:201
• [371] DN III:702
• [372] DN IX:257
• [373] DN III:608
• [374] DN III:699
• [375] DN XXI:252
• [376] DN IX:268
• [377] DN XXI:322
• [378] DN VII:438
• [379] DN XV:64
• [380] DN II:712
• [381] DN II:711
• [382] DN II:712
• [383] DN IX:241
• [384] DN III:598
• [385] DN XIII:62
• [386] DN IX:241
• [387] DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN IX:257, DN IX:268, DN III:761
• [388] DN VIII:297, DN XV:63
• [389] DN III:623
• [390] DN IX:231
• [391] DN III:699
• [392] DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN XVI:103, DN III:800
• [393] DN III:645, DN VIII:297, DN XV:64
• [394] DN V:416, DN III:598
• [395] DN V:416, DN III:598
• [396] DN XXI:252
• [397] DN III:773
• [398] DN IX:231
• [399] DN I:693
• [400] DN IX:270
• [401] DN II:712
• [402] DN XV:63
• [403] DN III:640
• [404] DN XVI:103
• [405] DN VII:438
• [406] DN VIII:297, DN XV:64
• [407] DN III:800
• [408] DN III:672
• [409] DN II:719
• [410] DN III:761
• [411] DN II:712
• [412] DN V:416, DN III:598
• [413] DN IX:201, DN XXI:252, DN III:598, DN III:702, DN XVI:103, DN III:800
• [414] DN III:608, DN IX:241, DN IX:257, DN IX:268
• [415] DN II:712
• [416] DN III:623
• [417] DN XIII:62
• [418] DN VII:438
• [419] DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN X:125, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN I:693, DN X:145, DN III:702, DN VI:433, DN IX:257, DN II:719, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168
• [420] DN IX:231. DN III:672, DN IX:241, DN VIII:285, DN IX:270
• [421] DN III:626, DN IX:235, DN III:699, DN VIII:297
• [422] DN X:123
• [423] DN IX:270
• [424] DN IX:270
• [425] DN V:416, DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:608, DN XXI:274, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN IX:281, DN III:800
• [426] DN IX:201, DN X:125, DN III:701, DN II:712
• [427] DN VII:438
• [428] DN X:168
• [429] DN III:574, DN III:608, DN III:645, DN III:701, DN IX:257, DN II:711, DN VIII:297, DN XV:63, DN VII:438
• [430] DN XVI:103, DN IX:268, DN III:800, DN VII:438
• [431] DN IX:241
• [432] DN I:759
• [433] DN III:623, DN III:655
• [434] DN III:598
• [435] DN I:759
• [436] DN X:168
• [437] DN I:759
• [438] DN X:145
• [439] DN IX:257
• [440] DN III:598
• [441] DN XXI:252, DN IX:257
• [442] DN III:672
• [443] DN IX:281, DN VII:438
• [444] DN XV:63
• [445] DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64
• [446] DN IX:268, DN III:800
• [447] DN VIII:285
• [448] DN VI:433
• [449] DN X:125
• [450] DN III:761
• [451] DN III:574. DN II:719
• [452] DN X:145, DN II:719
• [453] DN VII:438
• [454] DN III:773
• [455] DN III:598
• [456] DN X:145
• [457] DN IX:201
• [458] DN IX:270
• [459] DN XXI:274
• [460] DN III:635
• [461] DN X:168
• [462] DN III:782
• [463] DN X:125
• [464] DN III:574, DN III:672, DN III:702, DN III:800, DN VII:438
• [465] DN IX:231
• [466] DN VIII:285
• [467] DN III:640
• [468] DN XXI:274, DN III:635
• [469] DN III:635
• DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN X:123, DN X:125, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:761, DN IX:281, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [471] DN XXI:322, DN II:719, DN III:773
• [472] DN III:761
• [473] DN III:699
• [474] DN III:635
• [475] DN II:712
• [476] DN III:598
• [477] DN IX:281
• [478] DN XIII:62, DN III:608, DN III:640, DN III:645, DN III:672, DN III:701, DN XXI:322, DN IX:257, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN VII:438
• [479] DN IX:201
• [480] DN III:655
• [481] DN VII:438
• [482] DN VI:433
• [483] DN III:574, DN IX:231, DN III:672, DN III:702, DN IX:281, DN III:800, DN VII:438
• [484] DN III:623, DN III:782
• [485] DN IX:270
• [486] DN III:574
• [487] DN VIII:297
• [488] DN I:693, DN IX:281, DN III:773, DN III:800
• [489] DN IX:241, DN VIII:285, DN III:782, DN VII:438
• [490] DN IX:201, DN III:598, DN II:712
• [491] DN III:701, DN VIII:297, DN XV:64
• [492] DN IX:235, DN IX:268
• [493] DN III:672
• [494] DN III:645
• [495] DN XXI:322
• [496] DN VI:433
• [497] DN X:168
• [498] DN II:719
• [499] DN II:719
• [500] DN XIII:62
• [501] DN II:719
• [502] DN VIII:285
• [503] DN II:712
• [504] DN II:711
• [505] DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168
• [506] DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [507] DN IX:231, DN X:145, DN II:719, DN III:761, DN III:773
• [508] DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635
• [509] DN V:416, DN IX:201, DN III:623, DN IX:257
• [510] DN III:598, DN III:626
• [511] DN XXI:252
• [512] DN III:701
• [513] DN I:693
• [514] DN II:711
• [515] DN X:125
• [516] DN VIII:285, DN VI:433, DN III:782
• [517] DN II:719, DN IX:281, DN III:773
• [518] DN III:699
• [519] DN I:759
• [520] DN IX:235
• [521] DN IX:241
• [522] DN III:598, DN VII:438
• [523] DN IX:268
• [524] DN IX:231, DN III:702, DN III:800, DN VII:438
• [525] DN XV:63, DN XV:64
• [526] DN IX:235, DN III:672
• [527] DN XVI:103
• [528] DN III:598
• [529] DN IX:241
• [530] DN X:125
• [531] DN X:125
• [532] DN III:702
• [533] DN IX:235, DN IX:241
• [534] DN III:655, DN III:701, DN III:702, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64
• [535] DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438
• [536] DN XIII:62, DN III:608, DN III:623
• [537] DN XXI:252, DN IX:257, DN III:773
• [538] DN III:640, DN III:645, DN II:711
• [539] DN IX:201, DN III:598
• [540] DN IX:268
• [541] DN II:712
• [542] DN VIII:285, DN III:782
• [543] DN IX:235
• [544] DN III:645
• [545] DN VII:438
• [546] DN IX:241
• [547] DN III:701
• [548] DN VIII:297
• [549] DN X:123
• [550] DN III:782
• [551] DN III:782
• [552] DN III:626, DN XV:63
• [553] DN III:598, DN VII:438
• [554] DN IX:241
• [555] DN XXI:252, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257
• [556] DN XIII:62, DN X:125, DN I:759
• [557] DN IX:270, DN XV:63, DN X:168
• [558] DN II:719, DN III:761
• [559] DN III:608, DN II:711
• [560] DN III:702, DN VI:433
• [561] DN III:640
• [562] DN IX:231
• [563] DN V:416
• [564] DN XVI:103
• [565] DN III:574
• [566] DN III:699
• [567] DN IX:268, DN III:800
• [568] DN IX:201, DN III:598, DN III:623, DN X:145, DN VIII:285, DN II:712, DN II:719, DN IX:270, DN XV:64, DN III:782,
• [569] DN IX:281, DN III:773,
• [570] DN XXI:322,
• [571] DN XXI:322,
• [572] DN IX:201, DN III:598, DN III:623,
• [573] DN III:699, DN X:168
• [574] DN III:699
• [575] DN III:699
• [576] DN X:125, DN IX:231, DN IX:241, DN III:702, DN VI:433, DN IX:257, DN XVI:103, DN IX:268, DN X:168, DN IX:281, DN III:782, DN VII:438,
• [577] DN III:574, DN X:125, DN III:635, DN III:640, DN IX:231, DN III:672, DN IX:241, DN VI:433, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN III:800, DN VII:438
• [578] DN III:598, DN VIII:285, DN IX:268, DN IX:281, DN VII:438,
• [579] DN V:416
• [580] DN III:598
• [581] DN IX:231, DN II:711, DN IX:268,
• [582] DN III:608, DN III:623, DN XV:63,
• [583] DN IX:231, DN IX:270
• [584] DN II:711
• [585] DN II:711,
• [586] DN V:416, DN XXI:252, DN III:598, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN XV:63, DN X:168,
• [587] DN X:123, DN VIII:285,
• [588] DN III:640, DN III:645,
• [589] DN X:123
• [590] DN III:655,
• [591] DN XXI:252
• [592] DN XXI:322,
• [593] DN X:168,
• [594] DN III:672
• [595] DN III:574, DN XIII:62, DN III:635, DN I:693, DN IX:241, DN VI:433, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN III:782, DN III:800, DN VII:438,
• [596] DN III:574, DN III:608, DN III:635, DN II:711, DN III:761,
• [597] DN I:759, DN III:761,
• [598] DN X:125
• [599] DN I:759,
• [600] DN III:701, DN VI:433, DN III:782,
• [601] DN X:125
• [602] DN III:635,
• [603] DN XXI:322,
• [604] DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN XVI:103, DN III:782, DN III:800, DN VII:438,
• [605] DN IX:201, DN III:598
• [606] DN X:123
• [607] DN III:574, DN XXI:252, DN III:623, DN IX:257, DN VIII:297,
• [608] DN VI:433, DN XVI:103, DN IX:268, DN III:782,
• [609] DN XVI:103,
• [610] DN IX:268,
• [611] DN IX:268
• [612] DN X:168,
• [613] DN III:761,
• [614] DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN III:702, DN III:598
• [615] DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635, DN IX:257, DN XV:64, DN XIII:62
• [616] DN XVI:103, DN VII:438, DN XVI:103, DN III:782, DN IX:231
• [617] DN III:672, DN III:701
• [618] DN III:782, DN XVI:103
• [619] DN III:702
• [620] DN III:672
• [621] DN VII:438
• [622] DN III:800
• [623] DN II:719
• [624] DN XXI:322
• [625] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN VIII:285, DN IX:257, DN II:711,
• [626] DN IX:201, DN III:598, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168,
• [627] DN XVI:103, DN III:782, DN III:800, DN VII:438,
• [628] DN X:123, DN IX:231, DN IX:268,
• [629] DN III:640
• [630] DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:672, DN III:701, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64,
• [631] DN II:719, DN III:800,
• [632] DN XV:64,
• [633] DN III:782,
• [634] DN III:626
• [635] DN IX:241,
• [636] DN IX:231
• [637] DN X:168, DN IX:281, DN III:699
• [638] DN III:598, DN III:623, DN XV:64
• [639] DN IX:201
• [640] DN X:168
• [641] DN IX:201
• [642] DN IX:201, DN III:598, DN III:623, DN X:145, DN IX:270
• [643] DN III:598, DN XV:64
• [644] DN VIII:285, DN II:712, DN XV:64, DN III:782
• [645] DN IX:281, DN III:773
• [646] DN XV:63
• [647] DN VII:438
• [648] DN IX:241
• [649] DN XXI:252, DN II:711, DN I:759
• [650] DN VI:433, DN VII:438
• [651] DN III:699
• [652] DN III:623
• [653] DN IX:235
• [654] DN X:125
• [655] DN IX:241, DN III:782
• [656] DN X:123, DN X:125
• [657] DN IX:231
• [658] DN X:145, DN II:719, DN III:761
• [659] DN III:608, DN III:626
• [660] DN III:574
• [661] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:655, DN IX:231, DN III:672, DN IX:241, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [662] DN III:645, DN IX:235, DN I:693, DN III:699, DN II:711, DN IX:268, DN III:761, DN IX:281
• [663] DN IX:201
• [664] DN III:645
• [665] DN III:645, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:701, DN VIII:297, DN IX:268, DN VII:438
• [666] DN III:574, DN III:635
• [667] DN III:598, DN XXI:274
• [668] DN III:800
• [669] DN IX:268, DN IX:270, DN III:800
• [670] DN IX:201, DN III:623
• [671] DN III:626, DN III:640, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN III:699, DN III:702, DN IX:257, DN XV:63, DN X:168
• 672] DN X:123, DN VIII:285
• [673] DN V:416
• [674] DN XXI:252
• [675] DN X:125
• [676] DN III:701
• [677] DN IX:235, DN III:701
• [678] DN III:672
• [679] DN IX:201
• [680] DN XXI:252, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN III:699, DN III:702, DN IX:257, DN XV:63, DN X:168, DN III:761
• [681] DN V:416
• [682] DN I:693
• [683] DN X:123
• [684] DN X:125
• [685] DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635, DN III:645, DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270
• [686] DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145
• [687] DN VIII:285
• [688] DN III:655
• [689] DN IX:268, DN VII:438
• [690] DN IX:241
• [691] DN III:645
• [692] DN VIII:297
• [693] DN III:800
• [694] DN XXI:322
• [695] DN XXI:322
• [696] DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635, DN II:711
• [697] DN II:719, DN XVI:103
• [698] DN VI:433
• [699] DN I:759
• [700] DN III:640
• [701] DN X:125
• [702] DN X:168
• [703] DN XIII:62, DN IX:257
• [704] DN VIII:285, DN II:719, DN XVI:103, DN VII:438
• [705] DN III:640
• [706] DN III:800
• [707] DN X:123, DN IX:231
• [708] DN XV:63
• [709] DN XV:64
• [710] DN III:773
• [711] DN VIII:285
• [712] DN IX:231
• [713] DN IX:270
• [714] DN XV:64
• [715] DN IX:201, DN III:623, DN III:655, DN IX:241, DN III:701, DN III:702, DN II:712, DN XV:64
• [716] DN III:672, DN X:145, DN I:759, DN IX:270, DN X:168
• [717] DN V:416, DN III:598
• [718] DN III:623, DN IX:281
• [719] DN XXI:322
• [720] DN IX:268
• [721] DN III:773
• [722] DN XXI:322
• [723] DN XXI:322
• [724] DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64
• [725] DN I:759
• [726] DN III:701
• [727] DN IX:201
• [728] DN X:125
• [729] DN X:123, DN IX:235, DN VIII:285, DN II:719
• [730] DN VI:433, DN III:782, DN VII:438
• [731] DN III:761
• [732] DN X:123
• [733] DN VI:433, DN XVI:103, DN IX:270
• [734] DN VII:438
• [735] DN X:168
• [736] DN III:640
• [737] DN VII:438
• [738] DN III:598
• [739] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN VIII:285, DN IX:257, DN II:711
• [740] DN III:598, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168
• [741] DN XVI:103, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [742] DN IX:231, DN IX:268
• [743] DN III:635
• [744] DN IX:281
• [745] DN IX:257
• [746] DN IX:201
• [747] DN VIII:285
• [748] DN IX:270
• [749] DN XXI:322
• [750] DN II:719
• [751] DN X:168
• [752] DN III:645
• [753] DN III:623, DN III:655
• [754] DN III:598
• [755] DN III:598
• [756] DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168
• [757] DN III:574, DN XIII:62, DN III:640, DN I:693, DN II:711, DN III:761, DN IX:281
• [758] DN IX:231, DN III:699, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [759] DN IX:268, DN III:773, DN III:782
• [760] DN X:123, DN X:145, DN II:719
• [761] DN XIII:62, DN X:125
• [762] DN XVI:103, DN III:800
• [763] DN I:693
• [764] DN XXI:322
• [765] DN III:761
• [766] DN X:125
• [767] DN III:623, DN IX:270
• [768] DN IX:201
• [769] DN X:168
• [770] DN IX:268
• [771] DN VI:433
• [772] DN III:782
• [773] DN X:123
• [774] DN X:168
• [775] DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN IX:257, DN IX:268
• [776] DN IX:231, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438
• [777] DN IX:201, DN III:598, DN II:712
• [778] DN III:702
• [779] DN III:800
• [780] DN II:711
• [781] DN XIII:62, DN III:800
• [782] DN III:608
• [783] DN II:712
• [784] DN II:719
• [785] DN XV:64
• [786] DN III:574, DN XIII:62, DN III:598, DN X:123, DN X:125, DN IX:235, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:241, DN II:711, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN XV:63, DN X:168, DN III:761, DN IX:281
• [787] DN V:416, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:699, DN IX:257, DN II:712, DN XVI:103, DN IX:270, DN XV:64, DN III:782, DN III:800, DN VII:438
• [788] DN IX:231, DN III:702, DN XV:63, DN III:800, DN VII:438
• [789] DN IX:268, DN III:773
• [790] DN IX:201, DN XIII:62, DN III:672, DN III:701, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN VII:438
• [791] DN III:608, DN III:640, DN IX:257
• [792] DN XVI:103
• [793] DN III:761, DN III:800
• [794] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN IX:231, DN IX:257, DN III:800, DN VII:438
• [795] DN VIII:297, DN XV:63
• [796] DN III:608
• [797] DN III:782
• [798] DN X:168
• [799] DN III:761
• [800] DN III:699
• [801] DN X:123
• [802] DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN III:701, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64
• [803] DN IX:201, DN III:598, DN IX:235, DN III:672, DN IX:268, DN III:773
• [804] DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN IX:257, DN II:712
• [805] DN I:693, DN IX:241, DN XVI:103, DN VII:438
• [806] DN IX:231, DN III:702, DN III:800
• [807] DN X:145
• [808] DN IX:281
• [809] DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252
• [810] DN IX:231, DN III:782, DN VII:438
• [811] DN VIII:297, DN XV:63
• [812] DN III:608, DN IX:257
• [813] DN IX:231
• [814] DN X:168
• [815] DN III:800
• [816] DN XXI:252
• [817] DN III:598
• [818] DN X:168
• [819] DN V:416, DN IX:201, DN III:598
• [820] DN X:145
• [821] DN III:672
• [822] DN III:672
• [823] DN XV:64
• [824] DN XXI:252, DN III:598
• [825] DN XV:63, DN XV:64
• [826] DN III:640
• [827] DN IX:270
• [828] DN XV:63
• [829] DN VIII:297
• [830] DN XIII:62, DN III:626
• [831] DN II:712
• [832] DN III:626
• [833] DN XV:63
• [834] DN I:759
• [835] DN II:712
• [836] DN IX:201