Maríu saga I

Fra heimskringla.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif


Heilagra Manna Sögur


Maríu Saga


C. R. UNGER

Christiania 1871


Prologus

Drótning himins ok iarðar, sæl ok dýrlig mær María, móðir dróttins Jesu Kristz, blómi hreinlífis, herbergi heilags anda, öllum helgum mönnum œðri, helgari ok háleitari, er komin at kynferði af konungligri ætt, eptir því sem segir enn göfgi kennimaðr ok enn dýrligi prestr Jeronimus[1], ok tók han þat af frasögn Matheus guðspiallamannz, fyrir því at han tók í upphafi síns guðspiallz at telia ætt dróttins Jesu Kristz frá David konungi ok Abraham höfutfeðr. Ok nefnir Matheus því fyrr Davið konung, at konungdómrinn merkir eilíft ríki ok eilífan guðdóm allzvalldanda guðs, ok því Abraham síðarr, þó at hann væri fyrr í heimi, at guð hét honum at taka á sik manndóm ok láta beraz or hans ætt [ok frá hans ættmönnum[2] í þenna heim. Ok var því María drótning bæði konunga kyns ok kennimanna kyns, at hon fœddi þann son, er bæði er konungr ok kennimaðr, konungr í guðdóms velldi ok kennimaðr í písl sinni, þa er hann fœrði sik siálfan í fórn guði feðr á krossinum helga.

María var borin í borg þeiri, er Nazareth heitir, ok fœdd upp í Jórsalaborg ok lærð í guðs musteri. Ok þegar er hon kunni grein góðs ok illz, þá lagði hon alla ást á guð, svá at hon var ávallt í guðs[3] þiónostu, annathvárt at hon var á bœnum, eða hon hugði at spámanna bókum eða var í nökkuru góðu verki. Ok þær meyiar er at námi vóro með henni, þá kölluðu þær hana drótning sína, fyrir þá sök at hon laut iafnan þat at göra, er öllum þótti virðuligaz ok allar þær villdu gert hafa.


Hér hefr upp sögu Marío drótningar

1. Joachim hét faðir Marie, en Anna móðir. Föðurkyn Anne var af Galilea heraði ok or Nazareth, en móðurkyn af Bethléém. Þau vóro bæði fálynd ok réttlát, [milld ok mikilsverð[4], var ok líf þeira heilagt fyrir guði, ok sva fyrir mönnum. Þau áttu mikinn auð fiár, en þau skiptu öllu fénu í þriá staði, því at þau kostgæfðu meirr, at þau hefði mikit kraptalán af guði þar fyrir, en því minna auralán af heimi þaðan ífrá. Einn lut fiárins gáfu þau til musteris dróttins, bæði því til prýði ok þeim mönnum til atvinnu, er þar þiónuðu. Annan lut gáfu þau útlendum mönnum fátœkium, þeim er öngva [frændr eða[5] dugnaðarmenn áttu. Þau höfðu siálf hinn þriðia lut fiárins, sér til atvinnu ok sínu liði. Nú var þetta réttlæti dýrligt fyrir guði ok mönnum, ok auðsæ var milldi þeira. Þeim þótti sér þess eins vant, er þau áttu[6] öngan erfingia. Þau höfðu þá saman verit .xx. vetr; þá hétu þau á guð, til þess at hann gæfi þeim erfingia, ok ef þat veittizt, þá skylldi þat barn þióna drótni í hans musteri. Þau báðu guð af öllum hug, at hann skylldi heyra heit[7] þeira. Fóru þau ok at hverri hátíð, er þá var halldin, til musteris dróttins með fórnum ok báðu guð þessar ástgiafar, ok þágu seint. Fiórar höfuðhátíðir vóro halldnar í Moyses lögum aðrar en þváttdagar: páskar, ok enn fimtugandi dagr frá páschadegi, á þeim degi hafði Moyses þegit lög af guði, ok kirkjudagr, sá er vígt var ok helgat Salomons musteri, ok tialldbúða helgi, í minning þess er Moises helgaði guði [á eyðimörk[8] tialld þat, er hann hafði göra látit. Þau Joachim ok Anna væntu at hverri hátíð, at [eigi væri örvænt[9] nær[10] guð mundi þau at þessu hugga.


Guds engill vitraðiz Joachim ok Anne

2. Þat gerðiz a nöckurri mikilli hátíð musteris, at Joachim fór til templum domini með mörgum frændum sínum ok vinum. En Jsachar hét byskup sá, er þá var í Jórsalaborg, ok veitti hann tíðir á þeim degi í musterinu, ok tók við fórnum þeim, er þangat vóru fœrdar, svá sem þá var boðit í Moyses lögum, at á enum stœrstum hátíðum skylldu allir qvángaðir menn fœra fórn guði fyrir sér ok börnum sínum, ok selia í hönd byskupi. Þa leit Ysachar byskup Joachim, ok sá at hann ætlaði fórn at fœra sem aðrir [kvángaðir menn ok barneigendr[11]. Hann fyrirleit enn sæla Joachim ok órœkti fórn hans, ok spurði, hví hann þyrði[12] at ganga svá diarfliga í guðs musteri með fórnum milli annarra manna, eða fyrir hverium hann fœrði fórnir sínar, kvað hann eigi eiga fyrir börnum at fœra sem aðra: „ok máttu ecki guði fórnir fœra, því at honum eru eigi þægiligar fórnir þínar, því at hann dœmir þic ómakligan barn at eiga. Eptir því sem spámaðrinn segir, at hverr sem einn væri bölvaðr í gyðinga kyni, er barnlauss væri. Nú skalltu fyrst þiggia þat af guði, at hann taki af þér þetta brigzli ok gefi þér gott elði. En ef þetta veitir guð þér, þá kom higat í auglit dróttins með [fórnir þínar[13].“ En fyrir því þótti mest brigzli ok svívirðing at barnleysi í Moyses lögum, at þat var vitat, at eigi mundi guþs sonr frá þeim manni koma, er barnlauss væri.

Þá géck þegar enn dýrligi Joachim á brott or kirkiu einn saman, ok skammaðiz miök ok þóttiz vera svívirðr ákafliga. Hann villdi eigi heim fara til hús[14] síns ok konu, helldr fór hann einn saman í eyðimörk til féhirða sinna, er þar giættu fiár hans. Þat kom mest til, er hann kom eigi heim, at hann hugði[15], at þessu mundo margir menn honum síðan bregða, sem kennimaðrinn hafði honum áðr brugðit. Ok þá er Joachim hafði þar verit .xxx. daga, vitraðiz honum guðs engill, þá er Joachim var einn saman; honum varð at því ógn mikil. Engillinn mællti við hann: „Eigi skalltu hræðaz, Joachim! þó attu siáir mik, því at ek em engill guðs, sendr af honum til þín, þat at segia þér, at bœnir þínar ero heyrþar í augliti dróttins. Hann sér grandveri þína ok hann heyrði brigzli, þat er þér var brugðit ok eigi at réttu þér á hendr fœrt, því at guþ hefnir syndar en eigi eðlis[16]. Ok til þess lýkr hann stundum kvið kvenna, at þaðan af lúkiz hann upp í annat sinn, ok getz eigi með lostasemi helldr af guðligri fyrirætlon. Var eigi áttrœð ok óbyria en œzta kona Sara, er átti Abraham? ok gat hon þó í elli sinni Jsaac, ok var því heitit föþur hans, at í hans kyni skylldu[17] allar þióðir blezaz, ok er þessi kona Sara módir þióðar yðvarrar. Rachel var dýrlig fyrir guði ok miök elskut af Jacob bónda sínum, ok var hon lengi úbyria, ok síþan gat hon Joseph ok Beniamin. Joseph var eigi at eins dróttinn allz Egiptalandz, helldr var hann kallaðr grœðari heims, því at margar þióðir leysti hann [frá hungri[18] af ráðspeki sinni. Eða hverr var í dómanda kyni styrkri en Samson, eþa hverr vitrari spámanna en Samuel? ok höfðu óbyrior kallaþar verit mœðr hvárstveggja. Nú hygðu at þessum dœmum, ok þó at þú trúir eigi orðum mínum fyrir skynsemi, þá trúi þú fyrir dœmi þessi, ok lít svá á, at guð vill iafnan láta vera dásamlig[19] börn þeira kvenna, er áðr ero lengi óbyrior[20]. Fyrir því mun ok Anna kona þin þér dóttur fœða, ok skal sú en helga mær María heita; hon mun vera drótni helguð allt frá bernsku, svá sem þit hétuð, ok hon mun fylld vera af helgum anda í móþur kviði; mun hon ok ekki saurugt eta né drecka í heimínum, því at hennar briost mun af öngum lut saurgaz, sem byriar, ok hana skal engis rangs fýsa; hon mun alldri karlmannz kenna, ok eigi mun hon reika um daga ráðlausliga með alþýðu manna, því at heilagr andi geislar hana utan ok innan; hon mun vera at vist í musteri dróttins, til þess at engi megi né eitt vita né mæla of ráð hennar, þat er henni sé brigzli né svívirðing; hon mun ok svá agiætliga lifa, sem hon er agiætliga getin, þar til er hon mun geta son guðs, sá[21] mun Jesus kallaðr vera, því at eptir nafni sínu mun hann vera hiálpari allra þióða. Nú þegar skaltu huggaz ok heim fara, ok er[22] þú kemr til Jórsalaborgar at því hliði, er Aurea heitir, þá mun þar koma í móti þér Anna kona þín; hon hefir verit áhyggiufull of brotför þína, en nú mun hon fagna, er hon finnr[23] þic.“ Þa hvarf engillinn at sýn frá Joachim.

En litlu síðarr sýndiz enn sami engill Anne[24] konu Joachims ok mællti svá: „Hræz eigi þú, Anna! er þú sér guðs engill, ok ætla eigi mik ógurlict skrimsl vera, því at ek em einn guðdóms kraptr af ótalligum guðs þiónum, er at stöndum lofi guðs nótt ok dag í hans augliti. Ek fœri bœnir yðrar í auglit dróttins. En nú em ek sendr af honum til yðvar at segia þér fögnut þinn, því at þit Joachim munut dóttur eiga, ok skal María heita. Hon mun framarr verða blezut af guði en allar konur aðrar. Þegar mun hon vera fylld af gipt ens helga anda, er hon er borin, ok skal vera fœrð til musteris dróttins, þá er hon er þrevetr at alldri; þar mun hon upp vaxa til mikilla góðra luta, þar mun hon þióna guði bæði nætr ok daga í föstum ok bœnum. Ok mun hon varna við allri saurgun, hon mun [alldregi karlmannz kenna, hon mun[25] ein lifa framarr dœmum annarra[26] kvenna. Siá hin agiæta mær mun son geta án fleck ok hryggvingu[27], án karlmannz samblandi, sá mun kallaz sonr ens hæsta[28] ok er hiálpari allz heims. Því rístu nú upp ok far fagnandi til Jórsalaborgar, ok þar mœtir þú glöðum Joachim bónda þínum hiá borgarhliði því, sem Aurea heitir. Nú máttu at helldr trúa því, sem eptir ferr of yðvart ráð, at þetta verði nú þegar, sem ek segi.“ Síðan hvarf engillinn á brott at sýn frá henni. En hon géck þegar þangat, sem hann hafði ákveþit. En Joachim [í öðrum stað[29] skyndi sinni ferð, ok funduz þau hiá hliðinu Aurea, ok sagði hvárt öðru frá því, er engillinn hafði vitrat þeim.


Frá Önnu

3. Þau bæði [hión tóku þegar at fagna myklu framarr[30] en frá megi segia því enu dýrliga elði, er guð hafði þeim fyrir heitit. Myklu var þeim tíðara til at þacka drótni milldi sína, en þau villdi áðr heim fara, ok tóku þau þá þegar til í sama stað, þar sem þau vóru, guð at lofa ok honum þackir at göra, sem siðvenia er til litillátra[31] manna ok góðra. En eptir þat fóru þau heim ok áttu hiúskaparfar saman, ok af [því munuðlifi[32] gátu þau barn. Ok var þat barn getit með hinni gömlu synd sem hvert annat, þat er af karlmanni ok konu gezt. Ok er þat fyrirboþit at hallda getnaðartíð ennar helgu Maríu ok hins helga Johannes baptista, fyrir því at þau vóro bæði með munuð getin. En af gipt ens helga anda var María hreinsut af enni gömlu synd í móþur kviði, fyrr en hon væri fœdd; ok ef menn vissi, á hverri tíð þat hefði verit, er hon var hreinsut af enni gömlu synd ok getin til fagnaðar, svá sem nú er barnit getit til fagnaðar, þá er þat er hreinsat í skirnarbrunninum frá enni gömlu synd, þá mætti þessa getnaðartíð hallda henni til dýrðar, ef í þessa minning væri gert, ok vitat í hvern tíma hallda skylldi.

Eptir þat gat Anna dóttur, ok eptir boði engils var mærin María köllut. María þýðiz sævar stiarna, en þat köllum vér leiðarstiörnu. En því var þessi meyiu þat nafn gefit, at hon lýsir öllum eilífa braut, hversu ganga skal til eilífs fagnaðar, er sinna synda vilia ðraz, sem leiðarstiarnan[33] kennir faröndum mönnum [rétta leið til góðrar hafnar[34].

Þess bað einsetumaðr einn, at guð skylldi þat sýna honum, hví þessir fimm stafir væri í nafni Marie guðs móður, sem ero, ok hvat hvergi þeira merkti. Ok þá er hann hafði þessa bœn eitthvert sinn fyrir sér, þá kom rödd af himni ok söng þetta: M mater, A alma, R regis, J Jesu, A angelorum. Þessir stafir er ero í nafni Marío, segir engillinn, merkia þessi orð: Mater alma regis Jesu angelorum, þetta þýðiz svá: Móðir heilug Jesu engla konungs. Nu ero þessi rök til, hví guð villdi, at hans móðir héti María.

María[35] var heima uppfœdd, þar til er hon var þrevetr, en þá var hon fœrð til musteris dróttins. En þá er Joachim ok Anna kómo at musteri dróttins, þá settu þau niðr Mariam dóttur sína hiá sér á enn neðsta pall, er upp var at ganga til musterisduranna. En allz vóro upp at ganga .xv. pallar. En þá er þau höfðu um búiz ok ætluðu meyna upp at taka, þá var hon komin at kirkiudurum ok hafði gengit án manna fullting[36] .xv. palla.


Um palla lofsöngsva

4. Musterit merkir himinríki ok eilífa sælu með almátkum guði. En .xv. pallar vóro upp at ganga til musterisduranna, ok mátti eigi annan veg koma í musterit en of pallana at ganga, ok skylldi eigi skiótara fara en syngia[37] salm a hverium palli. Ok ero þeir salmer síðan kallaðir canticum graduum, þat þýðizt palla lofsöngr[38].

Enn neðsti pallr merkir[39] heims höfnun. Ok þá er maðrinn steig á pallinn upp, þá skylldi hann hefia upp salminn.[40] Ad dominum dum tribularer, ok biðia þess, at guð veitti honum þat at hafna þessum heimi ok hans blíðu en elska himneska dýrð framarr öllum veralldar fagnaði.

Annarr pallr merkir guðlict skiól. Á þeim palli skylldi syngia salm þenna Levavi oculos meos, ok biðia at guð skýldi manninum við rangri fýsi.

Hinn þriði pallr merkir fagnat himneskan, ok skylldi á þeim pallinum syngia Letatus sum, ok biðia þess, at maðr mætti þann fagnat öðlaz sem í salminum er frá sagt.

Fiórði pallr merkir guðlict traust. Á þeim palli var sunginn Ad te levavi, ok sýnt, at ecki er annat trútt traust nema af guði.

Fimti pallr merkir þacklæti. Ok var á þeim palli sunginn Nisi quia dominus, því at á þeim palli skylldi þacka[41] guði lausn þá, er gyðingar vóro leystir or Babiloni, ok þeim var gefit frelsi at fara til óðalsiarðar sinnar.

Sétti pallr merkir jafnlyndi til góðra luta. Ok var á þeim palli sunginn Qui confidunt in domino, ok beðinn þess guð, at maðr hneigðiz eigi til lausungar frá staðfesti, þó at hann siái vánda menn í mikilli veralldar sælu, en góða menn þola marga gagnstaðliga hluti.

Siaundi pallrinn merkir huggan. Ok var a honum sunginn In convertendo dominus, ok scylldi þar þacka guði huggun, þá er hann hafði huggat gyðinga fólk eptir herleiðingina miklu.

Enn átti pallr merkir fagnat, þann er þeir höfðu af uppreist ok endrbœting Jórsalaborgar. Ok sungu þeir á þeim palli þenna salm Nisi dominus edificaverit, ok þöckuðu gudi þann fagnat, er þeir lifðu þar í tign ok frelsi.

Níundi pallr merkir hræðzlu dróttins. Ok var á þeim palli sunginn Beati omnes, ok þess beðit, at allt þat er þeir gerþi í guðs þiónostu skylldi með guðligri hræzlu framit verða.

Tíundi pallr merkir þolinmœði. Ok var á þeim palli sunginn Sæpe expugnaverunt, ok beþinn guð þess, at hann styrkti þá, svá at þeir bæri þolinmóðliga sín meinlæti.

Enn ellifti pallr merkir miúklæti sannrar iðranar[42]. Ok var þar sunginn De profundis, ok þess beþit, at guð fyrirgæfi þeim þat allt, er þeir géngu um[43] .x. laga boðorð, ok var því sannrar iðranar beðit á þeim palli.

Enn tólfti pallr merkir lítillæti. Ok var sagðr salmr Deus non est, ok beðit þess guð, at hann léti þá halldaz í sönnu lítillæti fyrir guði ok mönnum.

Þrettándi pallr merkir þat, at hann var til þess settr, at á honum skylldi syngia Memento domine David, í minning þess er guð hafði þá upp látit reisa musterit sér til dýrðar í eptirliking þess er Salomon hafði gera látit.

Fiórtándi pallr merkir samðykki. Ok var á þeim palli sunginn Ecce quam bonum, ok beþit, at friðr ok samðycki skylldi at eilífu halldaz í guðs musteri.

Fimtándi pallr merkir eilífa ást. Ok var á þeim sunginn Ecce nunc benedicite, ok var sa hæstr pallr ok þaþan gengit í musterit, fyrir því at engi má í himnaríki koma, nema hann standi áðr á ástarpalli ok þióni þaðan til eilífs fagnaðar, er musterit merkir.


Vm lögsalm

5. En enir fyrstu ok hinir fremstu[44] .v. pallar merkia .v. heimsalldra, því at í þeim öllum hafa guðs ástvinir með þessum mannkostum þiónat drótni, sem pallarnir merkia.

Enok hafnaði heimi ok fyrirlét konu sína ok börn fyrir guðs sakir, ok fyrir því var hann settr í paradisum ok numinn frá mönnum í fyrsta heimsalldri.

Nóe stóð á vánarpalli, þá er almáttigr guð dróttinn skýldi honum ok varðveitti hann ok .vii. menn aðra með honum í þeim siávargangi, er undirdiúps brunnar opnuðuz ok fyrstu[45] í verolldena[46], en ofan himinraufarnar, ok fóroz allir menninir, þeir er vóro í heimínum, fyrir utan þá menn .vii. er með Nóa vóro.

Abraham stóð á fagnaðarpalli, þá er guð hét honum at láta or hans ætt beraz í þenna heim, ok merkir því enn þriði pallr himneakan fögnut. Moyses stóð á þeim sama palli, þá er hann þá lög af guði, þau er alla leiddu[47] til himnesks fagnaðar, þá er hallda eptir guðs boði.

David konungr stóð á fiórða palli, þeim er merkir traust ok trúleik almáttigs guðs, þá er hann barðiz við Goliam risa án manna tœnaði[48] ok trausti, ok reyndi hann eptir, sem iafnan birtiz, at ecki er annat trútt traust nema þat er af guði er. Á þeim enum sama palli stóð Manases konungr dótturson Ysayas spámannz, [er drepa lét[49] Ysayam ok síðan blótaði skurðgoðum[50]. Ok þá er hann var hertekinn af Babilonis mönnum, eptir sögn gyðinga, ok dœmðr til dauða með þeima hætti, at gerr var oxi or eiri ok settr Manases þar í ofan, ok lokit aptr uxanum, en síðan gört bál undir ok slegit elldi í. Manases tók at blóta ok at heita á skurðgoð sín, ok þá er þat týði[51] ecki ok oxinn hitnaði, þá sneriz hann til iðrunar ok hét á himna guð, ok sýndi guð honum trúlyndi ok traust síns fyrirheitz, at á hverigri tíð er syndugr maðr iðraz glœpa sinna ok snýz til guðs, þá mun guð honum miskunn veita. Þá kom engill guðs ok tók Manasen á brott or uxanum luktum, ok setti hann niðr a gyðingaland, ok tók hann síðan ríki sitt ok brázt eigi guði.

Á fimta palli stóð Jesus kennimaðr ok þackaði guði lausn, þá er hann hafði leystr verit or Babilon, er hneykingarstaðr þýðizt ok helvíti merkir. Ok því var a fimta stigi þetta frelsi þackat, at allir góðir menn ero með .v. sárum dróttins leystir frá helvítis píslum ok hneyxlum ok diöfla drótnun.

Enn sétti pallr merkir enn sétta heimsalldr, fyrir því at á enum sétta heimsalldri birti guð fyrir Israel folki .vi. miskunnar verk, þau er hann hét oss himinríki fyrir, ef með sannri ást væri gör. En þat er at herbergia þurftuga, gefa þeim fœzlo, dryck ok klæði, koma til siúkra manna [ok geyma þeira[52], ok vitia þeira, er í myrkvastofum sitia eþa í höptum; ok var því enn sétti iafnlyndis pallr kallaðr, at þessi öll verk skal iafnt[53] gera við vini sem við óvini fyrir guðs sakir, at því sem nauðsyn beiðir.

Siaundi pallr merkir enn siaunda heimsalldr, þann sem helgir menn hafa ok vánarmenn til ens efsta dóms annars heims. Ok var á siaunda palli þackat drótni sú huggun, er gyðingar vóro huggaðir eptir útlegð sína. Svá þacka ok óþrotnanliga guði hans ástvinir á siaunda palli, þat er á siaunda heimsalldri, er þeir ero leystir or ánauð ok vesöld þessar veralldar.

Enn átti pallr merkir enn átta heimsalldr ok annars heims eilífa sælo, ok var á þeim palli þöckut uppreist ok endrbœting Jórsalaborgar, því at á áttanda heimsalldri, þat er eptir enn efsta dóm, þacka helgir menn ok öll himnesk hirð guði endrbœting ok fylling himneskrar hirðar, fyrir því at þá er fyllt þat skarð, er á hafði vorþit a .ix. engla fylkium, ok því framarr at sögu ens helga Gregorius páva, at eigi skulu færi menn [koma til himinríkis eptir dómsdag en englarnir ero fyrir[54]. Ok skal þó áðr fylla engla fylkin[55] af þeim mönnum, er hreinlífi hafa halldit alla sína daga.

Eptir þackaða uppreist Jórsalaborgar á áttanda palli gerva, var næst beþinn dróttinn, at hann giæfi þeim a .ix. palli sína hræzlu, fyrir því at engi má í sveit englanna koma án guðliga hræzlu né forðaz helvítis kvalar, þær sem Augustinus segir öllum þeim búnar, er eigi hræðaz guð, þat er elldr eilífr ok frost endalaust, myrkr óþrotnanda, vamms allz minning, þess er maðr gerþi í mót guði bótlaust, skömm eilíf, ódaunan, ok fýla bótlaus, ógurlig ok grimlig písla sión ok diöfla, eilífr hræzlo uggr ok sýting grátsamlig ok örvilnon.

Á tíunda palli [ero merkð .x. laga boðorð, er guð bauð þeim[56] þolinmœði, því at þess er hverr maðr skylldr at þola öðrum lög ok fyrirgefa, hvat sem manni er misboþit, svá at sá[57] gialldi eigi annars heims. En þat er algör þolinmœði, sem segir enn sæli Gregorius pávi, at þola lýðnum mótgerðir með sva mikilli hógværi ok hóglyndi, at hann sé í öngum meira óþocka við þann, er honum misbýðr, en hinn er honum gerir ecki í móti.

En með hræzlu ok þolinmœði þá má engi án vera miúklæti sannrar iðranar, er beðit er á ellipta palli. En þat segir hinn helgi Gregorius pávi sanna iðran, at gráta gerva luti, þá er í moti guði ero framdir, ok gera eigi síðan. En með iðran synda þarf skylldliga lítillæti, svá at maðr drambi eigi af yfirbót sinni. En svá skyllt sem er at fyllaz eigi ofmetnaðar af góðum verkum, myklu herfiligra er at þyckiaz vaxa mikit ok miklaz af höfuðglœpum eða mótgerðum við almátkan guð ok vini dróttins.

Af því er á tólfta palli þessa mannkostar guð beþinn, at engi má til fagnaþar koma, nema hann fari með lítillæti sönnu þann veg, sem Adam fór af ofmetnaðar götu á brott or paradíso. Satt lítillæti er þat, segir Augustinus, at bióða öngum rangt ok þola fyrir guðs sakir þat er siálfum er misboðit. Ok eptir hvert gott verk þá skal hann þickiaz mikill ónytiaþræll ok gera [ecki eptir því[58] sem hann væri skylldr fyrir guði. Ok er lítillæti sannr grundvöllr undir öllum mannkostum. Ok var því á .xii.ta palli þess beðit, at .xii. postular ero grundvellir undir réttri trú, er allir mannkostir fylgia.

Eptir gróðrsetta ok grundvallaða mannkosti ok samanlímða með sönnu lítillæti, er lím kallaz annarra mannkosta, fyrir því at ecki verk mezt til mannkostar nema með lítillæti sé gört, þá er skyllt at þacka guði uppreist ok endrbœting eða leiðrétting guðs húss, þat er leiðrétting hvers mannz sálu, er guðs skírn hefir tekit; því at svá segir Páll postuli ok mælir svá til guðs vina: Þér eroð heilact musteri dróttins. Ok er þessa musteris helgun ok uppreist guði skyllt at þacka á þrettánda palli, því at af trú heilagrar þrenningar er at kirkiuvígslunni[59] var játat, þá er maðrinn var skírðr í nafni föður ok sonar ok heilags anda, ok síðan af halldi .x. laga boðorða, stendr dýrliga prýtt þetta guðs musteri, þeim til hiálpar ok miskunnar ok eilífs fagnaðar, er svá varðveitir eptir.

Á fiórtánda palli var samþyckis beðit, því at með .x. laga boðorðum ok fiórum guðspiöllum býðr dróttinn samþycki til allra góðra luta, ok segia vitrir menn, at undir þeim orðum feliz samþycki, sannliga mælltum ok síðan réttliga þolðum, mitt ok þitt.

Enn fimtándi pallr var ástar pallr samtengdr musterinu, því at hverr ann öðrum, er til himinríkis kemr, ok svá er öfund ok ofmetnaðr fyrirdœmðr í himinríki, at engi skal þar koma, nema hann fagni iafnvel annars sælu sem siálfs síns. Fiórar ero greinir góðra[60] ástar ok heilagrar, ok allar skylldar at hallda. Fyrsta er at elska guð um alla luti fram; þar næst önd sína, ok gera fyrir enskis mannz sakir ok enskis lutar þat, er dauði sé andarinnar, fyrir því at guð er líf andar, sem öndin er líkamans, en guð ok höfuðsyndir megu eigi ásamt vera. Næst sálu siálfs síns á maðr at elska önd annars mannz, svá at leggia líkama sinn í háska, til þess at hinn fariz eigi í höfuðsynda lífi. Í fiorða stað á maðr at gæta líkama síns siálfs. Nú var af því á fimtánda palli guðligrar ástar beðit, at hon hefir alla mannkosto undir sér, sem boðnir vóru í Moyses lögum ok fiórum guðspiöllum, ok getz[61] af .vii. giptum heilags anda, ok flytr ok fœrir manninn til átta[62] fagnaða, þeira er góðum mönnum ero búnir í himinríki eptir enn epzta dóm.

En fyrir því géck en helga mær María án manna fulltingi upp um þessa .xv. palla, at hon hefir framarr í sínu lífi en hverr maðr annarr frá karlmanni ok konu borinn alla mannkosto, þá sem pallarnir merkia, yfirfarit ok með meiri dýrð til eilífs fagnaðar komit en mannlict eðli megi skilia. Ok var þessi hennar musterisferð forynia þeirar dýrðar, er eptir ferr of hennar ráð.


Frá Marío

Diego Velázquez:
Frú sancte Maríe

6. Nú selldu þau Joachim ok Anna dóttur sína Mariam byskupi til fóstrs ok fœrðu honum fórnir, þær er boðit var í lögum, at fœra skylldi fyrir meyiu hverri, er byskup fóstraði. Síþan fóro þau heim til sinna heimkynna. En mær dróttins óx þar upp með öðrum meyium fósystrum sínum. Hon var prýdd mörgum[63] mannkostum, ok þótt faðir ok móðir léti hana af hendi, sem David sagði, þá tók dróttinn hana upp at hefia dag frá degi í dýrligu lífi, ok [hvern daganda dag[64] þiónoðu henni fósystr hennar. Fyst allra kvenna í heiminum hét hon guði því heiti at hallda hreinlífi, ok nam þat eigi af annarra manna dœmum né kenningum kennimanna, fyrir því at þá er hon hafði lesit spámanna bœkr ok heyrþar allar kenningar ok hugsat alla mannkosto, fanz henni svá, at hennar forellrismenni[65] hefði alla mannkosto haft aðra en hreinlífi, þat hafði engi áðr halldit í eptirglíking heilagra guðs engla. En fyrir því at hon vissi þann helgaztan mannkost vera mundo ok œztan, er englar guðs hélldo, þeir er himinríki prýddo, þá hét hon því guði at glíkia þar eptir ok lifa eptir því hreinliga á iörðu sem englar á himnum.

Hvern dag[66] kómu englar guðs [hana at finna[67] ok fœrðu henni himneska fæzlu. En þá alla vist gaf hon fátœkium mönnum [er biskup gaf henni[68]. Hafa megu góðir menn hreinlífi þvílikt sem María hafði áðr, hon gat son guðs, fyrir utan þat at meiri dýrð er at gera fyrstum góð dœmi en eptir at glíkia.


Frá því at byskup villdi gipta Marío

7. En þá er María var á enn fiórtánda vetr, þá villdi byskup leita fyrir ráði hennar ok gipta hana, sem aðrar fósystr hennar, þær er henni vóro iafngamlar. Ok þá er aðrar iáttu, at byskup réði fyrir þeirra ráði, sem lög buþu, þá sagði sæl María, at hon villdi eigi giptaz, ok létz guði heitið hæva at hallda hreinlífi alla sína lífdaga með meydómi. En þá er byskup heyrði þetta, þá varð hann [ókvæði við, ok vissi eigi hveriu hann skyldi svara[69], fyrir því at lögin buðu svá, at hveria mey fiórtán vetra gamla skylldi gipta, þá er þar hafði upp vaxit í siðlæti með byskupi ok góðrar ættar væri. En hann vissi þó[70] í öðro lagi, at David konungr [í lögunum[71] mællti svá: heit þau sem þér hétuð drótni yðrum skulu þér enda. Í þriþia stað vissi byskup, hverso dýrlict var líf Marie ok af hverri staðfesti hon mællti þetta. Þá tók byskup þat rað, at á enum næsta hátiðardegi, er kvæmi, fœri allr lýðr til Jórsalaborgar í musteri dróttins, ok villdi hann þar leita fyrir ráði hennar, eptir því sem vitrum mönnum sýndiz. En þat þótti öllum til liggia at biðia guð almátkan, at hann vitraði á nackvarn veg, hverso hann villdi at væri. Ok þá lágu allir á bœnum, en byskup stóð fyrir alltari í musterinu, ok fœrði guði fórnir. Þá var heyrð rödd í lopt upp yfir altari ok mælti þetta: Leitið í[72] bók Ysayas spámannz, hverium manni þessi mær skal giptaz ok á hendi felaz; [svá mun sagt hafa spámaðrinn[73]: Upp mun renna vöndr af rót Jesse[74] ok blómgaz, ok yfir þeim blóma mun hvílaz andi dróttins, andi spectar, andi skilningar, andi ráðs ok styrktar, andi fróðleiks ok milldi, ok mun hann fylla andi hræzlu dróttins.


Frá ráðagarð byskups

8. Þat sýndiz byskupi ráð ok öllum lýð, þeim er heyrt höfðu þessa spásögu, at allir ókvángaðir[75] menn or kyni Daviðs sonar Jesse, þeir er þar vóro komnir, géngi til alltaris ok hefði hverr þeira vönd í hendi, en þeim væri mær dróttins föstnut, er vöndrinn blómgaðiz í hendi, ok qvæmi svá yfir limit andi dróttins í dúfu líki. Þá géngu framm allir, þeir er þar vóro komnir or Davids kyni, en engi kom sá, er blómgaðan vönd bæri. Þá þótti byskupi undarlict, er eigi skylldi framm koma guðlict fyrirheit. Enn tók byskup í annat sinn á guð at kalla, ok enn mællti guðlig rödd[76] biartliga, ok sagði einn eptir vera, þann er vöndinn skylldi bera, ok mun sá Joseph heita, er mærin skal föstnuð vera. Eptir þat var at leitat, ef þeir væri nackvarir þar við, er eigi hefði til gengit ok væri af Daviðs ætt. En þá fannzt einn maðr nackvat við alldr, sá hét Joseph, hann hafði hreinliga guði þiónat alla sína æfi, ok ætlaðiz ecki at kvángaz. En fyrir því at hann var af Davids ætt, þá bauð byskup, at hann bæri ok vönd til alltaris, ok var sá vöndr þegar [fagr af blóma[77], ok skiótt kom dúfa ór lopti yfir lim vanndarins. Þá tóko allir, þeir er við vóro, at lofa guð almátkan fyrir þessa dýrðar iartein. Ok síðan var María föstnut Joseph at landz lögum. Eptir þat fór Joseph til Bethleem, fyrir því at hann var þar fœðingi.

Ok vóro þau Anna móðir Marío ok Joseph bæði frá David komin, ok er [þat þaðan af, er í ættartölu dróttins er Joseph nefndr, festarmaðr móður dróttins várs Jesu Kristz, at[78] þau María ok Joseph voro iafnlangt frá systkinum komin. En þó ero karla nöfnin meirr sett í ættartalit en kvenna eptir sið gyðinga. Áðr þeir Cleophas ok Joseph brœðrnir skilðiz, þá fal Joseph festarmey sína Maríam á hendi þeim Anne ok Cleophas bróður sínum, er hennar hafði þá fengit [eptir andlát Joachims[79]. Cleophas fastnaði Mariam stiúpdóttur sína bróður sínum Joseph[80]. Siþan fór María heim í Nazareth til föþurfrænda sinna, því at móðir hennar var þar.

En því villdi almáttigr guð, at María væri manni fest, at Joseph væri vitnismaðr hennar hreinlífis, ok sæi um, at hon hefði þá luti alla, er hon þurfti til líkamligrar atvinnu, ok sonr hennar. Þat héllt ok til annarr lutr, at guð villdi, at fiándinn væri dulðr hans holldgunar ok mætti engar vælar finna til sakargiptar við Mariam. Fyrir því at þat er í Moyses bók Deutronomio sagt, at þá skylldi dœma meyiar til grýtingar, ef at yrði um ráð þeira, áðr þær væri giptar, sem manna konur, ef þær tœki óheimila menn undir bœndr sína. En [þá er at guðs lögum, bæði í enu fyrra lógmáli ok enn nýia, hver kona manni gipt, er hon er föstnuð[81]. Ok var fiándinn því í meira ifa um hingatburð guþs, en hann mundi, ef hann hefði frá þeiri meyiu látit beraz, er[82] hon væri eigi manni fest; fyrir því at hann vissi, at guþs sonr mundi frá meyiu borinn vera, en þess var hann óvitandi, at sú mundi manni fest. En þat er eigi víst vitat, at allar meyiar hafi grýttar verit í Moyses lögum, þó at launbörn ætti, en þar sem frá segir í Deutronomio, þá vóro þær af kennimanna kyni. Ok svá er lesit, at María var[83] af kennimanna kyni. En ef hon hefði eigi föstnut verit, þá hefði andskotinn allz mannkyns vælarefni til sakargiptar haft, at hon væri grýtt.

Hin helga María merkir ok helga kristni almenniliga, því at hon [bæði er ok kallaz[84] festarmær ok konungs kona. Festarmær guðs var heilög kristni framan til holldgunar dróttins, en brúðkaup þeira var gört fyrir briósti sællar Marie, er [samtengðiz manndómrinn guðdómínum[85]. Svá skýra ok sumar ritningar, at kristni almennilig sé festarmær guþs allt til dómsdags, en í eilífum fagnaði sé þeirra samgangr görr, ok er sá sæll, er til þess brúðkaups er boðit á dómsdegi.


Gabriel sendr til Maríu

9. Þá er en dýrliga mær María var heim komin í Nazareth, þá sendi almáttigr guþ Gabrielem yfirengil af himnum til Marío festarmeyiar Josephs at boða henni dróttinligan getnat. Ok þá er engillinn geck í hus þat, er María var inni a bœn sinni, þá kvaddi engillinn hana með þessum orðum: Ave, Maria! gratia plena, dominus tecum, benedicta tu in mulieribus. Þat þýðiz svá: Heil ok sæl, María! full af miskunn, dróttinn er með þér, [þú ert blezuð framarr öllum konum[86]. En en helga mær María, þá er hon heyrði kveðiu engilsins, þá hræddiz hon, því at í öngum spámanna bókum eða lögbókum hafði hon lesit þvílika kveðiu til né eins mannz mællta fyrr iafndýrliga, sem hon var kvödd af guþs engli.

Ok þá er engillinn sá, at hon óaðiz, þá mællti hann: „Eigi skaltu hræðaz, María! því at þú fant miskunn ok gipt fyrir drótni. Séé, þú munt son geta ok fœða, ok muntu kalla nafn hans Jesus. Þessi sveinn mun vera mikill ok kallaz sonr ens hæsta, ok mun guð dróttinn gefa honum sæti[87] Davids föþur hans, ok mun hann ríkia í húsi Jacobs at eilífu, ok eigi mun verða endir hans ríkis.“ Þá spurði en helga mær María engilinn: „Hversu má þetta vera, sagði hon, at ek geta son, [þar er[88] ek hefi alldregi við karlmann átt.“ Eigi spurði en sæla María þessa, fyrir því at hon [trýði eigi[89] sögn engilsins, helldr af því at hon villdi giörla vita [hátt guðligs getnaðar.[90]

Engillinn svaraði: Enn helgi andi mun koma yfir þik, ok kraptr hins hæsta mun [skyggva þér eða skýla, svá at þu kennir alldregi[91] né eins lostahita né mannligrar óstyrktar, ok þat hit helga elði, er af þér mun getaz, mun kallaz sonr guðs. Sé, Elisabeth frændkona þín mun son geta í elli sinni, ok er siá enn sétti mánuðr frá því er hann var getinn, ok er guði engi hlutr [um megn[92].“ Þá mællti sæl María: „Séé hér ambátt dróttins, verði mér eptir orðum þínum.“


Um getnat

10. En þá er hon hafði þetta mællt, þá hafði lítit hold skiliz frá öðrum[93] líkama hennar, ok var fyrir hennar briósti, at samvinnanda helgum anda, án dvöl algerliga samtengðr manndómr guðdómi með önd ok líkama svá framarliga, at manndómrinn hafði alla liðu[94] ok önd ok allt vit. Ok vóro þau önd ok líkami eigi fyrr samt en guddómr, öll kómu þau samt til þessa sambandz, er langt er umfram manna vit eþa eðli, skilning eþa ætlon. Svá sem mællti Johannes baptista, at hann létz eigi verðr at leysa skóþveng dróttins. Þetta mællti Johannes til holldgunar dróttins, ok kallaði hann skóklæði dróttins manndóm hans, en guðdóminn sagði hann merkia fótinn, er skóklæðit hylr, en þvenginn[95] í skónum sagði hann merkia samband guðdómsins ok manndómsins. Ok létz Johannes [því eigi verðr at leysa skóþveng dróttins, at hann vissi[96] hverso dýrlict ok langt umfram væri holldgun dróttins um manna vit eþa eðli. Ok því er fyrirboþit hverium manni at hugsa framarr of leynda luti allzvalldanda guðs en ritningar heilagra manna standa til. Ok segir enn helgi Jeronimus prestr, at þat skal hverr kennandi varaz at [sveigia eigi[97] ritningar eptir sínum vilia, helldr sinn vilia til ritninga.

Þat skýra ok helgar ritningar, fyrir hveria sök Gabriel hafði helldr þetta orð Ave í upphafe sinnar kveðiu til sællar Maríe, en annat þat er iöfn þýðing fylgir. En þat helldr til at þessir stafir ero í nafni Evo. Ok svá sem Eva leiddi bölvon yfir allt mannkyn í óhlýþni sinni í boðorða broti, sva leiddi María allan lýð til blezunar. Ok [var því snúit stöfum í nafni Eva, ok hafðr sá fyrstr í hiálparkveðiunni, er siðastr var í[98] nafni Eva, ok allir stafir ero öfgaðir þess nafns ok gört af Ave, at þá er öll sú bölvon niðr brotin, er af Evo hafði hlotiz, ok bakferlut, er almáttigr guð tók manndóm á sic til hiálpar öllu mannkyni.

Eptir þat er dróttinn var holldgaðr með Marío móþur sinni, þá var allt líf hennar helgara, en menn megi eptir líkia eða frá segia. Ok þat segia sumir helgir menn, at meðan hon fór með Jesum Cristum, at geislar stœði af augum hennar, svá sem af augum Moyses, síþan er hann hafði þegit lög á fiallinu Sinay af guþi. Ok segia af því ritningar Moysen með hornóttu andliti verit hafa, at geislar stóðu af augum hans.

En af því at María tócz meira á hendr guþi at þióna, en boðorð væri til eða dœmi, þá lét guð hana af því ná framarr góð verk at göra en [aðra helga[99] menn: því at öll góð verk, þau er aðrir góðir menn göra við limo dróttins, þau gerði sæl María við dróttin seálfan. Aðrir menn gefa fœzlu dryck ok[100] klæði þurftugum, en María drótning fœddi várn drottin á briósti sér ok af sínu erfiði, ok skrýddi hann fyrst síno holldi ok síðan[101] klæðum, hon fylgði honum á Egiptaland. Ok [skiótt yfir at fara eptir ritninga greinum, hvat skilr þær ástgiafar lífs ok manndýrða, er guð dróttinn[102] himins ok iarðar ok allrar skepnu skapari veitti móður sinni frú sancte Maríe eða öllum öðrum helgum mönnom sínum, þá skilr eigi minna, at tilteknum dœmum, en ilming ok berging ens sœtazta grass eða viðar, ok sá er ilminn kennir með nösunum, þá hefir hann alla þá sœtu, sem nasavitit má fá, en hinn er bergir ok etr af, þá fyllir eigi at eins ilmr ok sœtleikr nasarnar, helldr allan líkama mannzins.

Svá fylldiz frú sancta María af miskunn guþs, þá er miskunnar brunnrinn[103] spratt upp fyrir briósti hennar, at ecki var rúmit inn at ganga syndinni, ok mátti af því en sæla frú Maria alldri misgöra, síðan er dróttinn kom með henni at vera, hvárki enar stœrri né enar smæri afgerðir.


Um fund Marie ok Elisabeth

11. Á sama degi eptir þessa guþliga tilkvámu segia guþspiöll, at en sæla Maria fór til fundar við Elisabeth systrungu sína, dóttur Esmerie, systur Önnu. Ok er en sæla María kom inn í hús þat, er Elisabeth var fyrir[104], þá kvaddi hon blíðliga frændkonu sína. Þá svaraði Elisabeth fagnandi ok mællti svá: „Heil ok sæl, eilíf mær Maria! full af helgum anda; þú ert blezut af guþi á meðal allra kvenna, ok blezaðr er ávöxtr kviðar þíns. En hvaðan kemr mér þessi miskunn ok farsæla[105], at móðir dróttins mins komi til mín, því at nú leyniz eigi fyrir mér fagnaðr eilifrar dýrþar, sá er þér fylgir. Sveinninn[106] fagnar í kviði mínum,[107] síþan er ek heyrða rödd þína, ok lýtr hann, drótning mín! syni þínum. Ok sæl ertu, er þu trúðir orðum þeim öllum, er engill guþs sagði þér, því at svá mun dróttinn allt göra, sem hann hét þér.“

Eptir þessa sögn Elisabeth segir guþspiallit, at María hóf upp ok orti lofsöng þann, er [Lucas guþspiallamaðr[108] setti síþan í bók sína ok nú ero guþspiallz orð köllut, sem þau ero, fyrir því at þar standa í: Magnificat anima mea dominum. Ok er því skyllduct at standa upp, er Benedictus ok Magnificat ok Nunc dimittis ero sungnir í heilagri kirkiu, at þetta ero guðspialla orð. En þat er skyllt heilum mönnum at standa upp um guðspiall, af því at staða merkir í heilagri kirkiu staðfesti. En allir eigu staðfastir at vera í réttri tru, er heilug guðspiöll[109] kenna. Ok því er staðit um Quicumque vult sem um Credo in unum[110] deum, at þá er rétt trúa greind, er þetta er sungit. Um Miserere mei deus í efra óttusöng sitia eigi skynsamir menn, því at hann er iðranarsálmr, en iðran á með staðfesti framm at hafa. En í fyrsta versi í Magnificat þá mællti María dróttning svá: [Miclar önd min dróttin. Þetta atkvæði eða orðtak guðs móður Marie er af mörgum minnr íhugat, en snilld ritningarinnar skylldar framburðarmanninn til at skýra, fyrir því at svá skýra margir[111]: miclar dróttinn önd mína. En siá skýring stendr meirr til auðvelldis frásagnar en eptir réttu latínumáli. En hversu mátti önd Marie eða vili mikla dróttin, þann er svá er mikill, at eigi má vaxa, ok öllu er meiri ok hæri, ok svá eilífr, at eigi má þverra eða minncaz. Þýðing orða sællar Marie sýndi Salomon konungr fyrir, þá er hann var í ríki sínu, fyrir því at eigi spáðu spámenn eða höfuðfeðr[112] síðr með athöfn sinni en orðum óorðna luti fyrir. Salomon konungr lét gera sér hásætisstól[113] af fílsbeini, ok settiz hann þar í þat hásæti, ok bar hann þá yfir allan lýð, þann er hiá var. En áðr höfðu konungar iafnhátt setit sem annat fólk. Salomon þýðiz friðsamr ok merkir dróttin várn Jesum Cristum, er fríð gerði milli guþs ok manna. Stóll or filsbeini görr merkir meydóm sællar Marie, fyrir því at fílstönnin er biört sem miólk ok svá kalldrar náttúru, meðan hon er með fílnum, at þótt lérept þurt ok smátt sé lagit á tönn fílsins, ok glóð á léreptit, þá brenn eigi léreptit fyrir kulða tannarinnar. En svá var skírr ok hreinn meydómr heilagrar Maríe ok kalldr frá öllum hita líkamligs losta, at náttúran[114] gat eigi kveykt[115] eða tendrat syndar fnióskinn[116] með henni, en þat er hýring[117] enna smæstu synda. En áðr en sæla María héti[118] guði at hallda meydómi, þá hafði óbúit verit þat hásæti með manndóminum, er allzvalldandi guð villdi í[119] setiaz, ok miklaði svá önd hennar eða vili dróttin[120], at hon bió honum þat hásæti hreinlífis, er áðr hafði eigi dœmi til fundizt. Ok svá sem stóllinn berr upp konung eða þann er á sitr, [án allri œxlingu eða þurði þess er á sitr,[121] í augsýn öllum hiaveröndum, svá miklaði María [dróttin, ok[122] bar þann son í heiminn, er bæði er guð ok maðr, ok menn sá hér[123] líkams augum. Ok mællti hon til þessar miklunar í upphafi lofsöngs síns, þá er hon hóf upp Magnificat.

Í næsta versi sagði hon svá: Gladdiz [andi minn[124] í guði, þrifgiafara[125] mínum, því at hann leit lítillæti ambáttar sinnar, ok munu héðan af allar þioðir mik sæla kalla, því at mikla luti görði dróttinn mér, ok er hans nafn heilact. Hans miskunn [er yfir öllum mönnum, er hann hræðaz;[126] máttug hönd hans mun niðr brióta mátka; dreifði hann dramblátum af fyrirhyggiu síns hiarta. Alla mun hann lægia, þá er sic vilia siálfir upp hefia, ok hann hóf upp lítilláta. Hungrendr [til góðs[127] fylldi hann af góðum lutum [frá hégómligri atferð, ok tómir[128] munu verða þeir er treystaz sínum auðræðum. Tók dróttinn Israel þiónostomann sinn [til sín[129] ok endrminntiz miskunnar sinnar, svá sem hann sagði feðrum várum Abraham ok öllum kynsmönnum hans at eilífu.

Þar var en sæla María þriá mánuðr með Elisabeth, ok tók hon við enum sæla Johanni baptista, er hann var fœddr, ok hóf hann af iörðu ok vann honum nýfœddum.


Joseph búiz við brúðkaupi síno

12. At liðnum .iii. mánuðum þá hafði Joseph búit til brúðkaups síns, ok ætlaði þá at fá Mariam festarmeyiar sinnar, þat var á fiórða mánaði frá því er hon varð hafandi at guþs syni[130], ok for María þá heim með Joseph. Ok litlu síðarr fann Joseph, at qviðr hennar þróaðiz, ok spurði hann hana, hvárt hon væri heil kona eða eigi. En hon sagðiz eigi einsaman fara[131], ok sagði hon allar ferðir of sitt ráð, hversu engill guþs hafði vitraz henni. Þá[132] féck Joseph áhyggiu mikillar, ok þóttiz [eigi allvíst vita, hversu hann skylldi með fara. Hann vissi, at guð mundi frá meyiu láta beraz, en þat þóttiz[133] hann eigi vita, [hvárt hann[134] mundi frá þessi enni sömu meyiu láta beraz [eða annarri[135]. [Ok ef svá væri, at hon væri guðs móðir, þá[136] þóttiz hann eigi verðr at fá hennar, [ok ugði hann sér guþs reiði fyrir þat[137]. En með því at hon hefði eigi son getið af helgum anda, sem hon sagði, helldr eptir líkams eðli ok munuð, þá villde hann ok fyrir öngan mun [byggia ásamt við hana[138], at eigi virðiz hann af guði samþyckr við glœp hennar af laun liótz hórdóms.

En þat er guþspiallarinn segir, at Joseph villdi eigi fá hennar, fyrir því er hann var réttlátr, [þarnaz eigi skynsamligri grein[139]: hann villdi eigi fá hennar eða taka hana til sín, at eigi [bæriz svá at[140], ef þau væri ásamt ok hefði hon son getit af helgum anda, at hann fremði munoðlífi við hana, þat er honum væri höfutsynd í, [eða ef öðruvís væri um hennar ráð en hans samvizka hugði[141], þá villdi hann eigi misgöra[142] höfutsynd með laun hennar misverka[143]. Ok nú af því at hann var réttlátr, þá géck hann fyrir því hinn réttazta veg fram á milli þessara tveggia greina, ok villdi hann hana láta fara heim til frænda sinna ok fresta brúðkaupi, ok láta fara leyniliga fyrir hveria sök hon væri[144] með frændum sínum.

Ok funduz í þessi meðferð Josephs þrir mannkostir ok dýrligir lutir, þat er[145] réttlæti, milldi ok vitzka. Réttlæti sýndi hann í því, er hann villdi varaz höfuðsynd at gera, sem áðr var greint. Milldi sína sýndi hann í því, er hann villdi eigi láta bert verða, ef leynaz mætti honum syndalaust[146], at María hefði barn getit við óheimilum manni, ok væri hon fyrir þat grýtt, ef upp kvæmi. Vitzka hans sýndiz í meðferð[147] ráðagerðar hans.

En er Joseph hafði þetta [ráð staðfest með[148] sér, þá kom engill dróttins ok vitraðiz honum í svefni[149] ok mællti svá: „Heyrðu, Joseph son Daviðs! hirð eigi þú at hræðaz at [taka Mariam konu þína til þín[150], ok varaz þú at ætla [eða hræðaz þat, at hon hafi saurlífi framit[151], ok sakaðu hana um engan lut, hvárki í hug né í orðum, því at hon [mun son fœða, ok skal sá Jesus heita, því at hann siálfr mun hólpinn gera[152] lýð sinn frá syndum þeira. Eptir þat tók Joseph at boði engils Maríam til sín festarmey sína, ok varðveitti [hana ok sik með guðs fyrirhyggiu reinliga frá allri munuð líkamligri.[153] En eigi vill röksamlig[154] skilning segia, at Joseph hafi gört brúðlaup til sællar Maríe, en hitt er ritað, at þau unnuz af öllu hiarta.


Frá Augusto keisara

13. [Í þenna tíma heimstöðu réð Augustus keisari fyrir Rómaborgar ríki[155], ok var undir hann allr heimr skattgilldr. Ok þá er hann hafði keisari[156] verit tvá vetr ens fimta tigar, þá bauð hann frið um allan heim, [ok bauð, at á hveriu landi skylldi skrá, hversu margir menn væri, ok villdi hann svá vita manntal um allan heim, ok var boðit[157], at til þess staðar eða höfuðborgar skylldi hverr maðr koma, ok þar ritaz, sem enn göfgasti maðr, sá er hann var frákominn, hefði lengstum verit eþa ágætaztan stað reisa látit. Ok þá er þetta boð kom á Jórsalaland, þá áttu þau María ok Joseph sem allir aðrir, þeir er frá David vóru komnir, at fara í Bethleem at láta þar rita sín nöfn[158]. Nu var ok á kveðit, hvern tíma missera þar skylldi koma. Ok þá er þau vóro þar stödd hina fyrstu nótt, þá [ól hin sæla María at miðri nótt son sinn[159], sem guðspiöll segia. Ok batt siálf María hann í reifum, ok lagði hann í etu fyrir oxa ok asna, þá ena sömu eyki sem þau höfðu þangat haft. [En sæla mær María fœddi[160] son sinn Jesum Crist, án allri sótt ok siúkleik með fullum fagnaði án gráti ok allri sút. [Fyrir því at eigi er lesit, at dróttinn hafi optarr grátið eða tár fellt en þrysvar. Einu sinni er hann kom til Jórsalaborgar ok sagði fyrir auðn borgarinnar ok niðrbrot; annat sinn grét hann at leiði Lazarus; þriðia sinn í pínsl sinni. En án gráti var dróttinn fœddr, fyrir því at þat var eigi efnit til með honum at gráta, sem allir menn aðrir hafa, þeir er í verölldina koma; hann var getinn af helgum anda, en allir aðrir með munuð ok hinni gömlu synd[161]; ok grætr þá synd hverr maðr, þá er í heiminn kemr, er á lagðiz á allt mannkyn ok ættrif þeira Adams ok Evo af þeira óhlýðni við guð. Ok svá skýra helgar ritningar, at sveinbarn hvert hafi a fyrst í hlióði síns grátz eða raust, ok merkir sá stafr synd Adáms; en meybarn hvert hefr sinn grát með e, er fyrstr stafr er í nafni Evu, ok merkir þat hlióð hennar glœp. En þessa báða stafi hefir barnit í sínum grát a ok e, hvárr sem fyrri fylgir raustinni, ok merkir þat í því, at barnit grætr þá syndina, er bæði fyrirfersc[162] önd ok líkami, ef eigi hreinsaz frá enni gömlu synd[163]. En svá sem dróttinn kom[164] at vera með móþur sinni at luktnum kviði ok óbrugðnum liðum, svá [skilðiz hann ok við hana eptir þeim líkindum at manndóms eðli tilteknu[165], þó at allt sé lágt hiá guþligum mætti, ok ecki megi þann veg til iafnaz, sem þá er hugr [líðr or briósti mannz[166] at samanhölldnum ok luktum munni ok óbrugðnum vörrum, eða sólar geisli skínn[167] í gegnum rauflaust gler. En þó var um getnaþarlið[168] dróttinn alinn sem önnur börn, ok með öllum fagnaði óumrœðiligrar miskunnar.


Frá féhirðum

14. Þat görðiz ok til tíþinda um[169] þá sömu nótt, at þar sem féhirðar þess heraðs hélldu hiörð skamt frá Bethleem, ok þeir vöcþu yfir fénu, at guðs engill kom til þeira með [miklu liósi. Ok er þeir sá engilinn, þá hrædduz þeir. Þá mællti engillinn: „Hirðit eigi þér at hræðaz, ek boða yðr mikinn fagnað ok öllum lýð, því at í dag er borinn í verölld öllum oss til fagnaðar grœðeri heimsins í borg Davids, ok fari þér til borgerinnar, ok munu þér þar finna nýfœddan svein í reifum vafðan, ok mun hvíla í etu fyrir uxa ok asna.“ Ok þá er engillinn hafði þetta sagt, þá kom fiölði engla himneskrar herferðar ok lofuðu guð[170], ok sungu Gloria in excelsis deo et in terra pax hominibus bone voluntatis. Þetta þýðiz: Dýrð í enum hæstum lutum sé guði, ok á iörðu verði friðr mönnum, þeim sem með góðum vilia ero. Þetta heyrðu þeir sungit bæði í lopti ok á iörðu.

Þrefalldr er góðra manna friðr, sá er þriú Agnus dei ero í minning sungin í hverri messo. En fyrste friðargrein heitir [brióstfriðr eða hiartafriðr[171]. Þann enn sama frið hafði sæl María eða guðs postular, því at alldri vóro þeim þær mótgerðir veittar, at þau hataði sína mótgerðarmenn þar fyrir, [helldr elskuðu þau menn fyrir guðs sakir[172], en hötuðu löstu þeira, sem vitni beraz til. Því at postular sögðu, hvern glœp Caiphas ok Anna höfðu gert í atkalli[173] ok ráðum píslar dróttins, en þeygi kölluðu [þeir þá[174] diöfla eða óvini, helldr ena hæstu kennimenn; ok sýndiz í því hatrleysi ok friðr, sá er þeim bió innan brióstz. Önnur friðargrein heitir sálna[175] friðr, sá er góþra manna andir hafa til dómsdags, ok er af því svá sungit Agnus dei fyrir þeim í salumessum, at þeim er hvílldar beðit. En þriðia friðargrein heitir eilífðar[176] friðr, ok merkir eilífan frið eptir dómsdag, þann er góþir menn hafa með önd ok líkama í himinríki. En þessar friðargreinir[177] fær engi, nema hann sé með góðum vilia, sem guðs englar sungu.

Eptir þessa vitran, þá er guðs englar [höfðu brott horfit at sýn, þá rœddu[178] féhirðar, at þeir skylldu fara til Bethleem ok [siá þessi tíðindi, er dróttinn sýndi oss. Ok eptir þat fóru þeir skyndiliga til Bethleem, ok[179] þeir fundu Maríam ok Joseph, ok þar sveinbarn í etu hiá þeim, eptir því sem þeim var sagt. Ok síðan sögðu féhirðarnir Marío ok nöckurum mönnum öðrum þat, sem englar höfðu þeim sagt, ok allir þeir er heyrðu orð féhirðanna, þá lofuðu guð. Ok en sæla María varðveitti öll þessi orð[180] í hiarta sínu ok lagði í minni. En síþan fóru féhirðarnir til hiarðar sinnar ok lofuðu guð fyrir þá hluti, er þeir höfðo sét ok heyrt.


Frá ferð austrvegskonunga

15. Þat vilia röksamligar[181] ritningar segia, eptir pávaligri skilningo ok samðykð[182] enna beztu klerka [á stórþingum[183] tekna, at þessa luti hafi dróttinn á sunnudegi gert[184]: skaþaðan heiminn, sent Moysi himnamiöl á eyðimörk, þá er áðr vóro gyþingar með sullti; María fœddi dróttin várn svá at tíma dœgra, at sonr hennar, er bæði er guð ok maðr, var dróttinsdag fyrstan í verölldo, ok á dróttinsdegi var hans upprisotíð, ok á þeim degi sendi hann helgen anda postulum sínum, ok á dróttinsdegi skal vera almennilig upprisa á dómsdegi.

En á þeim degi, er dróttinn var borinn í heim, þá sá þrír austrvegskonungar stiörnu biarta myklo nærr iörðu en önnur himintungl. En þeir vóro stiörnubókarmenn miklir ok skilðo himintungla gang, ok sá þeir, at þetta var himnakonungs tákn, visso ok, at þá mundi sá borinn vera, er bæði er guð ok konungr ok dauðligr maðr. [Síðan tók hverr þeira þrennar fórnir[185], gull ok reykelsi ok mirru[186], ok fóru nætr ok daga, þar til er þeir kómu til Jórsala ok á fund Herodes konungs, ok spurðu hann, hvar borinn mundi vera[187] konungr gyðinga í hans ríki. En hann varð hryggr ok áhyggiufullr við þessi tíðindi, ok allr lýðr Jórsalaborgar. En síðan lét hann kalla saman alla vísindamenn ok frœðimenn, ok þá er bezt kunnu spámanna bœkr, ok spurði siálfr, hvar Kristr mundi beraz láta. En þeir kómu ásamt með sér, ok sögðu svá spámenn sagt hafa, at hann mundi í Bethleem borinn vera. Síðan vísaði Herodes þessom .iii. konungum til Bethleem ok mællti svá við konungana, at þeir skylldi[188] hann finna, þá er þeir fœri aptr, ok sagðiz hann ok þeim sveini fórnir vilia fœra[189]. Þat er ok ritit, at þá at eins sá þeir eigi stiörnuna[190], er þeir vóro með Herodi konungi í Jórsalaborg, en þegar er þeir kómu or borginni, þá sá þeir hana ok urðu henni fegnir harðla.

Nú for hon ávallt fyrir þeim til borgarinnar Bethleem, þar til er hon stóð kyrr yfir húsinu, því er dróttinn Jesus var inni með Maríu móþur sinni. En þá er þeir sá, at stiarnan nam staðar, þá urðu þeir fegnir miclum fagnaði, ok géngu inn í húsit ok luku upp féhirðzlum sínum. Ok fœrði hverr þeira þrennar fórnir drótni, gull, reykelsi ok mirro, ok féllu á kné með miklu ok sönnu lítillæti, ok fœrði hverr þeira Jesu þriá luti: [gull ok reykelsi ok mirru[191]. Ok merkðu þeir trú sína með fórnum sínum, sem segir heilagr Gregorius pávi: Gull er konungs eign. Ok fœrðu þeir honum af því gull, at þeir trúðu hann konung allra konunga ok dróttinn drótna í öllum stöðum ok yfir öllum lutum ríki hafa. Reykelsi er til guðs þiónostu haft, ok sýndu þeir austrvegskonungar með reykelsisfórn, at þeir trúðu hann sannan guð vera. Mirra er höfð við þiónostu andaðra[192] manna ok riðit á líkami[193] þeira, ok var hon af því drótni fœrð af konungum, at þeir trúðu hann[194] sannan mann ok dauðligan[195]. En þessa þrenna[196] grein réttrar trú, er fórnir austrvegskonunga merkia, er hverr kristinn maðr skylldr guði at fœra, at trúa hann allzvalldanda konung ok ríkianda yfir öllum lutum, guð sannan ok sannan mann, þann sama er dó á krossínum helga ok reis upp af dauða á þriðia degi eptir písl sína.

En þá er konungar höfðu dýrkaðan[197] dróttin með fórnum sínum ok margfalldligri dýrð ok lofi, þá fóru þeir heimleiðis til sinna landa ok ætluðu at finna Herodem, sem þeir hétu honum. En um nóttina áðr þá kom engill dróttins til þeira í svefni, ok mællti, at þeir skylldi[198] ecki koma á fund Herodes konungs, helldr skylldi[199] þeir fara aðra leið aptr til sinna heraða. Ok eptir þessa vitrun þá sneru þeir ferð sinni til Tharsis[200] borger, ok féngu þeir sér þar skip ok öllu föruneyti sínu, ok fóru þaðan til sinna heraða. En er Herodi þickia seinir austrvegskonungar til fundar við sic, þá ætlaði hann í fyrstu, at þeir mundu[201] villtz hafa í stiörnugang ok fundit öngvan svein, eptir því sem þeir sögðu, ok þótt svívirðing at sögn sinni, ok vilia fyrir því eigi koma á hans[202] fund.


Af kirkiugöngu Marie

16. Ok þá er dróttinn var svá gamall [at náttatali[203], sem Moyses lög buðu, at hann skylldi til musteris dróttins fœra með fórnum, en þat var á fertuganda degi, er móðir sveinbarnsins skylldi í kirkiu ganga - ok var svá boþit, at .vii. daga frá því er konan fœddi sveinbarn, þá skylldi hon í sömo reckio hvíla, ok á áttanda degi þá skylldi sveinbarnit taka umskurðarskírn ok móður fœra af því rúmi, sem hon hafði áðr haft, en þó skylldi hon eigi koma fyrr í sama sæng bónda sínum, en liðnir væri .xl. daga ok hon hefði í kirkiu gengit - þá fóro þau María ok Joseph með dróttin várn[204] til Jórsalaborgar ok fœrðo hann með fórnum til Salomons musteris, er þá var kallat templum domini; svá sem boþit var þeim konum [í Moyses lögum, er sveinbörn œli, at[205] á enum fertuganda degi þaðan frá, er hon varð léttari, þá skylldi ok fórnir fœra guði bæði fyrir konunni ok svá barninu. Auðgir menn skylldo fœra lamb ok .v. skillinga ok gamla dúfu, at sumra manna sögn, en fátœkir[206] menn .ii. dúfo unga eða turtura unga. En eigi fœrði en sæla María fórnir fyrir sér eða syni sínum af því, at þau skylldi[207] lög til, af því at lögin buðu svá, at sú kona er sveinbarn gæti af líkamligri synd eða munuð, skylldi hreinsa sik með fórnum; en sæl María hafði son getit af helgum anda, ok í þeim getnaði var hon svá hreinsoð frá öllum syndum, at síþan mátti hon alldregi misgera, ok var hon af því friáls frá þesso lögboði; en hon villdi þó fórnir fœra fyrir sér ok syni sínum, fyrir því at dróttinn kom hingat í heim til þess at fylla lög en eigi niðr at brióta. Þar var ok til annan hlutr, er hon fœrði fórnir, at þat er boðit hverium manni at firra[208] náunga[209] sína[210] höfutsyndum, ok gefa þeim eigi efni til ósannrar umrœðu. Sem segir enn helgi Jeronimus prestr ok mælir til hvers góðz mannz, ok biðr hann hreinsa sik, eigi at eins frá öllum syndum helldr ok frá öllu efninu rangrar umrœðu ok grun rangrar meðferþar, ok segir þann veg: Varaztu, bróðir! með öllu kostgæfi, at né eitt megi með[211] líkindum illa til þín rœða. Ok svá segir Páll postoli: Varni þér við öllo yfirbragði illo. Augustinus segir svá: Grimr er sá ok illgiarn, er hann [gleymir eða[212] órœkir siálfs síns frægð[213], ok þickir ecki undir hvat til hans er mællt. En þesser kenningar þriggia guðs ástvina byrgia úti ok skilia frá góðum mönnum heimskra manna orðtak, þeir[214] er grunsamliga meðferð vilia með orðum veria ok segia svá: „Hvat er mér[215] undir, hverso til mín er mællt? Ek veit at mín samvizka er syndalaus of[216] þenna lut.“ Vissi en dýra drótning María sína samvizko hreina af gipt heilags anda, ok öngan lut þann vera í sínu fari, at hon mætti gruna þat, at hon þyrpti hreinson fyrir at taka, en [þó mætti[217] sannliga gera logna sakargipt við hana [um lögbrot[218], ef hon fœrði eigi fórnir fyrir sér, ok kalla hana lögbrotzmann. Fyrir því at öllum var lióst[219] vorþit, at hon hafði son fœddan, en þat var í[220] fára manna viti, at hann væri af helgum anda getinn. En þeir er eigi visso, máttu nöckurn grun á hafa um ráð Marío, at hon mundi son getit hafa af líkamligri munut ok vera af því lögskylld[221] til þessa fórna. Ok at siá lygigrunr hefði öngva uppreist, ok þeir hefði ecki efni til at misgera með lyginni, er eigi vissu[222] hit sanna um hennar getnað, þá[223] fœrði hon dúfo unga ok turtura unga, ok sýndi hon þat með dœmum sinnar meðferþar, er Páll postoli ok Augustinus ok Jeronimus buðu í sínum kenningum síþan.

En er drótning sæl María kom til templum domini, þá var þar fyrir gamall maðr ok réttlátr, sá er Simeon hét. Hann hafði beþit dróttin, at hann skylldi siá guðs son borinn í þenna heim, ok rödd hafði svarat honum, at hann mundi eigi vera fyrr af heiminum kvaddr[224], en hann hefði sét son guðs borinn í musteri dróttins. Ok þá er María gék í kirkiu, þá tók Simeon fagnandi dróttin Jesum Krist í faðm sér ok bar hann í musterit með miclum söng, ok orti þá Nunc dimittis, ok sagði frú sancte Maríe, at svá mundi henni sár písl sonar síns, sem hon siálf væri sverði lögð í gegnum. [Þar var ok kona sú[225], er Anna hét, ok var þá svá gömol, at hon hafði fióra vetr ens níunda tigar. Hon lofaði dróttin fyrir sína tilkvámu í musterit, ok var hon spákona. En eptir þat fóru þau María ok Joseph til heimkynna sinna með Jesum.


Frá ferð Herodes til keisara

17. Þá er Herodes hafði heyrt [frá spám[226] þeira Simeonis ok Anne, ok hann skildi, at sá mundi allr einn [vera sveinninn[227], er austrvegskonungar sögðu [stiörnuna sér til vísa[228] at væri konungr gyðinga, ok þau höfðu lofspár yfir sungit í guðs musteri, þá fylldiz hann upp reiði í móti drótni, ok ætlaði at ráða [honum dauða[229]. Ok þóttiz hann vera svikinn af austrvegskonungum, ok hugsaði at láta drepa öll sveinbörn í Bethleem vetrgömul[230] ok yngri í hefnd þessa, eptir sögn Johannes gullmunnz. En Josephus sagnamaðr segir söcina, hver til var, er frestaðiz þau misseri, at Herodes var rœgðr við Augustum keisara af sonum sínum[231] siálfs, er vóro með Augusto keisara í Rómaborg til náms um allar .vii. höfutíþróttir, er þá þótti skyllt ríkra manna sonum at kunna, ok Rúmveriar hélldu skóla af. Ok hét annarr þeira brœðra Alexander, en annarr Aristobolus, sona[232] Herodes konungs.

Herodes konungr átti marga sono við mörgum konum. Hann hafði fengit konungborinnar kono af gyþinga ætt[233], ok tekit siálfr umskurþarskírn ok fœrt fórnir sem [Moyses lög buðu[234], til þess at þá þœtti[235] hann ok hans ætt síðan at lögum til ríkis kominn yfir gyðingum. En er þau áttu miök marga sono, ok vóro þeir Alexander ok Aristobolus gyðinga ættar í móþurkyn, þá lét Herodes þessa konu eina, ok tók ótigna konu at burðum til sín[236], þá sem hann hafði fyrr haft við hönd sér, ok átti þann son, er Antipater hét, með henni. Honum unni hann svá mikit, at hann lét drepa nökkura sono sína skilgetna[237], fyrir því at hann villdi eptir sögn Josephus, at Antipater tœki ríki eptir hann. Ok fyrir þá arfræning, er hann vildi gera við [Alexandrum ok Aristobolum[238], þá var hann rœgðr við Augustum keisara. Ok stefndi keisarinn honum á sinn fund, ok varð hann af því seinni til þessa illvirkis. Ok er Herodes kom til Rómaborgar, þá svaraði hann öllum þeim sökum, er honum vóro gefnar, ok fór við svá micla virðing heim, at Augustus keisari hafði sætta sono hans við hann, ok skylldi Herodes konungr ráða, hverr sona hans skylldi ríki taka eptir hann. Ok segia sumir menn, at Herodes konungr hefði þá sakvörn við sono sína, at þeir hefði föður sínum gefit dauðasök, [fyrir því at þeir[239] villdo taka þat ríki, er hann héllt af Augusto keisara, ok sannaði Herodes þat lög vera, at þeir hefði í þessum illvilia fyrirgert erfð sinni. Ok fór Herodes hina mestu sœmdarferð ok virþingar fyrir vitro sakir ok snilldar til Rómaborgar á fund Augusti keisara.

Ok þá er Herodes fór heim [styrkðr í[240] ríki ok virþingu af keisara, þá kom hann í Tharsum[241], ok spurði þar, at austrvegskonungar höfðu þaðan skip haft, ok þau skip lét hann brenna. Ok kom [þá fram spá Daviðs konungs, sú er hann sagði[242], at meidd mundo verða skip [í Tharsis[243]. En er Herodes konungr kom heim til ríkis síns, þá lýsti hann [fyrir gyðingum þeiri sœmð, er hann hafði þegit af Augusto[244] keisara, ok þá sendi hann riddara sína með miclum styrk til Bethleemborgar, ok lét drepa alla tvevetra ok yngri sveina í Bethleem ok í þeim heroðum, er þangat lágo undir. Ok var svá giörla [eptir farit[245], at drepnir vóro einnar nætr gamlir sveinar. Ok þar um rœða margir klerkar, fyrir hveria sök Herodes konungr lét tvevetra sveina drepa, en dróttinn Jesus var eigi ellri en tólf mánaða gamall ok fiögurra dags. En hér ero fleiri orlausnir heilagra manna ok kennifeðra en ein. Ok er saga Jóns gullmunnz sú, at austrvegskonungar sæi .xii. mánuðum fyrr stiörnuna á himin koma, en Jesus væri fœddr, ok þickir þat at líkindum fyrir leiðar sakir, þeirar er á millum er Gyðingalandz ok Kalldealandz, at[246] austrvegskonungar hefði þurft .xii. mánuðr til ferðar ok búnaþar. Ok segir Johannes gullmuðr, at konungar kvæmi á fund dróttins, þá er .xii. mánoðr ok .xiii. dagar vóro liðnir frá því, er þeir sá stiörnuna.

En fyrir því at Herodes hafði vandliga spurn[247] haft af austrvegskonungum, á hverium tíma þeir höfðo fyrst stiörnuna sét, þá segir Johannes crisostomus, at konungrinn Herodes ætlaði, at dróttinn væri þá vetrgamall, er konungar kómu til Jórsalaborgar ok hann sendi þá til Bethleem, ok höfðo þá liðit aðrir .xii. mánoðr, þeir er hann hafði verit á fund Augustus keisara. Ok lét Herodes því at sögn Johannes crisostomus tvevetra sveina drepa. En allir aðrir kennifeðr þá segia, at austrvegskonungar sæi eigi fyrr stiörnuna, en dróttinn Jesus væri fœddr, ok fóru[248] þeir á .xii. dögum, ok kómu á enum .xiii. á fund dróttins ok frú sancte Maríe með fórnum, sem fyrr var sagt. Ok segia helgir feðr, at þessi ferð hafi miclu skiótari orðit, en menn komi skilning á, at verða mætti nema með [stórum iartegnum[249]. Ok segia menn, at þeir hefði þá fararskióta, er dromedarii heita, ok ero þeir hestar svá skiótir, at þeir fara meira á einum degi, en aðrir eykir[250] tvá daga. En þeir segia, at Herodes hugsaði, at sá sveinn, er stiarna fylgði ok margar spár vóro til rakþar, at konungr væri gyðinga. Þá ætlaði Herodes, at hann [mundi sýnaz mega tvevetr ok einnar nætr, en eigi mundi hann stœrrum hefia eða fœra sinn alldr. Ok þat er Herodes lét drepa ellri sveina ok yngri, en svá sem hann vissi, at dróttinn var gamall[251], þá segia þat ritningar, at hann sýndi í því grimmleik sinn, er hann setti svá mikinn mun fyrir um hans alldr. En þar sem á þickir greina í frásögnum heilagra feðra[252], þá er sá háttr tekinn af vitrum mönnum at segia hváratveggiu frásögn, en dœma hvárki ómætt, en þó þickir þat biartaz ok óerfiðaz, at hafa fleiri manna vitni til máls sönnunar. En þær greinir, er til boðorða eþa mannkosta eða til réttrar trúar koma, þá ero eigi rétt skilþar, nema á samt komi, ok þarf at vita, hver sök til hefir verit, ef annarr hefir þat bannat, er [annarr hefir lofat[253], ok má nauðsyn verða lögum ríkri.


Guðs engill vitraðiz Joseph

18. En meðan Herodes var til Rómaborgar á þeim misserum, þá vitraðiz guðs engill í svefni Joseph ok mællti til hans, at hann skylldi upp rísa, ok taka sveininn Jesum með sér ok Mariam móþur hans, ok fylgia þeim á Egiptaland, því at Herodes konungr ætlar at ráða[254] sveininum bana ok drepa hann, ef hann verðr fundinn. Eptir þat fóru þau á Egiptaland með [drótni várum[255]. Ok er þat sagt, at í einhverium stað við götu þeira þá stóð eitt fíctré mikit ok fornt, svá at af vóro fúnar[256] allar limarnar, ok tréit laut allt til iarðar í móti drótni ok sancte Maríe. Ok þá er þau nálguduz þetta tré, þá reistiz þat upp, [ok vóro grœnar[257] allar limarnar, ok[258] héngu umhverfis á limunum stór sœt epli. Ok þat tré stendr ávallt síðan til vitnis með blómi sino, ok fá menn heilsu af alldini því, er[259] af eta.

Þat görðiz ok til tíðinda í þessarri ferð at sumra manna sögn, þá er en helga mær María for með son sinn á Egiptaland, at kona ein kom í ferð þeira, ok hafði sú kona son sinn með sér ungan, svá at hann drak brióst. Ok á einum degi þá er þau fóro fram hiá borg einni, ok þótti Joseph þar mál at æia fararskiótum sínum utan borgar, ok meþan þau dvölduz þar, þá ferr Joseph í borgina at kaupa þeim vistir, ok með honum kona sú, er í förina hafði komit með þeim Marío. En María gætti sonar hennar, ok hét sá sveinn Dismas. Ok er móðirin var frá farin, þá tók Dismas at gráta, ok lét en sæla María hann drecka brióst sitt ok huggaði hann. En er þau kómu á Egiptaland, þá skilðiz sú kona frá þeira föroneyti. Ok er Dismas sonr hennar var fulltíða at alldri, þá gerðiz hann útilegumaðr ok illvirki á Gyðingalandi. Ok þá er dróttinn Jesus var krossfestr. ok .ii. illvirkiar með honum á sína hönd hvárr, ok hét Dismas sá er til hœgri handar var, ok hyggia menn, at sá sé allr einn, er drak brióst sællar Maríe, ok sá er leiðréttiz, þá er annarr illvirki, sá er dróttni var til vinstri handar, guðlastaði Jesum Crist ok fyrirfórst, ok hét sá Gesmas[260].

En er dróttinn kom á Egiptaland, þá gerðuz þau tíðindi, at ena fyrstu nótt, er hann var þar, þá féllu skurðgoð af stöllum sínum, svá at í hveriu húsi, þar sem skurðgoð vóro inni, þá lá eitthvert á gólfi ok í sundr brotið. Ok af dróttins tilkvámu á Egiptaland, þá tókz af þeim Egiptalandzmönnum þat áfelli, er áðr hafði nöckura hríð á legit á því fólki, síþan er Moises fór þaðan, at hver kona fœddi dautt et fyrsta barn, er hon ól, ok öll berkvikvendi[261] fœddu ok dauðan frumgetnat[262] sinn. En er dróttinn Jesus ok en helgazta drótning María kom á Egiptaland, þá tókz af þetta dauða álag, fyrir því at sá var þar þá kominn, er alla leysti frá eilífum dauða til eilífs lífs. En þeir [taka þá lausn, er til[263] þióna.


Um flótta greinir

19. En fyrir hveria sök flýði Jesus Cristr undan ófriði Herodes konungs, þar sem hann kom þess eyrendis í heiminn, at láta pínaz til hiálpar öllu mannkyni? Fimm ero flóttagreinir. En fyrsta flóttagrein er varúðar[264] flótti, þá er maðr flýr undan ok varaz at taka mein af óvinum sínum, ok forðar sér svá við grandi ok öðrum við synd. Ok fyrir þessa sök flýði dróttinn undan ófriði Herodes konungs. Annarr heitir lítillætis flótti, ok hafa þenna höfðingiar, þeir er fyrir lítillætis sakir láta þat valld ok ríki, er þeir eigu, ok lægia sic fyrir guðs sakir ok gefa sic í annars valld, ok ganga í klaustr[265] ok flýia heiminn ok alla hans blíðu. Enn þriði heitir miskunnar flótti eþa millde flótti, ok hafa þann góðir menn í eptirglíking [dróttinligra dœma[266], er hann flýði á Egiptaland ok gaf sínum mönnum þau dœmi, at þeir vægði[267] um stundar sakir undan ófriði óvina sinna, til þess at síðan mætti þeir með sinni[268] guþligri ok sannligri kenningu meira góðu á leið koma [til fulltings við guðs kristni. Sem Páll postuli gerði, þá er hann flýði or Damasko, eigi fyrir hræzlo sakir, helldr fyrir því at hann mætti þar síðarr meira góðu á leið koma eða í bráð annars staðar[269]. Þá er enn fiórði flótti, sá er raun er mörgum ólygnazt, hvílicr er, ok heitir sá hræzlu flótti, er[270] maðr flýr fyrir hræzlu sakir, sem dróttinn segir frá í guðspialli, at leigumaðr [sá hafi, er[271] flýr þegar frá hiörðinni, er vargrinn kemr. Enn fimti er kallaðr ofmetnaðar flótti, ok hefir sá maðr raun ok vitorð af[272] þeim flótta, er hann þickiz[273] betri en aðrir menn, ok því fyrirlítr hann aðra menn, ok þickia allir aðrir syndugir hiá sér ok eigi makligir at vera ásamt við sik, ok flýr fyrir því samvistu annarra manna. Ok er þessa flótta getið í guþspialli. Þar er sagt frá yfirgyþingi einum, at hann váttaði, at hann væri framarr [at sér[274] en aðrir menn, ok þótti [sá maðr, er bersyndugr var ok svá bað fyrir sér, at guð skylldi líkna honum, eigi[275] verðr at vera ásamt við sik[276] Ok af iðrun [ens bersynduga mannz[277] þá sagði guð, at hann var hólpinn fyrir guði, en sá er góðr þóttiz, varð berr at höfuðsynd[278].


Engill vitraðiz Joseph

20. Þat er sagt, at dróttinn Jesus var .vii. vetr á Egiptalandi. Ok þá er hann var þar, varð sá atburðr, at guðs engill kom ok vitraðiz Joseph[279] ok sagði svá[280]: „Tak þú sveininn ok móþur hans, ok far með hann aptr á Gyðingaland, fyrir því at nú ero þeir andaðir, er hann villdu hafa at dauðamanni.“ Eptir þetta for Joseph at boði engilsins heim á Jórsalaland.

Ok hafði nöckurum vetrum áðr dáit Herodes herfiligum dauða, svá at holld hans bólgnaði, ok sprungu sár á, ok féllu maðkar or sárunum. Ok þá er hann sótti þetta mein, þá fór hann þangat, sem heit vötn spruttu or iörðu, ok ætlaði sér þar nöckura fró af, ok þar spurði hann, at gyðingar fögnuðu miök[281], ef hann dœi. Ok þá bauð hann til sín sonum enna ríkuztu manna, ok létz vilia þeim sœmð bióða ok virðing[282]. Ok er þeir kómo, lét hann þá setia í myrqvastofu[283]. Ok er at honum leið, þá bað hann Saloma drótningu[284] systur sína, at hon léti drepa þá ena ungu menn alla, til þess, ef hann dœi, at þat væri yfirbragð á, at gyþingar gréti hans dauða. En þat illviliaboð hans var eigi haft[285], ok þá er hann var dauðr, þá gaf Saloma þeim öllum frelsi ok grið, ok fóro þeir heim til feðra sinna.

En er Joseph kom heim á Gyðingaland, þá spurði hann, at Archelaus son Herodes konungs hafði ríki um Jórsalaborg ok helming allz ríkis föður síns, er hann hafði haft, ok ef hann villdi vera ógrimmari maðr en faðir hans, þá var honum vænt[286] af Augusto keisara öllu Gyðingalandi. Ok fyrir því at Archelaus var grimmr maðr, þá þorði hann Joseph eigi þangat at fara í hans ríki, ok fór hann þá í Galilea herað til Nazareth. Ok var þar dróttinn Jesus uppfœddr, ok fyrir þá sök var hann kallaðr Jesus enn naddverski.


Frá Marío

21. En meþan dróttinn várr var þessa heims, þá fylgði en sæla María móþir hans honum ávallt, hvar sem hann fór, ok nam at honum alla speki ok gœzku, svá sem framarst má nema ok muna, ok miklu framarr en hverr annarra heilagra manna. En þó at guþ veitti henni þessa luti[287], þá mat hon sik eigi mikils, helldr [var hon[288] þess at lítillátari ávallt í sinni atferð allri, sem guð veitti henni meiri dýrð. Guðs píningarváttar, þeir er taka píningar af vándum mönnum fyrir guðs sakir, þá taka þeir óumrœðiliga dýrð fyrir af guði. En þó hefir María þessa dýrð framarr [en aðrir helgir menn, því at aðrir helgir menn[289] tóku píning á líkam sínum, en [önd þeira ok hugr fagnaði píslum, en[290] önd sancte Maríe var pínd, þá er hon sá augum sínum á, er sonr hennar várr dróttinn var [píndr ok[291] krossfestr. En þat má at líkindum marka[292], hversu sár henni mundi sú sýn vera, at siá einga[293] son sinn píndan, þann er hon hafði getinn af helgum anda, ok hon vissi hann hafa allan guþdóm með þeim líkam, er hann tók af hennar holldi, er öðrum mönnum fellr nær, þó at litit sé í mein gert barni þeira, því er af syndum er getið, ok siálfr hefir lítils kosti. En þeim mun unni sæl María sínum syni meiri ást ok helgari, sem hann hafði verit nálægri henni en öðrum mönnum. En eigi er sagt, at hon görði iartegnir í lífi sínu líkamligar[294], því at líf hennar allt var iartegnum œðra, af því at vándir menn göra iartegnir stundum sem góþir menn. En ecki var þess í lífi Maríe, er vándir menn of[295] hafi, en mart helgara en góþir menn [of nái[296]. En þó er ein iartein hennar helgari ok œðri en allar aðrar heilagra manna iartegnir, sú er hon bar [dróttin várn[297], þann er allar iartegnir ok alla miskunn veitir öllum helgum mönnum. Ok þat alt gott[298], er guð hefir veitt til miskunnar í hingatkvámu sonar síns, þá höfum vér af henne hlotið, því at guþ kaus hana af öllum meyium ok konum sér til móþur. Eða hvat of iafni öðrum mönnum við hana, þar er hon hefir svá myklu meiri návistu hafða við guþdóminn siálfan en aðrir menn, er þeir náðu framazt[299], er sá Jesum Crist, er bæði er guð ok maðr, eða heyrðu orð hans eða vóro ásamt í herbergi[300] með honum, ok áttu mat við hann ok svefn. En María náði því framarr, at hon hafði hann .ix. mánuðr sér í qviði, ok tók hann af hennar holldi allt líkamlict eðli. Ok svá sem allir lutir urðu at helgum dómum, þeir [er drótni várum urðu nálægir, sem etan, er hann var í lagðr, þá er hann var barn, eða klæði hans eða margir lutir aðrir, þeir[301] sem hann villdi, at menn tœki iartegnir af, þá má af sliku marka, hversu heilög mær guðs móþir er, er alla æfi hafði guði þiónat, ok líkari var guðs englum en mönnum í atferð sinni þegar, áðr hon bæri[302] dróttin, ok náði svá mikilli samvistu við guð, at hon hafði hann sér fyrir briósti skrýddan sínum líkama.


Þá er skipt var ríki með sonum Herodes

22. Þá er Archelaus hafði ríki eptir Herodem föður sinn hálft Gyðingaland, þá hafði Herodes bróþir hans Galilea herað, ok er þat fiórðungr Gyþingalandz. Ituream ok Traconitidem hafði Philippus bróþir þeira, ok er þat annarr fiórþungr ríkisins. Þrir hafa verit konungar á Jórsalalandi með Herodes nafni. Fyrst var Herodes enn gamli, er kallaðr var Askalonita, hann lét drepa sveina í Bethleem, ok var einn yfir öllu Gyþingalandi. Annarr Herodes var son ens gamla Herodes, sá var kallaðr Antipas, hann hafði Galileam, sem áðr var sagt, hann lét drepa Jón baptista ok samþycðiz Pilato um písl dróttins. Þriði Herodes var kallaðr Agrippa, hann var sonr Aristoboli, sonar Herodes ens gamla. Herodes Agrippa lét höggva[303] Jacobum postula bróður Johannes ok setia Petrum í myrqvastofu, áðr[304] guðs engill kom ok leysti hann þaðan. En er Archelaus hafði haft ríki .ix. vetr, þá var fyrir sakir grimmleiks hans tekit af honum ríkit, ok skipaði Augustus keisari þá [fióra höfðingia[305] yfir allt Gyðingaland, ok hafði þá sinn fiórþung hverr þeira. Höfðu þeir Herodes Antipas ok Philippus bróþir hans þat af ríki, sem áðr var sagt, en Pilatus iarl hafði þann fiórþung landz, er Jórsalaborg stendr á, en Lisanias hafði einn fiorðung. Ok hélldu þessir allir höfðingiar ríki af Tiberio keisara, þá er Johannes baptista var við ána Jordan, ok var þat á fimtánda ári ríkis Tiberius keisara, er Johannes tóc at boða væzskírn. Ok hefir Jón baptista þá skort varla tvá vetr á þrítugan, fyrir því at dróttinn Jesus Cristr var .vi. mánuðum yngri en Jón baptista. En síðan er dróttinn var fœddr, þá lifði ok réð fyrir Rómaborgar ríki Augustus keisari .xiiii. vetr, ok tók Tiberius eptir hann ríki, ok var þetta á fimtánda ári hans ríkis.


Frá skírn dróttins

23. En er dróttinn Jesus Cristr hafði .ix. vetr ok .xx. ok þrettán dögum meir, þá var hann skírðr af Johanne baptista í Jórdan þrettánda dag ióla. Ok þá er .xii. mánoðr vóro þaðan[306] liðnir ok annan þrettánda dag ióla þá görði dróttinn vín or vatni litlu fyrir páska. Þat vár eptir þá lét Herodes Antipas setia Johan baptista í myrkvastofo. Ok liðu þá .xii. mánoðr svá, at Johan var í varðveizlu konungsins, en nær páskum annat várit þá var hann höggvinn í myrkvastofunni. Ok at liðnum .xii. mánuðum frá písl Johannes baptista, þá var dróttinn Jesus Cristr píndr at páskum. Ok eptir[307] þessi tölu þá verðr alldr dróttins Jesu Cristz frá fyrsta ióladegi, ok bar hann þá á dróttinsdag, [þess er hann var fœddr á[308], .xxx. vetra ok .ii. vetr ok þat ens þriðia árs, er varð[309] frá ióladegi til páska. En Johan gullmuðr segir, at dróttinn hafi lifat hér í heimi þriá vetr hins fiórða tigar, ok þat af enum fiórða, er þá var frá ióladegi til páska. En þessa áratölu hefr Johan eigi á ióladegi fyrsta, sem aðrir menn þeir er sagt hafa alldr dróttins, hann hefr þessa áratölu Maríu messu, þá er Gabriel engill boðaði frú sancte Maríe holdgun guðs sonar, ok telr Johan þá níu mánuðr, er Jesus, sannr guð ok sannr maðr, var í móður kviði, ok kallar hann þann einn vetr, fyrir því at [þat er meiri hlutr missera[310], ok verðr með þessi tölu ok atferð Johan gullmuðr samðyckr við aðra [menn um[311] áratölu dróttins. Ok er siá áratala af enum œztum ok enum skynsömuztum kennifeðrum halldin of alldr dróttins várs, at frá því er hann holldgaðiz in annunciatione sancte Maríe hafi hann lifat .xxx. ára ok .iii. vetr fulla, ok hefiaz þá öll ár á þeim dýrðardegi, er Gabriel var sendr til ennar sælu Maríu. Ok þaðan ifrá at liðnum þrimr vetrum ens fiórða tigar, þá var dróttinn á þeim sama degi krossfestr til hiálpar ok lausnar öllu mannkyni. Nu hafa þessa tölu ok trú of alldr dróttinligrar hérvistar hverr pávi ritat eptir annan ok halldit, ok allir Rómveriar [þeim samþyckir á þat[312] verit, þó at nöckurir fróðir menn segi annan veg [písl hans[313] verit hafa. Ok á þeim kennimanna fundi, er Innoncencius pávi var á, ok .ii. patriarchar með honum, annarr af Jórsölum en annarr af Miklagarði, ok með þeim erchibyskupar .ii. [ens átta tigar ok[314] lýðbyskupar .ii. ok .xx. ens fimta hundraðs, ok[315] ábótar með príorum á níunda hundraði, en ótal annarra meistara ok klerka, er um allan heim höfðu til Rómaborgar farit at sœkia þenna fund at boði Innocentius páva, er enn þriði var með því nafni í postola[316] sæti, þá var þessi áratala dróttinligs alldrs höfð[317], ok þaðan af talit, hversu margir vetr liðit höfðu frá holldgun dróttins, þá er þessi kennimanna fundr var í Latrán. Ok var þá þúsund vetra ok .cc. ok .xv. vetr liðnir frá holldgun dróttins.


Frá píning dróttins

24. Þat váttar enn sæli Johannes postoli, at en sæla mær María var við stödd, er dróttinn var krossfestr. Ok má þat hverr maðr siá, er nöckura ætlun kann ok hugsun, hversu myclu helldr hon mundi vilia taka [siálf allar[318] píningar á sinn[319] líkama, helldr en siá son sinn píndan, þann er hon unni myclu meira en siálfri sér. Nú er af því hennar píning myclu meiri ok helgari en annarra manna, at önd hennar var myclu sárari við dauða dróttins sonar síns, en engi maðr megi kenna á sínum líkama. Ok má svá miúkhiartaðr maðr ok húgvitr [næst um[320] komaz at ætla um hennar sárleik, þá er hann sér á píslarmerki[321] síns lausnara, at varla mun hann mega vatni hallda, ef hann hugleiþir vandliga mikilleika guþs píningar, ok er þat[322] vitnisburðr at eins, hversu mikil[323] raun var sællar Maríe at siá öll meinlæti, þau er guð bar á sínum píslardegi, ok siá þat blóð, er dundi or sárum dróttins, þá er hann var krossfestr[324].

Ok segia ritningar, at drótni hafi .v. sinnum blóð runnit. Fyrst er hann var skírðr umskurðarskírn; ok um nóttina áðr hann væri handtekinn, þá sveittiz hann blóði á bœn sinni; et þriðia sinn, þá er hann var bundinn við stólpa ok barðr; fiórða sinn, þá er hann var krossfestr, ok hendr hans ok fœtr vóro negldir[325] á krossinn; it fimta sinn, er Longinus lagði spióti á síðu honum[326], ok rann or sárinu blóð ok vatn.

Svá segir enn helgi Johannes postuli, at þá er allir aðrir guðs ástvinir höfðu flýit fyrir hræzlu sakir, þá stóð en helga mær María guðs getara hiá krossínum til hœgri handar syni sínum, þar sem hann héck á trénu[327], en Jón postuli systurson hennar til annarrar handar guði[328]. Ok áðr en dróttinn léti líf sitt, svá at öndin skilðiz við líkamann, þá mællti hann til móþur sinnar ok til Johannes postula frænda síns, ok bauð[329], at María skylldi vera Johanni í móþur stað, en Johannes henni í sonar stað. Eptir þat dó Jesus Cristr dróttinn várr líkams dauða á krossínum helga, ok [hafði þá María móðir hans .vii. vetr ens fimta tigar[330], ok lifði síþan .ix. vetr at flestra manna sögn.

En laugardaginn eptir er dróttinn hafði áðr píndr verit friádaginn, þá vóro allir guðs ástvinir með ifa um hans upprisu ok trúðu eigi til fullz, nema en helgazta [mær María móþir dróttins várs[331], hon ifaði alldri um dróttins upprisu ok almátt, ok var hon ein þann laugardag af öllum þeim mönnum, er þá vóro í heimínum, með réttri tru. Ok er þat þaðan af tekit, [er henni er[332] laugardagr mest halldinn í hverri viku, ef eigi er einvirðis önnur tíðagerð þá til sett. En á fyrsta páschadegi, þá er dróttinn reis upp af dauða, í þann tíma dœgra sem ritningar vísa til, þá vitraðiz hann sínum ástvinum, ok hyggia menn þat, at hann hafi vitraz einvirðis[333] Maríe móþur sinni, þó at guþspiöll greini eigi atburði um þat í sinni frásögn. Ok má svá hug eptir renna, at þeim mun sárari sem henni var písl sonar síns en öllum oðrum hans ástvinum, þeim mun meiri fagnaðr varð henni ok at hans upprisu [en öllum öðrum hans ástvinum[334]. Eptir písl dróttins várs ok upprisu þá fylgði María drótning postolom guðs, ok varðveitti mest ráð hennar Jón postoli[335], svá sem dróttinn hafði boþit honum, at hann skylldi henni þióna sem sinni móþur.

Meþan María dróttning var í þessum heimi, þá var hon í þeim stöðum, er Cristr var borinn eða píndr eþa hann steig upp til himna, eþa fór þar í milli, til þess at henni skylldi alldregi fyrnaz stórmerki dróttins várs. Ok má þaðan af siá hita ástar þeirar, er hon hafði, er henni þótti hverr staðrinn unaðsamligr, sá er dróttinn Jesus Cristr hafði til komit ok nöckut til stórmerkia orþit í hans þarkvámu. En er María hafði .ix. vetr lifat eptir píning dróttins Jesu Cristz, at flestra manna sögn, ok var þá orðin vetri meirr[336] en hálfsextug, þá kom siálfr dróttinn Jesus Cristr ok bauð henni til eilífs fagnaðar í himinríkis dýrð.


Um framför Marie

25. Á þeim degi er en dýra drótning himins ok iarðar en sæla mær María andaðiz, þá vóro þar við staddir allir postolar guðs. Ok segia svá fróþir kennifeðr, at hvar sem hverr þeira var áðr staddr postolanna, þá var hann þaðan uppnuminn með engiligu fulltingi ok settr þar niðr, sem en sæla María andaðiz. Eptir þeiri líkingu sem guþs engill gerði við Abbacuc spámann, þá er hann fœrði verkmönnum sínum vist. Þá com guþs engill sendr af guði, ok tóc hann Abbacuc upp ok bar hann eptir lopti margar dagleiðir á lítilli stundu, ok setti hann á dyragröf þá niðr í Babilon enni miclu, sem Daniel spámaðr var í settr. Ok bauð engillinn, at hann skylldi fá Daniel þá vist til dögurðar, sem hann hafðe áðr ætlat verkmönnum sínum. Ok þá er Daniel var mettr, þá bar engillinn hann aptr ok setti hann niðr á Gyðingaland[337]. Sumir fróðir menn segia, at guþ hafi [þat áðr vitrað[338] postolum sínum, at þeir skyllde[339] allir á þeim degi, er en sæla ok en dýrliga mær María andaðiz, vera komnir í þann dal, er heitir Vallis Josaphat, ok hefir þá þeira ferð verit eptir manndóms[340] eðli. Ok ero margar frásagnir, sem segir enn helgi Jeronimus prestr, um þenna atburð. En flestir þocka, at þeira ferð hafi með meira flýti ok iartegnum verit en minnum.

En þat er allra manna sögn, at þeir vóru þar við staddir, sem en sæla María andaðiz, fyrir því at hon andaðiz fyrri en þeir skiptiz[341] til landa, fyrir því at þat var .xii. vetrum eptir písl dróttins várs. Ok á hverium .xii. mánuðum höfðu þeir fund sín á millum, þann er þeir kómo til Jórsalaborgar, ok fóro á en[342] næstu lönd ok heruð, þau er liggia[343] við Jórsalaland, ok er þó ecki kallat, at þeir skilðiz[344] til landa, meþan þeir höfðu þessa stefnu. Ok á síðarsta fundi þá réðu þeir skilnað sinn ok brottferð til fiarlægra landa, ok þá ortu þeir Credo in deum, til þess at allir kendi þeir einn veg at trúa á guþ, ok skylldi við þessi trú orð engi síðan við leggia né af taka, ok þeir lutir, er þar vóru boðnir, skylldu[345] eigi breytaz, svá sem þat, er nú er á stórþingum upp tekit eða prestastefnum, er öllum skyllt at hallda, þar sem enir vitruztu menn hvers landz eða ríkis finnaz at. En .iii. vetrum áðr hafðe en dýra drótning María andaz at hiá veröndum öllum postolum guðs. En Jacobus postoli Johannes bróþir var fyrr kallaðr af heimi, en en sæla María andaðiz, ok com hann með almátkum lausnara drótni várum Jesu Cristo í móti önd sællar Marie guðs móþur ok sialfs síns móþursystur.

Þat finz opt í sögum heilagra manna, at guþs englar koma ok vitraz í andláti þeira með miclum ilm ok liósi, ok þeir er hiá standa, kenna himneskan ilm eþa heyra fagran söng, eþa siá biart liós. En ef dróttinn Jesus Cristr veitir opt micla dýrð í andláti þræla sinna eða þióna, þá megum vér at líkindum ráða[346] þaðan af, hversu mikla dýrð hann munde veita í andlati móþur sinnar, er drótning er allra heilagra manna, eða elligar hefði hann eigi halldit lög sín sialfr, þau er hann setti, fyrir því at hann bauð hverium manni at vegsama föþur sinn ok móþur. Af því skulom vér trúa, at sá, er com lögin at fylla en eigi at eyða þeim, [dróttinn siálfr[347] Jesus Cristr, fór í mot önd móþur sinnar með allri himna dýrð ok óumrœðiligum ilm, ok var af þeim monnum, er við andlát guðs móður vóro staddir, at sumra manna frásögn [þeira er hiá vóru[348], en allra manna trú[349], sén ok heyrð ok kend öll sú dýrð himneskra fagnaða, er menn megu bera eða standaz at sia eða heyra líkamliga. En önd hennar var upphafin yfir öll engla fylki, ok lúta allir engler henni, ok allir helgir menn á himni. En líkami sællar Marie var iarðaðr í dal þeim, er heitir Vallis Josaphat. Þar var síðan[350] dýrlig kirkia gör henni til dýrðar. En nú er grof hennar tóm fundin.


(Um dal Josaphat)

26. Staðr sá, er en helga mær María andaðiz í, heitir, sem áðr var sagt, Vallis Josaphat. Hann liggr á milli fialla[351] þeira, er annat heitir Oliveti en annat Sion. En öðrum megin Sion stendr Jórsalaborg, ok iafnt í fiallzhlíþinni. Ok hafði Davið konungr látið gera turn háfan í borginni, sá er yfir bar at hæð alla turna, þá er í borginni vóru, ok tóc sá turn nafn af fiallinu því, er borgin stóð í, ok hét Sion. Ok er af því Jórsalaborg opt í bócum kölluð Sion. En af því fialli Oliveti steig dróttinn Jesus til himna.

Þat er sögn heilagra ritninga, at dómr enn efzti, sá er dróttinn skal dœma um allt mannkyn, skal þar vera í loptinu uppi yfir dalinum Josaphat, ok horfir[352] en vinstri hönd dróttins til iarðar, en hægri til himins. Ok skal þó ecki skact né hallt vera, fyrir því at [iafnhœgt er hugnum at renna[353] til himins sem til iarðar, austr sem vestr, norðr sem suðr, ok hvergi ferr hann hallr, hvert sem hann rennir[354]. En þá er öndin hefir tekit líkama í öðru lífi, þann enn sama sem hann bar hér í heimi, þá skulo líkamir góþra manna taka ferfallda[355] prýðe, því at hverr maðr er skapaðr af fiórum höfutskepnum, elldi ok lopti, vatni ok iörðu. Ok ero þessi efni saman fœrð til allra líkamligra luta af guði, en önd er af öngu efni sköput. En líkami sá er guði hefir þiónat þessa heims, þá tekr hann þessi laun[356] á domsdegi, at hann verðr svá léttfœrr ok skiótr sem hugr mannz; svá gagnfœrr ok smugull[357], at [hann ferr í gegnum allt þat er hann vill sem englar[358], þó at it styrkazta fiall væri fyrir, þá ferr hann þegar í gegnum ok þröngvir þó öngvan stað eða minkar[359] ecki rúm, þó at hann sé í[360]. Hann skal vera .vii. lutum biartari en sól, lifa [þaðan frá[361] án siúkleika ok [án allri meinsemi, hrumaz hann alldregi né hrörnar, öngu sýtir hann né kvíðir, því at allt hefir hann, eptir því sem hann beiþir. En hann sér augum sínum alla góða luti ok óumrœðiligar dróttins dýrþir, ok er hann yfir settr alla þessa luti, því at hann er inngenginn í fögnut dróttins síns, ok skal hann lifa at eilífu ok[362] ríkia með guði almátkum ok fagna án enda. En hverr mætti[363] þessu trúa, at sá enn sami líkami, er nú má eigi einn faðm lypta sér af iörðu, [svá at hann falli eigi aptr til hennar, muni[364] svá greiðfœrr[365] verþa sem hugr ok iafnt mega eptir lopti fara sem iörðu, ok þessa alla nattúru ok eðli[366] taka, sem áðr var sagt[367], nema dróttinn Jesus Cristr, er bæði er guð ok maðr[368], hefði allt þetta[369] sýnt [með dœmum[370] í hérvist sinni.

Fyrir písl sína sýnde hann léttfœri lícama várra, er vér skolum hafa eptir upprisu, þá er hann géck þurrum fótum um siá, ok gaf þat ok Petro postola, at hans líkami géck á vatni sem á landi, meðan hann trúðe ifalaust at hlýða mundi, [en hann seig niðr, þegar er hann hræddiz ógn siávarins, en gleymde þá meirr þeim fagnaði, er hann varþ feginn af sýn dróttins. Þessi líkami var getinn af mannligri óstyrkt[371]. En sá [hinn sami líkami[372], er getinn var af Maríu meyiu án synd, þurfti eigi rúm, því at þá er hann lét beraz frá henni at óbrugðnum meydómi hennar, sem fyrr var sagt, þá sýnde hann, hvert eðli líkamir manna skolu[373] hafa eptir upprisu, þeir er í fagnaði lifa með guðe, ok þar kemr engi, nema áðr sé hann hreinsaðr frá öllum syndum.

Eptir upprisu dróttins com hann siálfr til lærisveina sinna at luctum durum, ok sýnde þeim þann sama líkama, er krossfestr var, ok bað Thomas postola taka hendi sinni á örrunum, þar sem naglarnir höfðu í gegnum staðit, ok svá á síðusárit[374]. Svá er ok lesit, at Thomas kom til Dionisius ok brúðar hans at luctum durum ok byrgðu húsi, því er þau hvílldu í.

En þat er sagt, at lícamir manna skuli vera biartir sem sól, en hon er þá .vii. lutum biartari en nú. Þat sýnde dróttinn á fiallinu, þá er hann bauð, at Petrus postoli ok Johannes ok Jacobus skylldu ganga upp á fiallit með honum [frá öðrum mönnum[375]. Ok þá er þeir kómo upp á Tabor[376], þá sýnde dróttinn Jesus Cristr þeim sinn líkama biartan sem sól, ok klæði sín hvít sem snió[377], ok var þá þeim Petro sýnd su fegrð, er góðra manna lícamir skulo hafa eptir enn efzta dóm. Ifalaust er, at öllum rétttrúoðum mönnum gefz líf eilíft ok endalauss fagnaðr með almátkum guðe, þar sem öllum góðum ok réttlátum er til boðit á dómsdegi. Ok þat it sama líf sýnde dróttinn eptir upprisu sína, ok sagði frá at góþir menn skylldu hafa.

Nú ero þessar .iiii. ástgiafar veittar likömum góðra manna í andligu lífi. En öndin tekr þrefallda prýði af guði, því at hon er með þrennu afli sköpuð, henni er gefin skynsemi, fýsi ok bræði. En maþrinn allr saman er skapaðr eptir lícneskio heilagrar þrenningar ok glíkingu guðs. En hvat er þat at segia, at maðr beri lícneskiu guþs, þar sem guð er í öllum stöðum senn[378], ok eptir guðdóms eðli má honum eigi limo ætla. [Hvat skal þá heita hans líkneskia, þat er maðrinn berr? Giafar þær eru kallaðar líkneski guðs, er nattúrugiafar heita, ok sameiginligar eru góðum mönnum ok vándum[379]. Þat er afl, vit ok fríðleikr, ok allt þat er hafa má góðr maðr, svá at eigi minnkiz verðleikr hans [við fyrir guði[380], ok vándr maðr slíkt it sama, svá at eigi œxliz[381] hans verþleikr [við fyrir guði[382]. Nú er þetta kallað guðs líkneski, fyrir því at guð er svá sterkr, at hann verðr til enskis aflvani, því at hann er almáttigr, hann er kallaðr spekin siálf, fríðari ok fegri en allt annat, ok svá langt umfram í öllum lutum, at öngri má samvirðingu til koma ok öngva má ætlun á hafa. Ok er maþrinn með þeima hætti guðs líkneskia, at öngum er allz varnat af þessum giöfum líkamligs eðlis.

En hvat skilr lícneskiu guðs ok líking[383]? Líking guðs ero kallaðar andligar giafar hans, þær er öngvir megu hafa nema góðir menn, ok eigi eru sameiginligar með vándum mönnum, þat er [styrkð við freistni fiandans[384], þolinmœði við motgörðarmenn sína, réttlæti um alla luti, [hóf ok stilling[385] við allt, [fyrir því at[386] svá segir heilog ritning, at ecki er verk heilact, nema stilling[387] fylgi. Nú berr maðrinn þa líking guðs, þá er hann var til skapaðr, ef hann hefir[388] andliga mannkosti, en þá [týnir maðr[389] þessi líking, er hann misbýðr guði ok lifir[390] höfuðsyndalífi. En með iðran sannri skal hana aptr kaupa ok upp taca. En eigi má týna líkneskiu guðs, fyrir því at hon er sameiginlig góðum monnom ok vándum. En sú önd er berr guðs líking á sér, svá at mannkostu hefir á enni efztu stund sinnar hérvistar, þá tekr þá dýrð ok öruggleik guðs ástríkis, at alldregi má misgöra fyrir þeim ástarhita, er hon ann guðe. Þá veit hon ok allt, þat er hon má bera af sínum verðleik, ok henni er undir, at hon viti, ok iafnvel annars vilia sem siálfs síns, ok þá skal hverr kenna annan. Ok er þaðan af vitat, at þá er dróttinn sýnde þeim Petro, Jacobo, Johanni sinn líkama á Tabor[391] biartan sem sól, þá kómu til dróttins þannig þeir Moyses ok Helias, ok kendi Petrus þá báða, ok hafði hann hvárngan[392] sénn[393] áðr, ok [gaf þá dróttinn[394] Petro þat vit kennispekinnar, sem góðir menn skulo hafa í eilífum fagnaði. Ok er hér leyst or [margs mannz[395] spurning, hvárt hann skal kenna ástmenn sína í [öðru lífi[396]. Þá er enn þriði lutr endalauss fagnaðr, er öndin fagnar eigi miðr annars sælu en siálfs síns.

En þessar .vii. giptir er maðrinn tekr í upprisu sinni, þá hefir guð sýnt ávital[397] til með sólarinnar nattúru. Sól hefir .vii. nattúrur. Geisli hennar, hann ferr ígegnum gler, þar sem þat er heillt, ok þarf ecki rúm. Sólin er biört í sinni nattúru. Á einu augabragði lýsir hon[398] allan heim, svá er hon skiótfœr. Alldregi þverr hon eða[399] vex, ok merkir hon í því óþrotnanda líf ok stöðulict eptir dómsdag. Sólin heitir ok flóar alla veröldina, ok merkir hennar hiti eilífan ástarhita, þann er góðir menn hafa til guðs[400] ok sín í millum annars heims. Sólin [lýsir ok[401] allan heim, ok merkir hennar liós þat, at hverium manni er iafnlióss annars vili í eilífum fagnaði sem sinn siálfs. Sólin blíþir ok gleðr alla þá, er heiminn byggva, því at af henni taka himintunglin öll liósit, ok verölld, lopt[402] ok iörð. Af hennar hita renn upp ok grœr viðr ok gras með þeiri vöku, er guð vill[403] tempra sólarhitann, at eigi verði ofheitr[404], fyrir því at ecki frævaz iarþar eðli, nema ásamt komi hiti ok vökva. Ok gleðr þann veg ok görir fagnað sólar nattúran allri verölldinni. Ok merkir siá veralldar fagnaðr þann fagnat, er öndin fagnar annars heims í himinríki ok gleðz iafnvel af annars gleði ok sælu sem [siálfs síns[405].

Svá [segir ok[406], at góðir menn líði í lopt upp, frá því er dróttinn sitr ok dœmir, ok merkir þat í því, at þeir allir, er guði verða til hœgri handar á alþýðu upprisudegi, elskuðu meir himneska luti en iarðliga. En þeir, er guði ero til vinstri handar, þá ero niðri á iörðu ok megu eigi komaz í lopt upp, fyrir því at þeir elskuðu iarðliga luti, en höfnuðu himneskum.


Um uppnumming Marie

27. En fyrir því at gröf ennar sælu drótningar Marie er tóm ok líkami hennar finnz eigi, þá hyggia menn, at hon hafi af dauða risit, ok siti nú í hásæti með syni sínum yfir öllum engla fylkium með önd ok líkama. En þar qveðr Jeronimus prestr skýrt á, at hon andaðiz ok var iörðut, en hann segir eigi víst[407], hvárt var helldr, at hon tók upprisu líkama[408] síns litlu eptir andlát sitt, eþa væri fólginn líkami hennar, til þess at syndugir menn [næði eigi at[409] siá né höndla.

Uppnumning sællar Marie ok mótferð dróttins ok himneskrar hirþar með honum sagði fyrir Salomon enn spaki, er hann hafði þetta orðtak, sem ástvinir ero vanir at hafa til sinna kunnra[410] manna, þá er þeim kemr til handa sú tign ok höfutgæfa af höfðingium þeim gefin ok veitt, sem engi hefir þvílíca fengit hans ættmanna, ok hans kunningiar[411] siá hann tignaðan um alla menn fram, þá spyria þeir, svá sem þeir kenni manninn eigi, hverr sá sé. Eptir þessu orðtaki til lofs guðs móður Marie ok heilagri kristni mællti Salomon á þessa leið: Que est ista que ascendit sicut aurora consurgens, pulcra ut luna, electa ut sol, terribilis ut castrorum acies ordinata. Þessi orð þýþaz svá: Hver er þessi svá myklu dýrligri en aðrar, er upp stígr svá sem rísande[412] dagsbrún, fögr sem tungl, valit[413] sem sól, ógurlig som skiput fylking hermanna.

En til þess at siá spásaga megi liós verða, þá verðr at hugleiða nattúru þessa luta, er enn vitrazti maðr hefir dœmi af tekit til lofs frú sancte Marie. Fyrir því at þat var háttr spámanna, at þeir mælltu myrkt ok rœddu til ymissa hluta, ok sögðu, hverr máttr þeim[414] var gefinn, eða mælltu til skynlausrar guðs skepnu, ok sögðu hana mæla eþa mundo lofa guð. En þá hugðu þeir at þýðingu nafna þeira, er þeir settu í bœkr sínar, eþa at nattúro þeira hluta, er þeir sögðu frá, ok settu hvat fyrir annat, þat er líking á samt. Ok at guðs fyrirhyggiu þá skýrðu þar eptir helgir menn spámanna orþin. Ok fyrir því at hinn sami lutr hefir fleiri nattúrur en eina, þá er hans nafn stundum sett fyrir góða merking eptir góðri nattúro, sem hit óarga dýr, er merkir dróttin várn guð föður, fyrir þá nattúro er þat lífgar sono sína á þriðia degi; þetta hit sama dýr merkir ok fiandann eptir nattúro grimleiks síns. En fyrir sakir myrkleiks spásagna[415] þá giætir sá varligar síns vitz ok snilldar, er tekr skýringar heilagra feðra til frásagnar, hvat þeir lutir merkia, er spámenn hafa fyrir spáð, helldr en hinn er tekr af sialfum sér, ok á þá[416] at hafa svör fyrir[417] við guð ok menn.

En fyrir hveria sök er dagsbrún iafnat til uppnumningar Marie? eþa enn sannara[418] orðtak, at Marío er iafnat til dagsbrúnar, þá skýra svá[419] ritningar, at hér skal marka í upphafi, hvat dagsbrún er. Dagsbrún er kallat liós þat, er verðr at dœgramóti, þá er himinn hefir bæði samt liós ok myrkr, fyrir því at nóttin er eigi afliðin til lykta, enda er[420] dagrinn eigi fulliga kominn. En hverso má siá líking dagsbrúnar eþa nattúra koma til sællar Marie, nema með þessi atför, at þá er María var hreinsoð frá enni gömlu synd, ok hon þiónaði almátkum guði svá dýrliga, at hon misgerði eigi nema hinar smæstu afgerðir, þær er eigi ero í siálfræði mannzins, sem þat er maðrinn má eigi raða, hvat honum skal í hug koma. En meþan sá fnióskr[421] eþa kveycking var með Marie guðs móður[422], at hon mátti misgera, ef hon hefði við hýrzt[423] eþa samðykz, þá kallaðiz hon dagsbrún. En þá er guð kom at vera með henni ok [tók líkama af henni[424], sem fyrr var sagt, þá hafði dagrinn sigrat nóttina, fyrir því at réttlætis sólin skein þá fyrir briósti hennar, svá at hon mátti þaðan af eigi misgerðir fremia með sinni hugrenningu.

En alla stund síþan, meþan guðs móðir lifþi, frá því er Gabriel engill hafði kvadda hana hiálparkveðio Ave Maria, þá merkir nattúra tunglsins hennar atferð ok líf, fyrir því at tunglit berr líkneski sólar á sínum vegsti ok fegrð. Svá bar ok en sæla María framarr guþs líkneski eþa líking þess, er réttlætis sólin er siálf, í sínu lífi ok nattúro, en hverr annarra[425] heilagra manna í nattúro, svá langt umframm, at hon ein af allri verölldo hefir náð svá nattúrogiöfum fulliga[426] at öllum skírleik, sem enir fyrstu menn vóro skapaðir ok þeir höfðu, meþan þeir brutu eigi guþs boðorð ok gerðo [með hlýðni hans[427] vilia; ok þeim mun framarr hafði en sæla dróttning María, at hon mátti eigi misgera sem[428] áðr er sagt. Í lífi sínu bar hon líking ok siálfs guðs, sem tungl sólar, fyrir því at tungl hefir meiri birti [af sólu[429] en önnur himintungl, þeim mun meiri ást ok allt mannkosta lán hafði hon af syni sínum en aðrir helgir menn, sem tungl fullt er biartara en stiörnur, ok sagði því Salomon hana fagra sem tungl, valið[430] sem sól. Til hvers er sólin valit[431] eða sett nema[432] lýsa öllum þeim, er heiminn [byggva, mýkva[433] þat er áðr er hart, sem [harþan sniá eða iöcul[434], herða ok styrkia þat, er áðr er blautt, sem tigl eða þat annat, er hon þurkar með sínum hita.

En sæla guðs gietara, drótning himins ok iarþar, sitiande í hásæti hiá sínum enga[435] syni yfir öllum engla fylkium sólu biartari, ok lýsir alla guðs kristni með dœmum[436] [lífs síns[437] ok þeira launa, er hon hefir tekit öllum œðri af almátkum guði, ok valin ok kosin af guði sér til brúþar, sínum syni til móþur, öllum til hiálpar, þeim er þar vilia til stunda, hon flóar ok heitir af sínu árnaþarorði við guð kólnut hiörtu af ástleysi við guð ok iöcli harðari, frosin af langri heipt eða rangri ágirni ok margfölldum[438] illvilia, svá at hverr sá, er sinna synda iðraz ok krýpr til hennar, þá gefz sú miskunn ok gefiz hefir til dœma, at hugrinn blotnar, ok bráðnar harðýðgisiökullinn, ok sprettr iðrunarvatnit upp í hiartanu ok fellr framm [um augun[439]. Svá ok sem sólin þurcar ok herþir tiglit, svá styrkir ok en sæla drótning frú sancta Maria þá menn til sannrar[440] vánar, er guði vilia þióna hér í heimi með sannri iðran ok hræzlu, þat er, at þeir falli í öngva örvilnun, ok þó at þeir verði í stórum mannraunum eða fianda freistni, at þeir hafi allt vánartraust til guðs miskunnar, ok mögli eigi í móti, at þeir sé óverðir þvíliks bardaga, sem á þá legzt. Nú af þessi sólar nattúru þá kallar Salomon, at María[441] sé valið[442] sem sól, eþa af þeiri siaufalldri[443] sólar nattúru, er áðr er sögð, at önd ok líkami skal taka eptir upprisu sína á dómsdegi, því at þat er flestra manna [eða allra trúa[444] náliga, at drótning allra hluta hafi af dauða risit ok siti [á himni[445] með allri[446] prýði andar ok líkama [myklu meiri[447] en líkamlig óstyrcþ megi hyggia eða ætlun á koma.

Svá sagði Salomon ok Mariam drótning ógurliga sem skipaða fylking herbúða[448] [eða hermenn til bardaga búna[449], fyrir því at hon hafði öll fólkvápn mannkostanna[450], svá at hon varð hvergi særð af tálarskeytum fiandligrar vælar, fyrir því at hon hýrðiz við engan lut, þann er guði var í móti. Ok af því ero óhreinir andar við öngva guþs riddara iafnhræddir sem við frú sanctam Mariam, at hon stóð undir sigrmerkinn[451] hiá konunginum, þar er allir hans riddarar flýðu frá honum, ok hann bar siálfr merkit krossinn helga[452]. Ok er hon af því ógurlig öllum guðs óvinum ok andskotum som skiput fylking hermanna eða herbúða.


Um kenning

28. Nú er sagt nackvat frá lífi eða uppruna sællar frú Marie guðs móður, til þess at þeir, er lesa eða heyra, mætti skilia henni til lofs ok dýrþar, en sér til hiálpar ok miskunnar, ok trúa, at hon er langt umfram aþra helga menn í sinni dýrð ok verðleikum fyrir guði. En svá sem vér trúm, at hon er öllum helgari, svá skulom vér ok því trúa, at hon er öllum várkunnlátari ok betri bœna, því at allt huggœði er af guði, ok ero þeir allir huggóðaztir[453], er henni[454] ero líkaztir. Af því skulom vér á[455] hana kalla til árnaðarorðz fyrst allra heilagra manna, ok óhræddir um þat vera, at hon mun oss því betri bœna, sem vér þurfom hennar meirr, ef vér biðium með réttri trú ok réttu hugskoti ok með iðran afgerða. En ef eigi þickir [við áheit batna[456], þá er á hana er heitit í sottum eða öðrum líkamligum meinum, en þá er svá berr í móti, þá er þó víst[457], at hon mun oss þat veita, er miklu mun meiri var nauðsyn til at þiggia, en þat sem vér biðium. En hvat sé af meiri ást við oss gert, en at veita oss betra en vér kunnum beiða eða biðia, því at vér biðium stundum, at þeir lutir hverfi frá oss, er vér erom sízt án[458] at hafa, en vér vilium hins eigi biðia, er vér ættim[459] mesta þörf at þiggia. Af því skal þat upphaf bœna várra vera, at guð almáttigr gefi oss þat vit, at vér megim skilia hvers oss er mest þörf[460], ok vér lifðim[461] svá hér [í verölldinni[462], at guðs móðir María telði oss í sveit [vina sinna. Þat veiti oss allzvalldandi dróttinn, sá er[463] lífir ok ríkir um allar alldir. Amen.




Fotnoter:

  1. Fra Begyndelsen hertil have de øvrige: Svá segir Jeronimus prestr, at heilug María væri komin af konungligri ætt
  2. [mgl. St.
  3. musteri ok á hans tilf. St.
  4. miskunnsöm C; [ok milld øvr.
  5. [tilf. øvr.
  6. gátu St.
  7. bœn C.
  8. [tilf. øvr.
  9. hversu tilf. A.
  10. [mgl. B, C, D.
  11. [nágrannar hans øvr.
  12. þeyrði St.
  13. [fórnum St.
  14. bús de fleste.
  15. ugði St.
  16. eyðlis St.
  17. skylldi C.
  18. [af sullti St.
  19. dásamligri C.
  20. obyria øvr.
  21. ok St.
  22. ef St.
  23. fiðr St.
  24. Önnu C.
  25. [mgl. St.
  26. allra St.
  27. saal. St; brugðningu de øvr.
  28. guðs tilf. C.
  29. [fór þegar í stað ok A, C, D.
  30. [saal. A, C, D; hiu fognuðu fognu (d. e. framarr) St.
  31. saal. St, A, D; réttlátra B, C.
  32. [þeim hiúskap C.
  33. stiarnan St.
  34. [til góðrar hafnar ok réttra leiðar loka A, B, D.
  35. Hon St.
  36. fulltingi A, B, C.
  37. saal. A, B; syngva C; syng St.
  38. lofsöngvar St, D.
  39. het St.
  40. mgl. St.
  41. mgl. St.
  42. eptir framdar [misger]þir tilf. St.
  43. umfram C.
  44. siðuztu St.
  45. þustu St.
  46. beriolldena St.
  47. leiðir St.
  48. fulltingi C.
  49. [saal. C, D; ok drepe lét A, St; þá er hann lét drepa B.
  50. skurðgoð sín C.
  51. tiáði B, C, D; tióaði A.
  52. [tilf. øvr.
  53. glíkt St.
  54. [eptir dómsdag en þar ero áðr englarnir fyrir koma til himinríkis hirðar St.
  55. fylking A, D.
  56. [saal. St; er merkir tiu laga boðorð, baðu þeir de øvr.
  57. saal. A, C, D; hann B; hinn St.
  58. [mgl. St.
  59. þessi kirkiu St.
  60. guðrar St.
  61. saal. E; getaz St; gefz A, B, C; gefizt D.
  62. allra St.
  63. öllum St.
  64. [saal. A, D; hvern dag C; hversdagliga B; mgl. St.
  65. margir hverir tilf. St.
  66. þaðan í frá er hon var .vii. vetra gömul tilf. St.
  67. [af himni St.
  68. [henni var fœrð, ok villdi svá hallda olmusu boðorð guðs St.
  69. [óglaðr ok þóttiz eigi víst vita, hvárt hann skylldi leyfa í gegn lögum St.
  70. ok St.
  71. [mgl. B, C.
  72. á St.
  73. [Ok þetta mun ritat vera St.
  74. Jessa St.
  75. ókvendir C.
  76. brátt ok tilf. de fleste.
  77. [með blóma fögrum St.
  78. [þaðan ein ættartala dróttins. Ok er Joseph nefndr festarmaðr móður dróttins várs Jesu Kristz. En St.
  79. [mgl. St.
  80. Fyrst eptir andlát Joachims var Anna gipt Salome, ok vóro þau eigi lengi ásamt áðr þau gátu dóttur, ok hét sú ok María. Seá María var gipt Zebedeo, þeira synir vóru þeir Jacobus enn meiri ok Johannes ewangelista. Ok síðan andaðiz Salome bónde Önnu, ok eptir þat var hon gipt et þriðia sinn Cleophas bróður Josephs, ok var þeira dóttir María móðir Jacobs, er kallaz frater domini, ok Simonar ok Judas ok Josephs, þess er var í hlutfalli við Mathiam postula. En þeira faðir hét Alpheus, er átti þessa Maríu. María hét ok systir Önnu, hun er móðir Elisabeth móður Johannes baptista tilf. St.
  81. [þat er at guðs lögum bæði í fyrra lögmáli ok enn nýia, at hver kona væri manni gipt, er hon var .xiiii. vetra gömul St.
  82. ef St.
  83. St.
  84. [er sannliga bæði St.
  85. [þá samtengðizt manndómr hennar guðdóminum ok öll kristnin guðdómi guþs St.
  86. [blezut sér þú framarr öllum kvennmönnum St.
  87. sess St.
  88. [því at St.
  89. [mistrúaði St.
  90. [hvat setning guðligs getnaðar væri St.
  91. [geisla þik, ok muntu skyggva son guðs þíno holldi, ok þú munt alldri síðan kenna St.
  92. [ómegin St.
  93. mgl. St.
  94. heila limo St.
  95. þvengina St.
  96. [þess eigi verðr at vita øvr.
  97. [segia St.
  98. [því sneri engillinn stöfum í St.
  99. [aðrir helgir St.
  100. tilf. St.
  101. sínum St.
  102. [er skiótt yfir at fara eptir ritninga greinum, hvat þær skilr ástgiafarnar allar, er guþ dróttinn hefir miðlat hingat í heim, ok oss gefr æ eilíft líf fyrir, ef vér lofum guð fyrir sína milldi dróttin almátkan guþ skapara St.
  103. bruðrinn St.
  104. saal. St; inni A, D; mgl. B, C.
  105. fullsæla St.
  106. Burþrinn St.
  107. ok lýtr þínum burþ ok þér tilf. St.
  108. [guðspiallamaðrinn øvr.
  109. Her mangle flere Blade i D.
  110. eða credo in tilf. øvr.
  111. [mgl. St.
  112. yfirfeðr St.
  113. hásætisstöpul St.
  114. hennar tilf. St.
  115. kveikt A.
  116. hnioskinn C, nioskinn A.
  117. saal. A, C; ýring St; þýðing B.
  118. saal. St, B; hét A, C.
  119. tilf. øvr.
  120. saal. A, B; dróttins St, C.
  121. [tilf. øvr.
  122. [drótning krist, þá er hon St.
  123. hann St.
  124. [önd mín A.
  125. þrifgiafa C; hiálpara B.
  126. [gengr or ætt í ætt þeim mönnum er hann óttaz St.
  127. [saal. St, E; til guðs de øvr.
  128. [ok hégómligir øvr.
  129. [tilf. øvr.
  130. seyni St.
  131. vera St.
  132. þat C.
  133. [tilf. øvr.
  134. [at guþs sonr St.
  135. [tilf. øvr.
  136. [Af þeim sama atburð er hon hafði sagt St.
  137. [mgl. øvr.
  138. [fá hennar til þess St.
  139. [þar er þessi skynsamlig grein í, at St.
  140. [bæri svá í mót A, B; bæri svá til C.
  141. [en ef hon hefði launbarn getit, ok væri þær ferðir á St.
  142. göra með henni þá St.
  143. Nú kom þetta et sama til þess, er Joseph villdi láta hana eina, ok ætlaði þó at leyna með henni sem guþspiallit segir tilf. St.
  144. var St.
  145. ráðvendi eða tilf. St.
  146. syndalausn St.
  147. meðferðum St.
  148. [staðfastliga ráðit fyrir St.
  149. draumi St.
  150. [eiga Mariam festarmey þína St.
  151. [henni syndir eða saurlífi St.
  152. [gat son án munoð ok án allri saurgun af helgum anda, ok þann mun hon bera í heim, er leysir alla frá svikum ok syndum, ok kallaz nafn hans Jesus, því at hann mun svá vera hiálpari allra þióða, því at hann görir hólpinn allan St.
  153. [ráð hennar fagrliga ok siálfan sik með guðs fyrirhyggiu frá allri munuðligri girnd líkams, því at guðs milldi lét hand enskis rangs fýsaz St.
  154. ranksamliga St.
  155. [Augustus keisari réð fyrir Rómaborgar ríki á þeiri tíð St.
  156. konungr St.
  157. [Í þenna tíma heimstöðunnar var mikil spectar eptirleitun göfugra manna. Augustus keisari bauð, at skrá skylldi nöfn allra manna, þeira er í heiminum vóru; skylldi hverr konungr láta rita á sínu landi at manntali alla þióð, bæði konur ok karla, unga ok gamla. Augustus görði þetta yfirboð til þess, at hann villdi vita manntal um allan heim. Hann bauð St.
  158. En þenna mann Augustum keisara féck almáttigr guð til þessa velldisboðs fyrir sína hönd. Ok fyrir þetta verk hans veitti guð honum mikit miskunnarverk, þat er hann gaf or iörðu viðsmiörs uppsprettubrunn í Rómaborg á hans dögum, til fœzlo ok lækningar margri þióð. Því at þessi ritning gerðiz af guðligri fyrirætlon, þeiri er allir rituðuz þá til himinríkis, er á þeiri lífsbók er varðveitt, er í himnum er, þá er guðs sonr lét beraz í þenna heim tilf. St.
  159. [vóro fylldir dagar Maríe, at hon bæri burð sinn, ok hon fœddi þar son sinn frumgetinn á miðri nótt ok myrkri St.
  160. [Þessi burðr gerðiz með því meira fagnaði ok sællífi sancte Maríe, en svá sem öllum öðrum konum ok mœðrum, sem fagrligarr framðiz getnaðrinn þessi en allr annarr áðr né síðan. Af því fœddi en sæla María St.
  161. [sem þá er liós kveykviz af liósi, lux de luce apparuisti Criste. Sóttlaust fœddi su móðir sinn son, er syndlaust gat. Mær ok móðir bar með fagnaði son án gráti, sem ecki er fœtt annat. Því at svá segia heilög guþspiöll, at Jesus dróttinn hafi þrysvar allz út selld tár í hérvist sinni af augum sínum. Eitt sinn þá er hann nálgaðiz et fyrsta sinn Jórsalaborg ok harmaði skaða þann ok auðn, er hann sá borgina, er hann sá fyrir at verða munde ok sagði niðrbrotning borgarinnar. Í annat sinn sýndiz hann táraðr fyrir leiði Lazarus, þá er mönnum sýndiz hann biðea með tárum til himins lítande, at líf giæfiz Lazaro dauðum. Ok þeir hrædduz, er sá drauginn út ganga stagaðan náböndum eptir graptarsiþ gyðinga. Í þriðia sinni runnu tár drótni várum í písl sinni. En án gráti var dróttinn fœddr frá móður með spectarþögn, því at eigi var þat efnit til með honum grátsakarinnar, sem allir menn aðrir hafa, þeir er í verölldina koma. Hann var getinn af helgum anda, sem engi maðr annarr, því at allir ero með munut ok enni gömlu synd getnir St.
  162. er týnd A; er týnt B, C.
  163. fyrir skírnarbrunn tilf. St.
  164. með henni tilf. St.
  165. [barz hann ok frá henni eptir þeim líkindum tilteknum at manndóms eðli St.
  166. [mannz ferr St.
  167. mgl. St.
  168. getnaðarlim C.
  169. saal. A, B; of St; mgl. C.
  170. [mikilli birti. Ok umhverfis þá skein, ok fyllduz þeir himneskum ilm, upp lyptendr(!) af iörðu. Þeir urðu felms fullir ok hræzlu. Þá heyrðu þeir rödd engilsins, ok sagði þeim: „Jér skoloð eigi hræðaz, því at ek boða yðr fögnut en eigi ógn. Nú í dag er oss ok yðr borinn í verölld til eilífs fagnaðar Cristr dróttinn, lausnari heims, í Bethleem borg Davids. Farit þér nú aptr til borgarinnar, ok muno þér finna sveinbarn nýfœtt í reifum vafit, ok mun upp hneigt fyrir oxa ok asna.“ Ok þá er engillinn hafði svá mællt, þá vitraðiz þeim engiligr herr himneskrar riddaraferðar, margar elldligar sveitir samlofendr enn hæsta guð í öllom lutum St.
  171. [brióst mannz ok hiarta St.
  172. [Elskuðu þau mennina ok unnu þeim af guði St.
  173. áeggiun St.
  174. [þau St.
  175. andar St.
  176. lífs St.
  177. saal. A; friðargiptir B, C; mgl. St.
  178. [liðu til himins af iörðu, þá rœdduz við guðs St.
  179. [mgl. St.
  180. setiandi tilf. St.
  181. röksamar B, C.
  182. samðycki St.
  183. [af alldrþingum St.
  184. giörva A.
  185. [Af því tók hverr þeira at velia honum macligar fórnir ok skynsamligar; af því þriár, at þeir vissu þessa þriggia hluta grein vera mundo með honum, sem áðr var sagt. Siðan tók hverr þeira fórnir sínar í féhirðzlor dýrðligar St.
  186. mirram St.
  187. mgl. St.
  188. skylldu St.
  189. Hann tók við hestum þeira meðan tilf. St.
  190. merkistiörnuna St.
  191. [mgl. St.
  192. dauðra St.
  193. líkam St.
  194. ok tilf. St.
  195. ódauðligan St.
  196. þrenningar St.
  197. tignaðan St.
  198. saal. B, C; skylldu A, St.
  199. skylldu St.
  200. Tharsum øvr.
  201. mundi A.
  202. sinn St.
  203. [mgl. St.
  204. til musteris tilf. St.
  205. [er í Moyses lögum œli sveinbarn. Ok St.
  206. félausir St.
  207. saal. St, C; skylldaði A; skyllduðu B.
  208. forða A.
  209. nánga C.
  210. við tilf. A, C.
  211. at St.
  212. [mgl. St.
  213. vilia St.
  214. þeim A, C.
  215. saal. St; mik de øvr.
  216. um øvr.
  217. [þá mátti St.
  218. [mgl. St.
  219. auglióst A.
  220. á St.
  221. skylld St.
  222. vissi St.
  223. því St.
  224. kallaðr A, B.
  225. [Þá var ok kona sú er þar var St.
  226. [spá St.
  227. [mgl. St.
  228. [sér til vísat St.
  229. [hann B, C; hann af A.
  230. tvævetr St.
  231. hans St.
  232. synir St.
  233. er hét Mariagnes tilf. C.
  234. [í Moyses lögum bauð St.
  235. þótti St.
  236. er hét Dosidem tilf. C.
  237. skírgetna St.
  238. [þá brœðrna St.
  239. [í því er þeir höfðu rœgðan hann ok St.
  240. [studdr St.
  241. Tharsisborg St.
  242. [þat þá framm sem David konungr hafði sagt St.
  243. [Tharsismanna St.
  244. [því fyrir gyðingum, hveria sœmðarför hann hafði farit til Augustus St.
  245. [at farit A; eptir gengit B, C.
  246. ok St.
  247. tilf. E; mgl. øvr.
  248. fœri St.
  249. [stóriartegnum væri St.
  250. saal. B, C; hestar A; mgl. St.
  251. [væri vetrgamall, ok drap af því ellri sveina ok yngri, en svá sem dróttinn var St.
  252. manna St.
  253. [í öðrum stað hefir þolat verit A, B, C.
  254. láta St.
  255. [domino nostro St.
  256. fúnaðar A, B.
  257. grønar C; gręnar B; gronar de fleste.
  258. [með öllum blóma, svá at þá St.
  259. ef øvr.
  260. Den Stockholmske Codex No. 1 qv. af Maríu Saga (E) har her følgende Tillæg: Enn er svá lesit í einne bók af barndóme vors herra, þá er hann fór til Egiptalandz. Ok einn tíma, er þau dvölduzt ꜳ leidinne í einshverium stad, þá lagdi vor frú sancta María sveininn Jesum niðr hiá sier undir einu óávaxtarsamligu tré. En heilug mær María, sem hun þoldi hungr ok erfide, þá angrmæddizt hun miök ok mællti med gráti: „Af því at ek trúe, at þú ert guðs sonr, svá sem þú létz berazt af mínu holldi ok blódi, eptir því sem guds eingill bodade mier, þá biod þú at þetta palmtré beri ávöxt mier til sadningar ok til iarteigna guddóms þíns.“ Ok sem hun hafdi þetta mællt, þá beygdizt palmtréid bodi sveinsins med nógum ávexti allt til iardar. Enn svá sem vor frú hadi saman tekit ávöxt af limum þess, þꜳ réttizt þat upp aptr, epti því sem þat hafde ok ádr fyrr stadit. Á einum tíma í þessi sömu ferd þolde Joseph ógrligan þorsta af erfide ok hita. Þá leiddi þurr iörd af sier kelldu eptir bode sveinsins Jesu. Svá er enn lesit, at í þessum sama veg í nockurum hellisskúta, er þau höfdu tekit sier herbergi, þá gengu út af þeim helli tveir hrædiligir drekar, ok er þau María ok Joseph litu þessa hrædiligu sýn, hrædduzt þau miok. Sídan eptir bode sveinsins Jesu flýdu þessir drekar brott frá þeim ok ꜳ eydimerkr med allri hógværi ok hneigdum höfdum. Hier med varo enn sá atburdr, at einn leo kom til þeira af skógi, er þau voru ꜳ þeim sama veg, ok var hann þeim þiónustufullr allt til þess, er þau kuomu ꜳ Egiptaland.
  261. kvikvendi St.
  262. frumburð A.
  263. [allir taka lausn, er til hans St.
  264. varygðar A, B.
  265. klaustra St.
  266. [dróttins St.
  267. vægi C.
  268. mgl. St.
  269. [þar enn í öðrum stöðum St.
  270. saal. B, C; ef A; ok St.
  271. [sé sá er hann St.
  272. á A, B.
  273. þóttiz St.
  274. [mgl. St.
  275. em ek tilf. B.
  276. þik B; [honum sá maðr, ek bersyndugr var, lágr hiá sér, ok svá bað sá fyrir sér, at guð skylldi líkna honum óverðum. En hinum þótti hann eigi verðr at vera ásamt við sik St.
  277. [sinni de øvr.
  278. höfutsynda lífi St.
  279. í svefni tilf. St.
  280. Accipe puerum et matrem cius tilf. St.
  281. dauða hans tilf. St.
  282. ef þeir qvæmi til hans tilf. St.
  283. ok þóttiz svá makliga hryggva gyðinga frá fagnaði píslar hans ok dauða tilf. St.
  284. mgl. øvr.
  285. gort St.
  286. saal. St, A, B; heitið C.
  287. umfram alla menn aðra, er hon náði framarr andligum ástgiöfum guðs en aðrir, því at henni var skemtun ok fagnaðr at öllum góðum lutum. En (hon) mátti af því ecki misgera, at hiartat hennar var svá orðit hreint, síðan er hon gat son guðs, at hugrinn kom á ecki saurugt né ólofat ok girntiz enskis nema góðs. En þó at guð veitti henni þessa luti tilf. St.
  288. [mgl. St.
  289. [píningarváttum, því at allir píningarváttar St.
  290. [mgl. øvr.
  291. [mgl. St.
  292. ráða St.
  293. saal. B; enga St; einka A, C.
  294. líkamliga St.
  295. tilf. A, B.
  296. [saal. A, B; nai C; hafi St.
  297. [mær son dróttin várn guð ok mann í þenna heim St.
  298. mgl. St.
  299. hér í heimi tilf. St.
  300. hans herbergium St.
  301. [mgl. St.
  302. bar St.
  303. drepa A.
  304. saal. C, St; þá er A, B.
  305. [þrimr höfðingium C.
  306. mgl. St.
  307. at St.
  308. [Ok verþa þæss á milli er hann var fœddr St.
  309. verðr St.
  310. [þá er meiri hlutr missara eptir en af er St.
  311. [of St.
  312. [samþyckir St.
  313. [mgl. St.
  314. [ok .xx. St.
  315. traðz einn undir ok dó. En fimtán tilf. St.
  316. þeira St.
  317. sett St.
  318. [mgl. St.
  319. sic ok á sínum St.
  320. [saal. St, A; næst of B; næst C.
  321. píslarmark A.
  322. mgl. St.
  323. mgl. St.
  324. saal. A, B; píndr ok krossfestr C; píndr St.
  325. negldar St.
  326. hans St.
  327. krossinum helga St.
  328. E. tilf. her: Svá stendr ok ritad, at sá Dismas, er fyrr var getid ok sér bad myskunnar ꜳ daudastundu sinne, sem hann var sampíndr vorum herra Jesu Cristo til hægri handar, féck svá mikla myskunn, at hann kom fyrstr manna í paradiso, sídan Adam var brott rekinn, ok hyggia menn, at hann hafe þess miök at notid, at gud mætti eigi fyrir myskunn sína þat vita, at sá týndizt, sem hans mötunautr hafde meir en at matbordi verit, þat er af siálfu módurbrióstinu.
  329. bað A.
  330. [var þá María móðir hans hálffimtug at alldri øvr.
  331. [ok hin sælazta, hin dýrdligazta ok hin mætazta ok hin sætazta eilífliga blezut mær ok módir jungfrú sancte María E.
  332. [med ödrum skynsamligum greinum, sem sídar segir ok finnazt megu í iarteignum vorrar frú sancte Maríe, þar sem ritað er af laugardegi, at henne sie E.
  333. mgl. St.
  334. [mgl. St.
  335. ok guðspiallamaðr tilf. A.
  336. minnr øvr.
  337. saal. St, C; Gyðingalandi A, B.
  338. [áðr vitraz St.
  339. skylldu A.
  340. Manases St.
  341. skiptuz A.
  342. enu St.
  343. í nánd tilf. A.
  344. skiptiz A.
  345. skylldi St.
  346. ætla A; marka B, C.
  347. [dominus noster St.
  348. [mgl. øvr.
  349. trúan. Ok væri St.
  350. Her begynder atter D.
  351. tveggia tilf. A.
  352. horfi A.
  353. [saal. St, D; iafnerfitt (iafnt C) er at renna huginum A, B, C.
  354. reiðir St.
  355. þrefallda St.
  356. síns erfiðis tilf. St.
  357. smásmugall øvr.
  358. [mgl. øvr.
  359. miclar St.
  360. sem hugr mannz tilf. St.
  361. [mgl. øvr.
  362. [mgl. øvr.
  363. megi St.
  364. [En ef honum verðr af nöckurum umbúningi lypt, þá dettr hann þegar niðr til hennar, því at hann þyngiz af eðli iarþarinnar, er hann var or skapaðr. En hverr megi þessu trúa, at hann megi St.
  365. glaðfœrr C.
  366. at tilf. St.
  367. bæði um biartleik ok unað, en nú er engi svá sæll, at eigi verði nöckut honum í móti vilia; hann veit sic sárliga deyia skulo, því at hann var girndargetnaðe getinn sem hverr annarr tilf. St
  368. nema hann tilf. St.
  369. eðli ok nattúru tilf. St.
  370. [mgl. St.
  371. [mgl. øvr.
  372. [tilf. øvr.
  373. skylldu St.
  374. Örrin vóro há á at taka, þau er bœtt höfðu of druknar syndir várar tilf. St.
  375. [mgl. St.
  376. ok Hermon tilf. St.
  377. saal. A, B, D; sniór C; sniár St.
  378. mgl. øvr.
  379. [Hvat megi maðr þá heita líkneski guðs? Ef þetta, sem vér höfum af guði þegit, heita nattúrugiafar, ok ero sameiginligar með góðum mönnum ok illum St.
  380. [saal. St, D; við guð C; við til guðs A, B.
  381. aukiz C; eflizt D.
  382. [saal. A, B, D; fyrir guði C; til guðs St.
  383. guðs tilf. øvr.
  384. [einn lutr styrkr við freistni fiandans ok allri freistni, at láta eigi eptir röngum teygingum, andligum eða lícamligum. Annarr lutr er St.
  385. [hófstilling de øvr.
  386. [Þessa luti megu öngvir hafa nema góðir menn, ok kallaz þetta líking guðs, því at sá líkiz guði, er þessa luti hefir St.
  387. hófstilling St.
  388. helldr St.
  389. [unir hann eigi St.
  390. í tilf. A.
  391. hvítan sem snió ok tilf C.
  392. saal. St, C, D; hvárgan B; hvár(n)gi A.
  393. sét øvr.
  394. [gafz þá øvr.
  395. [margra manna St.
  396. [öðrum lifnaði St.
  397. saal. A, B, D; ávísan St; merki C.
  398. um tilf. St.
  399. A, D.
  400. hans St.
  401. [birtir um A.
  402. mgl. St.
  403. upp tilf. St.
  404. ofheitt St.
  405. [saal. St, C, D; siálfrar sín A; siálfra sín B.
  406. [er ritat St.
  407. mgl. St.
  408. líkamans St.
  409. [megi eigi St.
  410. ókunnra St.
  411. kunnir menn A, B, D; kynsmenn C.
  412. upprísandi B, D; upprennandi A.
  413. valin C.
  414. því St.
  415. spámanna St.
  416. St.
  417. sér tilf. St.
  418. hit sannazta St.
  419. sumar tilf. C.
  420. mgl. St.
  421. saal. St, B, C, D; nióskr A.
  422. meyio St.
  423. saal. A, B, D; hýrðz St, C.
  424. [samtengði sinn líkama hennar holldi C.
  425. annarr St.
  426. fullkomliga C; fulluliga D.
  427. [hlýðni guþs St.
  428. aðrir menn ok tilf. St.
  429. [sólar St.
  430. saal. St, B; valin A; valða C.
  431. saal. St, B, D; valin A, C.
  432. at tilf. D.
  433. [byggia, mýkia øvr.
  434. [steinn eða iökull C.
  435. saal. St, B; einka A, D; sœta C.
  436. heilagleik ok prýði St.
  437. [síns lífis B.
  438. fársamligum C.
  439. [saal. B, D; á augū A; við augun St; af augunum C.
  440. iðrunar ok St.
  441. hon St.
  442. valin C.
  443. samfalldri St.
  444. [nattúra eða allra at trúa því St.
  445. [mgl. St.
  446. hæri St.
  447. [mgl. St.
  448. saal. St, B; hermanna A, C, D.
  449. [mgl. St.
  450. í guðligri orrosto í mót ósýniligum guþs andskotum ok óvinum tilf. St.
  451. sigrmarkinu A.
  452. þá er hann sigraði fiandann ok rænti helvíti, en frelsaði öllum rétttrúundum himnaríki tilf. St.
  453. hugbeztir C.
  454. saal. St, D; honum A, B, C.
  455. hann trúa, en á tilf. C.
  456. [hon við áheit vakna øvr.
  457. vís ván St.
  458. ón B.
  459. áttum St.
  460. at biðia tilf. St.
  461. lifvim A.
  462. [í heimi C; mgl. øvr.
  463. [sinna valðra manna, ok megim vér inngöngu öðlaz í himinríkis dýrð, ok yrðim henni til hœgri handar með allzvalldanda guði, þar sem einn dróttinn C.