Af Agulando konungi (Recension B)

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Karlamagnús saga ok kappa hans

Af Agulando konungi

Codex Palatinus Germanicus 112 (1100-tallet):
Turpin erkibyskup af Rensborg

[Í nafni dróttins várs Jesu Krists byrjar hér einn part sögu hins frægasta herra Karlamagnús keisara sonar Pippins Frakka konungs, í hverjum greiniliga segir, hversu sagðr keisari Karlamagnús frjálsaði meðr guðligu fulltingi ok árnaðarorði sæls Jakobi Hispaniam ok Galiciam af valdi Saracenorum ok Affrikanorum. En fyrir því frelsti guð með styrkum armlegg Hispaniam, at þat ríki hafði hann fyrirætlat til einsligrar ok ævinligrar virðingar sínum signaða vin Jacobo postola Jóns bróður. Ok meðr því at herra Karlamagnús bauð mikiliga, at þau frægðarverk er guð virðist á hans tímum vinna fyrir sína miskunn ok drengiliga framgöngu kristinna manna, skyldu minniliga haldast guði til lofs ok dýrðar ok öllum eptirkomandum mönnum í veröldina til sannrar kynningar ok dagligrar skemtanar, skrifaði af frjálsing Hispanie hinn heimuligsti keisarans vin ágætr herra Turpin Rensborgar erkibyskup. Váttar byskupinn í því bréfi er hann skrifar til Leofrandum decanum Achisborgar sik hafa verit nálægan þeim stórtáknum, er guð opinberliga [framdi fyrir sínum lýð fyrir bœn ok verðleika blezaðs Jacobi, hvert byskupsins bréf heldr þvílikan framburð sem hér fylgir.

Turpin meðr guðs miskunn faðir ok forstjóri Renensis kristni, ok samfélagi hins fræga herra Karoli Magni, sendir Leofrando Achisborgar decano ástsamliga kveðju guðs sonar Jesu Krists. Meðr því at þér gerðut mér orð þann tíma sem ek var staddr nökkut sjúkr af sárum í borginni Vehenna, at ek mundi skilvísliga skrifa, hversu hinn völdugasti herra Karlamagnús vann Hispaniam undan valdi Saracenorum, en sakir þess at ek var þann tíma nökkut tálmaðr, hvar fyrir ek þóttist eigi mega yðvarn bœnastað fullgera, þá minnist ek nú þessa verks fyrst fyrir guðs skyld í himinríki sœmd ok æru heilags Jacobi hverium einkanliga til heyrir þetta efni til ævinligrar frægðar Karlamagnúsi keisara. Ok fyrir því at ek skil yðra góðfýsi þessa beiða sakir ástar við guð, elsku við Jacobum postola, kærleiks við keisarann, set ek í upphafi minnar framsagnar með hvílíkum hætti þetta efni byrjaðist, þar næst greinandi nefniliga sérhverja atburði, er á þeim tíma gerðust in Hispania, ok þau frægðarfullu stórmerki er guð dróttinn opinberaði til styrkingar sinni kristni, þar með þann lofsamliga sigr er keisaranum veittist á guðs úvinum ok sínum, þó at með stórri mœðu ok blóðs úthellingu sinna manna, ok þau dygðaverk sem keisarinn framdi guði til heiðrs ok æru við hinn signaða Jacobum postola í uppsmíði kirkna ok heilagra munklífa, þau fjórtán ár er hann dvaldist in Hispaniis, ok þá hluti sem ek sjálfr sá mínum augum sendir ek yðrum félagskap letri samsetta. En þar sem þér skrifaðut, at þeir hlutir sem fram fóru miðil kristinna manna ok heiðinna in Galicia finnast eigi fylliliga skrifaðir í þeim annál er liggr í staðnum Sendine, má þat vel til bera, at sá sem sagðan annál hefir samsett, væri eigi nálægr þeim hlutum er þar gerðust, ok eigi heyrt svá skilríkra manna framburð þaðan af sem honum þótti eptir skrifanda; en ek væntir guði til sjánda, at eigi muni minn þessi framburðr við sagðan annál discordera. Gæti yðvar sannr guð ok styrki yðvarn mátt ok góðan vilja. Svá segir Turpin erkibyskup byrjandi þessu næst sinn framburð af greindu efni.

Ágætr postoli dróttins virðuligr Jacobus son Zebedei predikaði fyrstr guðs eyrendi vestr in Hispaniis, birtandi dimmum hugskotum skært ljós sannrar trúar, en mikill harðleiki ok stirðr langrar úvenju landsmanna skipaðist lítt til mýkingar fyrir postolans áminning, einkannliga sakir þess at allir ríkisins mestháttar menn risu snarpliga móti sinni sáluhjálp meðr öllu fyrirlítandi hans kenning. Ok meðr því at háleitr guðs ástvin Jacobus skilr sitt starf ok mœðu öðlast lítinn ávöxt í þann pungt, vendir hann aptr meðr sínum lærisveinum til sinnar fóstrjarðar, þat er Jórsalaland, þess eyrendis at fylla þar með guðs vilja fagran sigr dýrðarfulls píslarvættis fyrir harðan grimleik hatrsamra Gyðinga, þolandi fyrir guðs ást sáran dauða meðr pínu snarpeggjaðs sverðs undir glœpafullum konungi Herode Agrippa. En at fyldum postolans sigri leiddi guð dróttinn hans helgasta líkam meðr sjau lærisveinum mjök stórmerkiliga brott af Jórsölum fram til Hispanias, skipandi svá með sínu einvaldi, at sú hin sama þjóð, sem fyrr hafnaði sœtri kenning postolans lifanda, skyldi nú við taka sannri hjálp fyrir nálægð hans andaðs líkama, ok at þau lönd ok ríki sem postolinn merkti sér meðr líkamligri návistu, skyldu hans vera, svá lengi sem veröldin byggist. Ok fagrliga fyldist sannleiksins fyrirætlan, því at guðs miskunn samvinnandi háleitisjartegnum Jacobi meðr hjálpsamligri predikan hans lærisveina snerust allar hálfur Hispanie til kristiligrari trúar heiðrandi meðr allri sœmd guðs vinar líkama ok fagrliga leiddu í þeim stað er landsmenn kölluðu [á þeim tíma Librarum Domini en nú nefnist Compostella. Blómgaðist síðan vel ok fagrliga heilög trúa in Hispaniis um langa tíma, þar til at guðrækir Saraceni ok Moabite hermannliga grimmaðust með ránum ok manndrápum upp á fyrr greind ríki, brennandi bæði borgir ok kastala, niðr brjótandi kirkjur ok aðra heilaga staði, hvern mann drepandi er eigi vildi neita sínum guði, ok svá görsamliga eyddu þeir fjándans limir heilagri kristni, at nær fannst sá engi staðr í þeim heroðum, er sönnum guði veitti [makliga sœmd ok hans signaða vin Jacobo, héldu Saraceni Hispanias undir sínu svívirðiligu valdi alt fram á ofanverða daga Karoli Magni, ok sakir þessar fúlastu þoku er á þeim tímum yfirgnæfði öllum fyrrgreindum löndum ok upp gékk af þeirri guðrækiligu þjónostu er hvervitna dagliga framdist í herfiligri fágan bölvaðra skurgoða fálust bjartir geislar skínanda gimsteins, þat er ágæt frægð ok jartegna blóm heilags Jacobi, hverr mætari er hverjum veraldligum thesaur ok á þeirri jörðu hvíldist bæði lágt ok leyniliga, svá lengi sem guðlig forsjá skipaði. Nú er um runnit með skömmu máli, hversu bölvaðir Saraceni féngu vald yfir Hispanie ok Galicie, því byrjar hér næst greina meðr hverri atferð almáttigr guð sníðr brott þyrna meðr illgresi af akri síns elskuligasta vinar virðuligs Jacobi.

1. Með því at hinn frægasti herra er verit hefir á Norðrlöndum Karolus Magnus, hverr fyrstr allra Frakka konunga hélt rómverskan keisaradóm, mundi hafa mörg lönd ok stór konungaríki in Italia lagt undir sik meðr herskildi, Angliam, Franciam, Þýverskuna, Burgundiam, Lotaringiam ok önnur fleiri er liggja miðil tveggja sjófa, þar með útalligar borgir á valdi Saracenorum undirokat rómverskan keisara, þá hugðist hann létta hernaði en taka hvíld eptir mikit erfiði ok hætta eigi lengr sér ok sínum mönnum í orrostum ok úfriði. Nú sem keisarinn hefir sagða ætlan staðfesta með sínu hjarta, gefr honum líta á nökkurri nátt útganganda af sinni sæng einn stjörnuveg undarligs mikilleika, hverr upp ríss af sjó Frisie ok veittist miðil Theothoniam ok Galliam, Jtaliam ok Akvitaniam, ok síðan rétta leið yfir Gaskuniam, Baldam ok Nafariam alt vestr til Hispaniam ok Galiciam. Herra Karlamagnús sem hann sér greindan stjörnugang optliga um nætr, hugsar sem vitr maðr, at svá sjaldsénn hlutr muni hafa nökkut mikit at merkja. Ok sem hann studerar optliga af þessu efni, birtist honum eina nátt í svefni virðuligr maðr fagrliga klæddr með bjartri ásjánu ok blíðu viðbragði, hverr til keisarans talar meðr kærligum orðum svá segjandi: Son minn sœti, segir hann, hvat gerir þú? Keisarinn sem hann heyrir sik svá vel kvaddan með svá blíðu orðtaki, virðist meðr engum hætti þegjandi í móti, hvar fyrir hann svarar: Hverr ertu, góði herra, er mik kveðr svá kærliga. Fríði maðr svarar: Ek om Jacobus postoli fóstrson herra Jesu Krists, son Zebedei, bróðir Johannis evangeliste. Mik kallaði Jesus son heilagrar Marie meyjar til sín á sjó Galilee fyrir sína úumrœðiliga mildi, en Herodes hinn úmildasti konungr lét hálshöggva mik með sverði. Líkami minn liggr in Hispaniis flestum mönnum úkunnigr í hálfum Galicie, hver ríki nú haldast [undir háðugligu valdi Saracenorum ok Moabitarum. En mjök þiki mér undarligt, er þú frelsar eigi land mitt af þeirra valdi, svá mörg ríki borgir ok bœi sem þú hefir undir aflat rómverska kristni. Ok því skaltu vita, at svá sem guð hefir gert þik völdugara en nökkurn konung í veröldu, svá hefir hann ok skipat þik til þess at frjálsa eign mína undan heiðnum þjóðum, at þar fyrir takir þú bjarta kórónu eilífrar dýrðar. Þat hefir ok sýnt sá stjörnuvegr er þér birtist, at þú munt fara af þessum löndum með þinn mikla her fram til Hispanias ok eyða þeirri vándu þjóð ok leysa þau lönd af hæðiligum þrældómi heiðingja, þar með [mun þú góðfúsliga vitja mins legstaðar efla ok uppreisa mína kapellu. Eptir þik munu þangat fara allir lýðir Jtalie pílagríms ferð, þiggjandi af guði þar fyrir lausn allra synda, lýsandi með guðs lofi þeim stórtáknum ok fáheyrðum jartegnum, sem hann virðist fyrir sinn almátt vinna; man þessi ferð haldast alt til heimsins enda. Nú far sem skjótast, segir Jacobus postoli til Karlamagnús keisara, því at ek skal vera þinn styrktarmaðr ok þér fullting veita í þessarri ferð ok þínum nauðsynjum, ok þitt starf skal ek ávaxta í guðs augliti ok þiggja af honum þér til sœmdar eilífa dýrð himinríkis, ok þitt nafn skal æ lofast ok svá lengi uppi vera sem veröldin byggist. Eptir þessi orð líðr postolinn brott af keisarans augliti, en hann vaknar hugsandi greinda sýn með miklum fagnaði; dvelr þó ferð Hispanie um lítinn tíma væntandi framar at styrkjast af postolans fyrirheiti, hvat er hann öðlast, því at annat sinn ok þriðja birtist honum Jacobus postoli meðr sama hætti ok fyrsta tíma. En keisarinn styrktr þriðju postolans vitran vill meðr engu móti lengr dvelja sína ferð ok gerir boð um öll nálæg heröð, stefnandi til sín mörgum mikils háttar mönnum, miðil hverra er var ágætr herra Turpin erkibyskup af Rensborg, er þessa hluti hefir fyrst saman setta; hér með kallar keisarinn eigi síðr mikinn almúgans fjölda, ok öllum í einn stað samankomandum boðar hann greiniliga alla vitran Jacobi postola, váttandi þar með, at hann ætlar halda sínum her til landa Hispanie ok eyða því bölvaða illþýði, sem oflengi hefir í legit akri dróttins ok hans blezaða vinar Jacobi, hvat allir heyrandi menn samþykkja gjarna lofandi guð fyrir sína mildi.

2. Á viðrkœmiligum tíma sem virðuligr herra Karlamagnús keisari hefir vel ok kurteisliga búit sinn her, lyptir hann sinni ferð út af Francia, farandi þar til er hann kemr inn í heröð Hispanie til þeirrar borgar er kallast Pamphilonia; hon er mikil borg meðr hinum sterkustu múrum. Um hana sitr Karlamagnús þrjá mánaði, en sakir mikils borgarinnar sterkleika verðr hon meðr engri list unnin né nökkurskonar vígvélum. Ok er keisarinn sér, at í þessum stað vinnr ekki mannligr klókleiki, snýr hann til fulltings almáttigs guðs í himinríki svá segjandi: Dróttinn Jesu, heyr bœn mína ok gef þessa borg í mitt vald til tignar þíns blezaða nafns, því at sakir þinner trúar kom ek í þessor lönd at leysa þau undan svívirðuligu yfirboði heiðinna þjóða. Hér með kallar ek til [þín, virðuligr Jacobus, biðjandi at þú hjálpir nú til ok standir vel frammi, ok ef þat er satt, at þú birtist mér, þá brjót niðr sterka múra Pamphilonie. Ok eptir þessor keisarans orð sjá allir nærverandis menn, at hinir harðastu múrar borgarinnar falla niðr á einu augabragði, svá at nú gefst keisaranum liðugr inngangr meðr sínum mönnum. Verða nú vándir Saraceni borgina upp at gefa nauðgir, þótt þeir vildi eigi. Gerir Karlamagnús keisari þeim nú tvá kosti, taka trú rétta ella þola skjótan dauða. Öðlast þeir sœmd ok frelsi sem trúnni játa, en hina lætr hann alla hálshöggva unga menn sem gamla. Ok er Saraceni þeir sem byggja í nálægum stöðum, frétta hversu múrar Pamphilonie hafa stórmerkiliga niðr hrunit, ok hennar alt hit fyrra afl skjótliga fyrirvorðit, skelfast þeir stórliga mjök í sínum hugskotum, svá framt at sakir þess mikla ótta er guð lætr nú yfirkoma þeirra hjörtu, fara þeir út af sínum herbergjum rennandi fram á veg fyrir keisarann, berandi með sér skyldir ok skatta, gefandi sjálfa sik ok alt þat sem þeir höfðu at halda upp undir hans vald ok vilja. Mjök [undraðist heiðin þjóð herlið Karoli sakir fríðleika ok ágæts klæðabúnaðar ok allrar kurteisi, hvar fyrir þeir tóku þessa hans menn vel ok sœmiliga at uppgefnum sínum vápnum meðr bezta friði. Ferr hann nú skyndiliga hinn beinasta veg fram til legstaðar heilags Jacobi í Compostellam, hver á þeima tíma var eitt harðla lítit ok fornfágat borgarreysi. Compostella stendr á vestanverðu landi Galicie mjök nærri því hafi er kallast Perxotium mare. Því ferr keisarinn til hafsins leggjandi sínu hvassa spjóti í sjóinn, þakkir gerandi almátkum guði ok blezaða postola Jacobo fyrir þat er hann hefir sinn mikla her svá langt leitt í þá heimsins hálfu, sem honum framast byrjaði. Eptir þetta snýr Karlamagnús sinni ferð aptr á leið frelsandi síðan alt land Hispanie ok Galicie af heiðnum mönnum. Var á þessum tímum í Galicia þrettán borgir með Compostella, en sex ok tuttugu in Hispaniis, miðil hverra er var ein borg er kallaðist Atennoa, í þeirri hvílir ágætr guðs pínslarváttr Torkvatus, er verit hafði forðum þjónustumaðr heilags Jacobi postola, hverjum til sœmdar svá er senniliga skrifat, at þat olifutré sem stendr við pínslarváttsins gröf blómgast á hverju ári hans hátíðardag fögru blómi með fullum ávexti fyrir guðliga gjöf. Greindar borgir, þar með öll nálæg heröð, lönd ok ríki, þorp ok kastala lagði keisarinn undir sik, sum meðr auðveldi ok góðum friði, sum með list ok vitrligum klókskap, sum með miklum háska ok stóru erfiði, sem einkanliga fjórar svá heitandi borgir Venzosam, Kapariam, Sonoram ok Odam, ok hina fimtu til er kallast Lucrinam, hver stendr in Valle veride, hverja hann umsitr þrjá mánaði í síðastu, ok fékk meðr engarri list né nökkurskonar harðfengi hana unnit, þar til er hann kallar til fulltings heilagan Jacobum, biðjandi at svá lemi hann styrkleik Lucrine sem fyrrum Pamphilonie, hvat er svá gerist senniliga, at engir sterkir borgarveggir mega móti öflgast tilkvámu guðs postola. Ok sakir þess stóra erfiðis er Karlamagnús þoldi fyrir þeim borgum, bölvar hann þeim meðr sínum grundvöllum, hverja hans gerð guð styrkir svá at ein fúlasta kelda hafandi í sér svarta fiska ok illiliga sprettr upp í greindri Lucrina, ok engi maðr þorði síðan byggja þessar fimm borgir sakir keisarans ummæla. Ok þau skurguð, hof ok hörga er keisarinn fann in Hispaniis, lét hann brenna eyða ok niðr brjóta, ok allan heiðingligan lýð er frá vildi snúast fyrri vantrú skírði ágætr herra Turpin erkibyskup meðr keisarans ráði, enn aptr snúandi alla þá til fyrra síðar er fyrirlátit höfðu sína trú er forðum viðtóku þeir fyrir lærisveina Jacobi. En þeir allir er svá váru fagnaðarlausir, at heldr vildu þola skjótan dauða en taka trú rétta, váru drepnir eða í þrældom teknir. At þessum hlutum fagrliga fyldum snýr Karlamagnús vestr til Compostella samanlesandi alla smiðu af sínu landi ok hagastir máttu finnast, ok lét reisa eitt stórt mustari með góðum kosti í þakklætis gerð viðr heilagan Jacobum. En er kirkjan er alsmíðuð, sœmir hann hana margri prýði, klokkum góðum, fríðum bókum, sœmiligum skrúða með öðrum bezta búnaði, skipaði henni til dagligrar þjónostu hreinlífra manna samnað eptir reglu heilags Ysidori, leggjandi svá mikit gótz þangat til í föstu ok lausu sem þar þjónandi menn gnógligast hafa þurftu. Hér með lætr hann eigi síðr víða um landit heilagar kirkjur uppreisa, örliga veitandi til þvílíkra gerða þat mikla gull ok silfr sem honum höfðu offrat konungar ok aðrir höfðingjar Hispanie. Sem Karlamagnús hefir þrjá vetr dvalizt í þessum löndum ok starfat þvílika hluti sem nú hafa mátt heyrast, birti hann fyrir sínum mönnum, at hann ætlar til Franciam heim at ferðast, en gefa Hispanias til varðveizlu allsvaldanda guði ok undir dyggiliga forsjó hins heilaga Jacobi.

3. At frelstu ríki Hispaniarum ok í góða stétt skipaðu heldr ágætr herra Karlamagnús keisari brott af Hispania með sínu liði, hafandi með sér mikit gull ok silfr aptr í Galiciam(!), heim sœkjandi heilagan guðs vin Dionisium er hvílir í frægri borg París, kallandi saman allan borgarinnar lýð ok af nálægum stöðum ok gerir þeim [kunnigt þann fræga sigr, er allsvaldandi guð hefir veitt fyrir árnan heilags Jacobi í frjálsing Hispanialands, segir þat móti líkendum sakir þess litla mannskaða er þeir féngu við svá mikinn múg Saracenorum sem landit höfðu at halda, því eggjar keisarinn á at allir þvílíka hluti heyrandi gefi lof úðauðligum guði ok hans elskuligsta vin Jacobo postula höfðingja Hispaniarum; segir ok at í þakklætis [merki ok elskubragð Jacobi ætlar hann kirkju reisa láta honum til dýrðar í bórginni París áðr hann fœri brott; þar með birtir hann eigi síðr, at hann vill auka sœmd hins heilaga Dionisii ok hans kirkju í sjálfri París á þeim tíma, ok ambana honum svá þat fullting er hann trúir Dionisium sér hafa veitt í þessarri ferð. Ok svá gerir hann, því at allr lýðr gaf gott samþykki til alls þess er keisarinn vildi.

4. Næstu nótt eptir þessa hluti sem nú váru greindir, [var Karlamagnús keisari genginn inn í kirkju Dionisii, ok vakir þar um nóttina biðjandi sér hjálpar af guði [ok öðrum, bíðr keisarinn þess ok einkanliga með góðfúsu hjarta, at heilagr Dionisius þiggi af guði þeirra manna sálum aflausn synda, sem fallit höfðu in Hispaniis fyrir vápnum heiðingja. Ok eptir bœn algörva sofnar keisarinn, ok þegar birtist honum heilagr Dionisius talandi svá til hans meðr blíðum orðum: Karole, segir hann, heyrð er bœn þín, því at ek hefir þegit af guði fyrir meðalgöngu vinar þíns Jacobi, at allir þeir sem þínum áminningum hlýða ok fallit hafa á þessum tímum in Hispania ok falla munu, skolu öðlast fyrirgefning allra sinna misverka meiri sem minni. Eptir þetta hverfr Dionisius á brott, en keisarinn vaknar þakkir gerandi almátkum guði, ok þegar um morgininn eptir birtir hann vitranina. En allir heyrandi menn lofa allsvaldanda guð fyrir þvílíka miskunn. Síðan lætr keisarinn reisa eina kirkju í París til dýrðar Jacobo. Eptir þat gert ferr keisarinn brott af París til Aqvisgranum, í hverjum stað hann sat optast, þá er hann var heima í Franz, því lætr hann þar reisa eina kirkju harðla mikla með fríðasta kosti er fá kunni til heiðrs ok æru virðuligrar guðs móður jafnan meyjar sancte Marie. Í þessum stað lætr keisarinn upp smíða aðra kirkju til virðingar Jacobo postula, [þriðja kirkja Jacobi smíðast við borg Tholosam, fjórðu kirkju lætr Karlamagnús uppreisa til sœmdar Jacobo miðil borgar Azam ok staðar hins heilaga Johannis er kallast Sordue, hjá þeirri kirkju liggr eitt stræti er nefnist Via Jacobita. Hér með gerir hann víða klaustr guði til lofs ok heilögum Jacobo. Nú sem Karlamagnús keisari starfar þvílíkt fyrir íblástr heilags anda sér ok öðrum til sáluhjálpar, skal heyra þessu næst hvat annarr höfðingi af úlíkum anda uppkveiktr vinnr sér til frægðar.

5. Á þessum tíma var yfir Affrica sá heiðinn konungr er hét Agulandus mikill ok sterkr. Hann átti sér eina frú stórrar ættar, eptir því sem þvílíkum konungi byrjaði, hon var vitr kona, kurteis ok harðla væn, svá at engi mátti fríðari finnast í öllu ríki Affrice. Þau Agulandus áttu einn son er hét Jamund, hann var ungr maðr fullr af drambi ok metnaði, stinnr ok sterkr, harðr ok vápndjarfr, sem síðar mun birtast. Agulandus konungr var stórliga ríkr, svá at einum heiðnum konungi byrjaði eigi meira ríki at eignast, því at meir en tuttugu kórónaðir konungar váru undir hann skattgildir, ok réðu þó sumir af þeim mörgum ríkjum. Þeir höfðingjar er í þenna tíma ríktu í Affrica váru margir frændr Agulandi mjök nánir, sumir hans heimuligstu vinir. Margar þjóðir útöluligar géngu undir hans ríkdóm, þótt hér nefni fár, þat er at skilja: Saraceni, Mauri, Moabite, Ethiopes, Nardi, Affricani, Perse; ok svá segja vitringar heiðingja at þótt enn fljótasti múll til tekinn af Jórsalalandi fœri út sumarfullum dagleiðum muni hann eigi fá hans ríki umkringt. Jamund son Agulandi var manna mestr, fríðr sýnum, vel á sik kominn, ok sakir þeirrar elsku er Agulandus hafði á syni sínum gaf hann honum kórónu ok veitir honum til þjónastu marga höfðingja, en [skyldi ríki taka eigi fyrr til stjórnar en eptir hann dauðan.

6. Nú sem Jamund hefir þvílika sœmd fengit, digrast hann undir höndum ok samnar saman sér til fylgdar unga menn ok úráðna, hverra félagskap Jamund sœkir ok þeirra ráðum gjarna hlýðir, er hvárki kunnu honum góð ráð né sér sjálfum. Því ferr hann nú mörgu fram, er Agulando þikkir mjök í móti, því at þá menn tekr hann undir sína vináttu, sem fyrir fulla sök rákust brott af föður hans þjónastu. En sakir þeirrar ástar er Agulandus hefir á syni sínum ok þess mikla ótta er af honum stendr, þorir engi [nökkut til leggja hans framferða. Því stendr svá búit hans mál, þar til er Agulandus fréttir þat sannliga, hversu Karlamagnús keisari hefir frelst Hispanias með styrkri hendi af Saracenis, hvaðan af hann reiðist ákafliga ok kallar saman alla spekinga ok mest háttar menn í einn stað, ok talar svá sem hér má heyra: Góðir höfðingjar, segir hann, ek trúi öllum yðr kunnigt orðit, at þat várt skattland er kallast Hispania ok várar þjóðir hafa langa tíma haldit, er nú undan gengit váru valdi fyrir ofmikinn uppgang kristinna manna; því at svá er sannliga flutt, at sá þeirra höfðingi er Karlamagnús heitir hafi dirfzt til þeirrar úvináttu við oss ok guði vára at herja upp á Hispanias, ok drepit niðr mennina, eytt borgirnar, hofin niðr brotit, guðina sundr lamit ok allri þeirra fágan görsamliga fyrirkomit, en alt land undirokat þann sið er mínu hjarta er mjök úþekkr. Nú þá er ek heyrði þvílíka hluti, óttast nökkut minn hugr, því at ek veit eigi sva görla hvat yðr sýnist ráðligast, en þess vilda ek nú víss verða. Því næst stendr upp einn konungr Ulien at nafni, hann var þykkr ok sterkligr ok í sínum framburði mjök ákafr ok fljótr til reiði, ef nökkut gerðist honum í móti, digraðist hann af miklum ríkdóm ok stórri ætt, því at hann var systurson Agulandi, hvar fyrir hann talar djarfliga ok segir svá: Agulande, eigi byrjar yðr svá ríkum konungi mikils at virða þótt fátœkasta land Hispania hafi undan gengit yðvarri tign, fyrir þat at svá skjótt sem þér vilit má þat aptr vinna, ok hvat annat af eigu kristinna manna sem þér kjósit, ok margir af yðrum köppum munu þikkjast betri riddarar en ek, ok veit þat Makon, at engi skal svá mikill í Frankismanna liði, at eigi gangi ek djarfliga í móti tveimr eða þremr. Óttizt ekki, herra, at leiða yðvarn her til Hispanias, ek játti yðr senniliga, at alt þeirra megn skal eigi meira standast en þessi litla hálmvisk, er ek saman þröngi minni þykku hendi. Svá talar hinn drambvísi Ulien, er úgörla veit hvat hann segir. Agulandus svarar: Vel talar þú, Ulien frœndi, ok svá mun beint vera; framarla má ek treysta þínum riddaraskap ok annarra kappa minna. Ok meðr því at Jamund son minn er höfðingligr maðr, byrjar honum héðan af at halda miklu ríki, en ek vil með engu móti mínu veldi sundr skipta, þá ætla ek vinna eigi at eins Hispanias heldr þar með alla Jtaliam honum til handa ok setja hans sæti í Róma, er beztr staðr kallast í þeim löndum. Ok til þess at svá gerist, skolu vér at hyllast sjálfa guðina, at þeir meðr oss frammi standi ok hefði síns skaða á várum úvinum ok sínum. En þótt margir várir guðir sé miklir, hafa alt eins mestan höfuðburð fjórir af þeim, þat er at skilja, hinn máttugi Machon ok enn völdugi Maumet ok digri Terrogant ok sterki Jupiter; þá fjóra skolu vér láta meðr oss í för verða. Ok til þess at þeir leggi fulla alvöru fram í várt fullting, skolu vér þann mesta heiðr þeim til sœmdar veita, sem vér erum skyldugir, þat er at búa þá alla með skærasta gulli, setja dýrastum gimsteinum, ok grafa með frábærum hagleik. Ok sakir þess at í allri Affrika finnast hvárki svá listugir meistarar né sá dýri kostr sem tilheyriligr sé sjálfum guðunum, skal þá senda fram í Arabiam, er gnógliga grœðist öllum dýrastum auðœfum, gulli ok gimsteinum, til þeirra hagastu smíða er í því landi eru, at þeir prýði vára guða með þeim fríðasta kosti, er þar kann fá, því at senniliga byrjar, at svá sem vér erum meira ríkdóms en nökkurr annarr konungr í veröldinni, svá sé ok þeir guðir sem vér dýrkum hverjum guðum glæsiligri ok með meira kosti. Sem konungrinn hætti sinni rœðu, hlupu allir upp með einu háreysti ok segja svá: Öll guðin hjálpi yðr, góði konungr, ok laði til sinnar vistar fyrir svá mikla sœmd, sem þér veitit þeim til virðingar. Síðan slítr konungr þingit, ok ferr hverr til sinna staða.

7. Nú gerir Agulandus sendimenn til Arabiam með guði sína, dveljast þeir svá langan tíma í þessarri ferð sem líkindi váru á. Én í þeirra brottferðar tíma géngu margir vinir Agulandi fram eggjandi at sem fyrst haldi hann sínum her til Hispaniam, hverra orðum hann tekr harðla vel, ok segir at svá framt guðin koma heim, skal hann sinn her búa. Hér með er eigi síðr Jamund áeggjaðr af sínum vinum, at hann standi nú langt fram með föður sínum ok afli sér ríkis. En hann gefr sér um fátt, lætr Agulandum einn bera straum fyrir þessarri ferð, þikkir eigi mjök miklu varða, þótt [hann fái nökkura sneypu; ok ef svá verði, ætlar hann sakir mikillar drambsemi ganga fram djarfliga ok vinna alt ríki undir sik með tilstuðning sinna manna, því at hann þikkist þat skilja, at Agulando gengr þat mest til at berjast [til ríkis við kristna menn, at koma honum brott or Affrika, ok virðir svá sem faðir hans vili ræna hann sinni föðurleifð.

8. Nú sem sendimenn nálgast heim, ríðr Agulandus langt á veginn móti þeim með miklum prís til virðingar við goðin, því at mikil forvitni er honum á, hversu þeirra frægð ok prýði hefir skipazt. En þegar sem hann lítr þá svá glæsiliga, sem engir máttu finnast þvílikir, gengr hann nær or vitinu sakir þeirrar vanstiltrar gleði er hann fékk í hjartanu, því at svá sögðu spakir menn heiðinna þjóða, at með þeim dýrastu gimsteinum, gulli ok silfri, er þessi bölfaðu skurgoð væri með prýdd, máttu auðveldliga kaupast sjau hinar sterkastu borgir. Sem Agulandus kemr aptr til sjálfs síns, er verr var, talar hann svá til þeirra er hjá standa: Hverr sá nökkura guði svá völduga sem þessa? Nei, nei, víst alls engi. Ok ef þessir líta til sinna úvina ok várra reiðum augum ok ygldum brúnum, mun alt þeirra afl í fölska niðr falla; því at nú hafa þeir þegar þat unnit í ömbun várrar gerðar, at Karlamagnús hefir brott farit af Hispania til sinna landa, stendr þat ríki eptir höfðingjalaust, ok því þarf eigi annars en vér sýnim Karlamagnúsi ok Hispanialandi nökkurn lítinn hlut af várum ríkdómi. En ef nauðsyn biðr meira afls, sem goðin láti eigi vera, þá er gott af gnógu at taka. Allir segja at svá er geranda. Lætr Agulandus nú blása hvellum lúðrum ok samnar saman miklum mannfjölda af nálægum borgum, velr þar af síðan svá margt sér til fylgdar sem honum líkar. Sem herrinn er búinn ríðr Agulandus út af sinni borg með miklum heimsins metnaði fram til sjófar. Eru þá búin skjótliga skip bæði mörg ok stór hlaðin meðr vænasta kosti er hafa þurfti, vist ok drykk, gulli ok silfri, hestum ok klæðum ok alle háttar gœðum. Stígr síðan hverr ok einn út í þat rúm sem ætlat var. Drambar Agulandus konungr mjök af sínum styrk, því at hann þóttist nú öruggr um, at engi hlutr megi honum bella, því at í sinni fylgd hefir hann fyrr greinda guði fjóra, er hann væntir sér af alls fulltings, hvat því verr man gefast sem meir er treyst. Þar er Jamund son hans ok margir aðrir höfðingjar, konungar, jarlar, hertogar ok barúnar. En þessir eru einkanliga hersins foringjar sem hér greinast: Gezbin konungr af Arabia, Bacales konungr af Alexandria, Avit konungr af Bugie, Aspin konungr af Agapia, konungr Famni af Marab, Alfingr konungr af Mariork, Manio konungr Mecque, Ebravit af Sibil. Með þessum siglir konungr Agulandus brott or Affrica, er hans ferð hin skrautligasta, því at víða leiptrar af á sjóinn brott, þá er sólin fagrt skein á búnar snekkjur, gyld drekahöfuð, glóandi veðrvita, segl einkar sœmilig með ýmissum litum, rauðum sem blóð eðr hvítum sem snjór. Ok ef Agulandus heldr meðr [svá mikilli mekt heim til Affricam vegnar honum [vel ok betr en skyldi.

9. En þegar þessi guðs úvinr kemr in Hispanias með sínum þjónum, gerast skjótt umskipti, því at Karlamagnús keisari er eigi nærri en heima í Frans, en landit höfðingjalaust, hvar fyrir þessir fjándans limir stríða upp á guðs hjörð ok [hans helgasta postola meðr miklum herskap, brjóta niðr alla kristni, drepandi kristna menn eðr brott reka í útlegð, en skipa í staðinn svívirðiliga heiðni með djöfulligri þjónkan bölvaðra skurgoða. En hvat munum vér ætla mega fyrir hverja [skynsemdar grein blezaðr guðs postoli Jacobus [rœktar þanneg geymslu Hispania, hverja hann viðrtók þann tíma er Karlamagnús fór heim í Franz, at hann lætr enn sitt land undir gefast vald ok yfirboð bannsettra heiðingja ok leyfir at niðr brjótist kirkjur en hof með hörgum upp reisist; því at görla veit Jacobus, at engi sœmd veitist hans ljúfa meistara Jesu, meðan synir Heli yfirbjóða. Nú þá hvat mun honum til ganga svá mikillar þolinmœði, utan þat at honum þikkir Karlamagnús keisari meðr minni mœðu strítt hafa fyrir Hispanialandi en honum virðist tilheyriligt þeirri krúnu, er keisarans bíðr í himinriki; þat annat, at enn hafa miklu færri gefit sitt líf fyrir frelsi Jacobi af húsi Krists ok Karlamagnús en postolinn hefir ætlat, ok því vill hann at eflist styrkar orrostur ok hann megi alla þá með sér til himinríkis laða, sem honum líkar ok hans land verja; þat þriðja má honum vel til ganga, at suðrhálfan þröngist stórliga mjök af fjöld ok forzi bölvaðra heiðingja, ok því er nauðsyn, at þeir rými nökkut veröldina ok sœki heim til helvítis vini sína Makon ok aðra fulltrúa. Fyrir þvílíkar greinir guðligra skipana gerir Jacobus postoli svá ráð fyrir, at Karlamagnús konungr verðr víss hins sanna hvat Agulandus konungr af Affrika ferr fram móti guði, ok móti þeim tíðendum skipar hann sér á þann hátt er nú skal segja.

10. Þenna tíma er þvílíkir hlutir fara fram in Hispaniis, sem nú hafa verit greindir, sitr ágætr herra Karlamagnús í Aguisgranum í Franz, ok er hann fréttir þau hörmungar tíðendi hryggist hann mjök í sínu hjarta ok kveikist meðr miklu kappi guðligs vandlætis, sendir þegar boð ok bréf hvervitna út í ríkit, bjóðandi at allir höfðingjar meðr sínum styrk komi til Aquisgranum sem fljótast. En sakir þeirrar miklu elsku ok sannrar hlýðni er keisarans undirmenn höfðu viðr sinn herra, flýtir hverr ok einn sinni ferð eptir hans boði, meiri maðr sem minni, fram í þann stað sem ákveðinn var; koma þeir fljótast er nálægastir váru. Nú sem margir stórhöfðingjar Frankismanna eru samankomnir í nefndan stað, en þó hvergi nær þeir allir sem kallaðir váru, ríss sjálfr keisarinn upp ok talar svá: Guð ömbuni yðr, góðir höfðingjar, þá auðmjúku undirvorpning, er þér veitit mér fyrir guðs skyld, því at ek játti at margir af yðr væri betr til fallnir en ek þvílíkrar tignar sem ek stendr í, er þér gerit yðr liðuga nótt með degi mínum vilja ok yfirboði, svá at jamglaðliga leggi þér fram yðvart líf firir guðs ást ok vára, sem alt annat er þér hafit halda, hvat yðr gjaldi sannr guð ömbunari allra góðra hluta. En fyrir hverja sök ek hefi nú kallat yðr saman, skal ek birta. Mikit hrygðarefni er at komit mínum eyrum, því at senniliga segist þat, at sú kristni er land Hispania eign vinar míns heilags Jacobi viðr tók guði samvinnanda meðr várri atgöngu, sé nú görsamliga eydd ok fóttroðin af hundheiðnum konungi Affrice Agulando at nafni. Ok meðr því at ek skil at blezaðr Jacobus mun svá til ætla, at ek ok mínir menn skylim enn frammi standa hans jörðu til lausnar, sér til sœmdar, en oss til sálubótar, þá heyrit, mínir góðu vinir, at þessum her skal ek halda til Hispanialands ok öðlast, hvárt sem guðlig forsjó vill skipa, fagran sigr eða skjótan dauða, því at ek trúir at heilögum Jacobo þiki vér allvel lengi hafa haldit kyrrsetuna. Nú þó at eigi sé allir þeir hér komnir sem guð mun oss til liðveizlu senda, skolum vér alt eins búa þetta várt lið sem bezt at hestum vápnum ok klæðum, ok flytja várn her fram í þann stað Hispanie, sem oss sýnist viðrkœmiligr at bíða þeirra liðsmanna, sem síðar kunna til koma. Væntir ek ok þess, ef heiðingjar frétta at vér sém þeim nálægir, at þeir muni údjarfligar landit yfirganga. Allir er heyrðu þvílík orð keisarans, svöruðu sem einni röddu: Góði herra, segja þeir, gjarna viljum vér yðrum ráðum framfylgja í þetta sinn ok hvert annat, svá lengi sem guð lér oss lifa, því at langa tíma hefir yður forsjó vel dugat bæði til andar ok líkama, ok svá trúum vér enn verða meðr guðs vilja ok fulltingi heilags Jacobi postola.

11. Eptir þetta býr Karlamagnús keisari sinn her vel ok kurteisliga, sem engi um aldr þurfti honum lýti fyrir gefa, lyptir síðan sinni ferð brott af Frans meðr svá prúðum flokki, [at engi var þvílíkr annarr í allri Jtalia. Í þessum her váru dýrir höfðingjar, svá at eigi váru vildri til. Var einn af þeim fyrstr ok fremstr ágætr herra Turpin erkibyskup af Rensborg, er fyrr var nefndr, hverr einkanliga var til þess skipaðr af guði ok keisaranum at skíra menn vígja kirkjur ok hafa fram fyrir lýðnum hjálpsamligar áminningar. Annarr höfðingi var Milun hertogi af Angler mágr keisarans, hverr á þessum tíma er höfðingi yfir hans herliði. Þriði kappi var Rollant systurson Karlamagnús, hann var þá jarl Ornonianensis borgar ok hafði fjórar þúsundir hinna frœknastu riddara. Fjórði höfðingi var Oliver jarl Gebenensis, hann var son Rameri jarls ok hafði þrjár þúsundir vaskra riddara. Fimti kappi var Arastagnus konungr Brittanie meðr sjau þúsundum riddara. Sétti höfðingi var Engiler hertogi Aquitanie borgar. Þessa borg Aquitaniam lét fyrst reisa Augustus keisari eptir sögn fornra manna; undir hana liggja mörg heruð með stórum borgum, ok taka nafn af borginni ok kallast Aquitania. Engiler fylgðu fjórar þúsundir hermanna, er kœnastir urðu til alls vápnaburðar, en þó einkar bezt kunnu þeir af bogum skjóta. Sjaundi var Oddgeirr danski með tíu þúsundir góðra riddara. Áttandi Nemes enn kurteisasti hertogi af Bealuer með fim þúsundir. Níundi Gundabol Frísa konungr með fjórar þúsundir. Tíundi Lanbertus af Biturika ríkr höfðingi með tveim þúsundum. Ellepti Samson hertogi Burgundionensis með tvær þúsundir. Tólfti var Eystult jarl af Lingunia með þrjár þúsundir vígra manna. Með þessum greindum ok mörgum öðrum ferr herra Karlamagnús þar til er hann kemr fram í þann stað eðr borg er Benona heitir, þar dvaldist hann meðr sínum her nökkura biðstundar tíma þeirra höfðingja er síðar fóru. Hvar fyrir greina skal þessu næst þann atburð, er í þessum stað gerðist meðr þeim hætti sem greindr Turpin erkibyskup, er þetta efni hefir samsett, ritaði með sínum framburði ok svá byrjar.

12. Sem Karlamagnús keisari dvaldist í borginni Benona, sýktist einn riddari af herinum Romaticus at nafni, þar til er hann nálægr dauða skriptast ok tekr dróttinligan líkama með annarri guðs þjónastu. Ok eptir þetta kallar Romaticus til sín einn riddara sér skyldan nökkut lítt ok segir svá: Þú góði vin, segir hann, tak þann fríða hest er ek á ok sel fyrir fulla peninga ok gef alt verðit fátœkum mönnum mér til sáluhjálpar, þegar sem ek er dauðr. Síðan sálast Romaticus, en riddarinn selr hestinn fyrir hundrað skillinga silfrs, hvat er hann tekr til sín ok gefr eigi fátœkum mönnum, heldr eyðir hann öllu reiðskjótans verði á fám dögum fyrir drykk mat ok klæði, en ætlar eigi nökkut minnsta einum fátœkum. Sem liðnir eru þrír tigir daga frá andláti Romatici birtist hann greindum riddara í svefni ok talar svá til hans með stuttu yfirbragði: Þar liggr þú, ok hefir illa gört við mik fyrir þína ágirni, því at þat skaltu vita, at svá sem ek leið á brott af þessu lífi, hafði lausnari minn fyrirgefit mér allar syndir meðr sinni mildi, fyrir þat er ek gaf minn hest hans limum til hugganar; en sakir þess at þú tokt meðr rangri ágirni undir þik þá ölmosu, ok mistu guðs fátœkir menn þeirrar hugganar er ek gaf þeim mér til sáluhjálpar, þá hefir ek þolat margar pínslir þessa stund alla, er frá er liðin mínu andláti. En nú skipar svá guðlig mildi, at þú skalt á morgin koma í minn stað, en ek man leiðast í hvíld paradísar. Síðan vaknar riddarinn felmsfullr ok birti þegar hvat fyrir hann hefir borit um náttina. En öllum áheyrandum þikir undarligr hlutr ok mjök óttanligr, ok sem þeir tala [þetta efni miðil sín, heyra þeir er hjá standa upp í loptit mikinn úkyrrleik með miklum illum lætum, því líkast sem leones rautaði eða úlfar þyti ok graðungar geldi, ok rétt í því grípst þessi riddari brott af manna augliti, svá at aldri [sást hann síðan lifandi. Ok er þessi fáheyrði hlutr flýgr um herinn, fara margir hans at leita bæði á fœti ok hestum fjóra daga í samt, ok finnst [meðr engu móti. En tólf dögum síðar hittist hans líkami laminn í sundr á einu bergi þrjár dagleiðir brott frá því er hann hvarf í fyrstu. Gaf nú öllum skilja, at sá loptsins úkyrrleiki sem heyrðist, var af úhreinum öndum, hverra grimleikr í þeim stað hafði niðr kastat þess vesla manns líkam, en dregit sálina með sér í fyrirskipaðan stað til eilífra kvala. Af þessum hlutum auðsýniliga birtist, hversu þungr löstr þat er í guðs augliti at draga undir sik meðr ágirni þær ölmosur sem góðir menn gefa fyrir sinni sál, hvárt sem þat gera heldr skyldir menn eða úskyldir, því at eigi geldr maðr þeirrar gerðar með því at sá verðskyldar sér mikinn glœp er gerir, en heilög kirkja eða fátœkir menn þarnast sinnar eignar; þar meðr geldr senniliga sál hins andaða, því at þat sem hon hugði sér til hugganar snýst henni til mikillar hrygðar. Hér af má [þat ok skilja, at hvat sem kristinn maðr gefr lifandi fyrir sál sinni eða annarr eptir hann, þá er höfuðnauðsyn at sem fyrst lúkist, því at svá lengi sem góðgörningrinn dvelst nýtr sálin þess eigi algörliga, þar sem hon kvelst í pínu fyrrum en þat er veitt sem játtat var. Lýkst hér þetta mál, en þessu næst skal víkja aptr til Agulandum.

13. Nú er at segja af Agulando konungi, at hann gengr yfir land alt Hispania með herskildi, ferr borg af borg, kastala af kastala, brýtr niðr kristni en skipar í staðinn heiðni, eptir því sem fyrr var sagt. Hann vinnr einn stóran turn af kristnum mönnum meðr svá [sterkjum vígjum, at ef vaskir drengir væri honum til geymslu skipaðir, mundi varla svá mikit afl boðit, at hann vyrði unninn. Þenna turn tekr Jamund son Agulandi til verndar meðr sínum mönnum, en ferr þó framleiðis meðr Agulando þar til at á þeim tíma er Karlamagnús keisari sitr í Baion, koma þeir fram á slétta völlu ok víða, er liggja meðr þeirri á er kallast Segia ok setja þar sínar herbúðir. En þegar Agulandus hefir af sanna frétt, at Karlamagnús er í Baion, kallar hann þegar saman alla sína spekinga ok segir svá: Góðir höfðingjar, segir hann, nú þurfum vér eigi við þat at dyljast, at kristinn konungr Karlamagnús setr þá dul sér yfir höfuð at fara til fundar við oss, en mjök undarlig þikki mér hans ætlan, ef hann hyggst þetta land eignast ok reka oss brott meðr skömm; en því man hann slíkt hugsa, at honum er úkunnigr várr styrkr ok mikill almáttr guða várra. En hvat nú er bezt til framfara, þá leggit ráð til. Sem Agulandus leitar ráðs [til sinna höfðingja, leggja þeir mjök misjafnt til, sumir segja at ekki sé annat ráð til en halda öllum herinum sem fljótast móti Karlamagnúsi ok reka hann nauðgan aptr í sitt ríki eða drepa hann ella, segja at þá tekr hann makliga ömbun sinnar dirfðar. Eru fremstir í þessu tillagi tveir höfðingjar, Ulien er fyrr var nefndr ok Madequin hinn sterki, hann var svá mikill, at líkari mátti hann segjast risa en alþýðligum manni. En þeirra í miðil stendr upp sá konungr er hét Balam; hann var maðr drenglundaðr, vitr ok einarðr, djarfmæltr ok snjallr í framburði. Hann talar svá til Agulandum: Hinn völdugasti höfðingi, segir hann, öllum er þat kunnigt, at yðrum herradómi er lítilræði í at drepa þann litla flokk kristinna manna er Karlamagnúsi man fylgja, en þat yki yðra sœmd ok tign at lokka hann meðr fögrum heitum ok blíðum orðum undir yðvart vald, ok sýnit í því, at yðr þikir til engis vera honum móti stríða; ok ef hann er vitr maðr, sem ek vel trúir, þá mun hann kunna sjá yðvarn svá mikinn góðvilja ok taka yðra gerð með þökkum, gefa sik ok sitt ríki upp í yðra forsjá. Vili hann þat eigi, er vel ok makligt, at hann komi hart niðr. Því er sú tillaga mín, at þér gerit sendimenn til keisarans djarfan ok smásmuglan, þann er einarðliga beri fram yðvart eyrendi; hvárt sem líkar betr eða verr, ok glöggliga skili orð keisarans ok hans manna. Agulandus svarar: Þetta er ráð hit bezta, ok svá skal gera. En engan sér ek til þessarrar ferðar jamvel feldan sem þik Balam, ok því skaltu fara, ok tak svá marga menn til fylgdar sem þér bezt líkar, skoða sem görst hversu mikinn her eðr styrkligan þeir hafa, ok hvat annat er þú sér oss varða. Balam segir þá: Herra, ek er yðvarr undirmaðr ok skyldr yðru boði hlýða, því skal ek gjarna gera þessa ferð eptir [yðrum vilja.

14. Síðan býr Balam sik ok sína menn með fríðasta búnaði vápna ok klæða, ferr þar til er hann kemr í Baion, stígr af hesti ok gengr fyrir keisarann, þegar sem hann fær orlof. En þó at Balam hefði eigi fyrr sét Karlamagnús keisara, kennir hann görla hvar hann sitr miðil annarra, því kveðr hann keisarann ok segir svá: Sitit í friði ok góðum náðum, hinn vaski höfðingi kristinna þjóða. Keisarinn tekr honum vel eptirspyrjandi hverr hann sé. Hann svarar: Ek heiti Balam þjónostumaðr hins öflugasta konungs Agulandi, sendr af honum til yðvars hers orð ok eyrendi fram bera. Því at svá sem herradómr hans frétti yðra nálægð, þóttist hann eigi undirstanda yðvart eyrindi annat en sœkja sinn fund með litilæti, sem yðr byrjar. Ok meðr því at honum þótti þat vera mega, svá sem þér kendut yðr honum meingerð hafa veitta, at varla bæri þér traust á at biðja hann miskunnar, hvar fyrir hann bað mik þat segja, at gjarna vill hann yðr þat upp gefa, [þótt þér gripit Hispanias, hver at réttu þikir honum sín eign vera, ok eigi at eins virðir hann engis þá mœðu, er þar fyrir þolir hann, heldr bauð hann þar með, at svá mikit gull ok silfr skyldu þér út taka af hans ríka thesaur, sem yðr bezt þœtti, ef þér vildit nú glaðliga undir ganga hans vald meðr auðveldi ok bœta svá yfir fyrra afbrigði. En ef þér vilit svá friðboð, sem engi öðlaðist fyrr af þvílíkum höfðingja, eigi taka meðr þökk ok reisast meðr ofbeldi móti hans herradóm, þá trú orðum mínum, at engi staðr í allri Hispania er svá öruggr, at yðr viðrhjálpi fyrir hans valdi, ok þó at þér værit miklu sterkari ok hefðit hálfu meira lið en nú, þá stœðizt þér eigi at heldr hálfu ríki Agulandi. Sem Balam hefir þvílíka hluti talat, svarar keisarinn hógliga, sem hann var vanr, þótt honum væri nökkut snarpt talat móti, ok segir svá: Vel ok einarðliga berr þú fram eyrendi þíns höfðingja, ok því dvelst hjá oss lítinn tíma ok hvíl þik. En seg mér, góði vin, hvar er Agulandus meistari þinn? Balam svarar: Rétt á þeim slétta velli, er liggr við á þá er kallast Segia, ok bíðr þar yðvarrar tilkvámu. Keisarinn segir þá: Lof sé almátkum guði ok blezaðum Jacobo, því at þagat ætla ek sem fyrst [lofar guð mér. En eigi hefir Agulandus þat rétt hugsat, at ek muni eigi þora at biðja mér miskunnar þann sem ek móti geri, en þó eigi Agulandum, heldr dróttin minn Jesum Cristum, hverjum ek væri skyldugr at þjóna svá vel sem ek kynni bezt, því at honum hefir ek mart ok stórt móti gert, en alls ekki Agulando. Síðan skilja þeir sína rœðu, ok dvelst Balam litla hríð meðr Karlamagnúsi, hugleiðir meðr sér háttu ok framferði kristinna manna, ok fellst honum þat vel alt í skap, þikist þat skilja, at miklu er merkiligri þeirra siðr en heiðinna þjóða. Ok sem hann hefir alla þá hluti forvitnazt, er hann fýsir, býst hann til brottferðar. Ok er keisarinn veit þat, lætr hann fram leiða marga hesta væna ok vel búna, ok segir þá til Balam: Þú góði vin, segir hann, tak hér af svá marga sem þú vill, en ber þau orð mín Agulando konungi, at ek ætla svá mikit gull ok silfr af hans féhirzlu út taka, sem honum sjálfum þikir í gnóg, ok veita enga sœmd honum í móti.

15. Balam ferr nú þar til er hann kemr til herbúða Agulandi, stígr af sínum hesti úti fyrir konungsins landtjaldi, gengr fyrir Agulandum, kveðr hann ok segir svá: Karlamagnús kristni konungr bar yðr þá kveðju, at þér skyldut bíða hans í þessum stað, ef hugr bilaði eigi. Agulandus fullr af reiði talar þá: Sáttu þann inn digra Karlamagnús? At vísu, segir Balam, heilan ok kátan fyrir allar greinir utan þat, honum þótti oflengi ykkra fundi sundr bera. Engan mann leit ek honum merkiligra, ok yðr satt at segja, hefir hann harla fátt lið hjá yðr, en enga veit ek þeim vaskari né betr at öllum herskrúða búna; en þat eitt heyrða ek þá óttast, at þér þyrðit eigi bíða þeirra. Því væri þat mitt ráð, at [eigi hætti þér á orrostu viðr þá, því at eigi verðr þessi minn framburðr at hégóma, aldri um aldr fái þér þeirra ríki unnit né komit þeim á flótta. Sem Agulandus ok hans menn heyra þvílíkan framburð sendimanns, œðast þeir meðr mikilli ákefð honum í móti; ok segja svá: Senniliga ertu verðr mikillar hegndar fyrir þína údygð, því at þú hefir svikit þinn höfðingja Agulandum, en tekit mútur af kristnum mönnum ok gerzt þeirra vin, því skal engan gaum gefa at þínum framburði. En seg nú, hversu mikinn her Karlamagnús hefir. Balam svarar: Hvat tjóar mér at segja yðr nökkut, þar sem þér vilit því eina trúa, er yðr sýnist. Nú vitit þat vera satt, at meir en hálfu minna lið hefir hann en Agulandus, en þó mun yðr at fullu vinnast. Sem Agulandus heyrir þetta kallar hann til sín Jamund son sinn, ok talar svá til hans: Nú er ek víss vorðinn, at kristnir menn hafa engan liðsafla hjá því sem vér, ok því skaltu fara brott með lið þitt til þess sterka húss, er [þú tókt til geymslu, ok varðveit þat sem bezt kant þú. Meðr þér skal fara Balam sendimaðr ok fjórir guðir várir, því at ek sé at Karlamagnúsi vinnr þörf hirðsveit mín einsaman. Svá gerist sem nú var sagt, at Jamund ferr brott frá feðr sínum ok sér hann aldri fyrr en heima í dimma heraði í sjálfu helvíti. Sitr Agulandus nú eptir meðr sínum mönnum á sögðum völlum.

16. Eptir þat er Balam sendimaðr var brottfarinn or Baion, kallar keisari Karlamagnús saman sína höfðingja ok talar til þeirra svá segjandi: Ver höfum nökkurn tíma dvalizt í þessum stað ok beðit várra liðsmanna, en þeir koma enn eigi, ok meðr því at ek trúir þat Agulando kunnigt vorðit um várar ferðir, er eigi úlíkligt at hann haldi hegat til móts við oss sínum mikla her, ok at eigi byrgimst vér hér inni sem melrakkar í greni, skolum vér héðan brott halda þagat sem guð vísar oss ok blezaðr Jacobus. Svá gerist, at þeir fara meðr alt sitt lið, út af borginni ok leita Agulandum mjök listuliga, þar til er þeir koma fram á slétta völlu ok fagra. Á þessum völlum sjá Frankismenn herbúðir heiðingja harla skrautligar með allskyns litum. Ok þegar Karlamagnús lítr þat, gerir hann þakkir almátkum guði ok blezaðum Jacobo, svá segjandi: Þér sé lof ok dyrð, háleitr guð, er várn her hefir leitt réttan veg til fundar þinna úvina fyrir fullting þíns blezaða postola, hvar fyrir ek heit þér, dróttinn minn, at á þessum völlum skal ek láta kirkju reisa þér til sœmdar, ef ek fær þetta land af heiðnum mönnum hreinsat. Hvert keisarans fyrirheit harla vel fyldist, því at þar reistist upp síðan harla fagrt musteri meðr keisarans fulltingi, ok vígt tveimr guðs píslarváttum Facundo ok Primitivo. Hér lætr Karlamagnús tjalda búðir ok at því gerfu spyrr hann eptir vitrastu menn, Turpin erkibyskup ok Rollant frænda sinn ok Milun hertoga, hvat nú sé framfaranda. Turpin erkibyskup svarar: Herra, segir hann, engi maðr þarf yðr ráð at kenna, en segja má ek minn vilja. Þat þœtti mér yðr bezt sama ok mest vinna at koma á stefnu til samtals viðr hinn heiðna konung, ok prófa ef hann við taka trú rétta eða gefa upp landit ok fara heim við svá búit til sinna ríkja. Vili hann hvárngan þenna upptaka, þá er kostr at reyna þeirra harðfengi með bardaga. Keisarinn segir at svá skal gera. Fara nú menn til Agulandum með þessum eyrendum. En þegar sem Agulandus veit, at Karlamagnús er kominn, verðr hann glaðr ok hugsar at nú man hann skjótt vinna þat er hann vill, býðr síðan öllum herinum at vápnast ok búa sik sem bezt til bardaga, segir at nú skolu hans menn vinna sér til handa gull ok silfr, lönd ok lausa aura. En er þau boð koma fyrir Agulandum, er keisarinn býðr at eiga stefnulag viðr hann meðr friði, þikir honum líkligt, at því geri Karlamagnús þat, at hann vill gefast upp í vald hans, því játtar hann þessu. Koma þeir aptr til keisarans, sem þetta eyrendi báru, ok segja hvat títt var með Agulando, at hann bjó lið sitt til orrostu, en játtaði þó stefnulagi. Keisarinn lætr herklæðast sína menn ok skorti þar eigi hinn fríðasta herskrúða, eptir því sem hverr vildi hafa. Segir keisarinn at þeir skolu ríða fríðsamliga á stefnuna en vera búnir hvat sem at hendi kann koma.

17. Nú sem hvárirtveggju eru búnir, ríða þeir fram á völluna er lágu miðil herbúðanna. Ríðr Karlamagnús keisari frammi fyrir liði sínu, en Agulandus af annarri hálfu rétt gagnvert honum í móti, því at hvártveggi þeirra var auðkendr frá herinum sakir vaxtar ok vápnabúnaðar. Ok sem þeir koma svá nær, at hvárr má görla skilja annars orð, talar Karlamagnús keisari til Agulandum ok segir svá: Mikit hefir ek á þik at kæra, Agulande, fyrir þat er þú hefir tekit af mér meðr prettum rangrar ágirni lönd mín Hispanias ok Gaschuniam, þar með drepit alla kristna menn er þú máttir ok á mitt vald vildu flýja, borgir mínar ok kastala hefir þú niðr brotit ok eytt meðr eldi ok járnum alt þetta land, er ek hafði meðr guðs styrk ok heilags Jacobi unnit ok undir kristin lög snúit. En er Agulandus heyrði Karlamagnús tala á þeirra tungu Arabiamanna, er hann sjálfr bezt kunni, gleðst hann harðla mjök ok mælti svá til keisarans: Ek biðr þik, hinn kristni, at þú segir mér, fyrir hverja sök at þú tókt þat land undan várri þjóð, er hvárki attir þú né þinn faðir, ok eigi föðurfaðir þinn. Karlamagnús svarar: Því at almáttigr guð leysti þetta land brott af yðru valdi heiðinna manna, skipandi þat undir kristin lög, en þér ræntut hann sinni eign, hvar fyrir ek var skyldugr at snúa því aptr til kristinnar þjóðar, ok hvert land annat er ek mátti, því at allar heiðnar þjóðir eiga meðr réttu til at lúta várra laga. Agulandus segir þá: Mjök er þat úverðugt, at vár lönd liggi undir valdi yðvarra þjóða, því at vér höfum miklu mætari lög en þér. Vér dýrkum enn máttuga Maumet guðs sendiboða, ok hans boðorð höldum vér, ok þar með höfum vér almáttig guð, þau er oss sýna meðr boði Maumets úvorðna luti; þau dýrkum vér ok tignum ok af þeim höfum vér líf ok ríki, ok ef þú sér þau, mundi þér mikit um finnast. Karlamagnús svarar þá: Senniliga villist þú, Agulande, í þessarri þinni trú, því at vér höldum guðs boðorð, en þér haldit lygiligan átrúnað. Vér trúum á einn guð, föður son ok heilagan anda, en þér trúit á djöful þann er byggir í skurgoðum yðrum. Sálur várar koma eptir [þann líkamliga dauða til eilífs fagnaðar, ef vér höldum rétta trú meðr góðum verkum, en yðrar sálur, er á skurgoðin trúit, fara til eilífra písla brennandi án enda í sjálfu helvíti; ok má þaðan af skilja, at vár lög eru betri en yður. Því kjós nú um 2 kosti, lát skírast með öllu liði þínu ok hjálp svá þínu lífi, ella kom þú til bardaga viðr mik, ok [mun þú fá þá illan dauða. Agulandus svarar: Þat skal mik aldri henda, at ek láti skírast ok neita svá Maumet vera almátkan; heldr skal ek ok mitt fólk berjast viðr þik ok þína menn meðr þessum skildaga, at þeirra trú dœmist betri sem sigr fá, ok sé sigrinn þeim til eilífrar sœmdar, sem hann öðlast, en hinum til eilífrar skemdar, sem hans missa. Ok ef ek verðr lifandi sigraðr, skal ek ok allr minn herr taka skírn. Þá svarar Karlamagnús: Harðla vel líkar mér, at svá standi; en til þess at eigi kallir þú várn sigr framar gerast af mannligum styrkleik en krapti heilagrar trúar, skal þessi bardagi hafa á sér hólmgöngu hátt, svá at einn gangi móti einum, tuttugu móti tuttugu, ok þann veg síðan svá lengi sem fullprófat þiki vera. Agulandus samþykkir at svá gerist. Síðan sendir Karlamagnús tuttugu riddara fram móti 20 heiðingjum, ok lauk svá þeirra leik, at heiðingjar féllu allir. Því næst géngu fram fjórirtigir af hvárum, ok féllu enn allir heiðingjar. [Eptir þat riðu hundrað móti hundraði, ok fór sem fyrr, at heiðingjar féllu. Síðast reið fram þúsund móti þúsund, ok féllu flestir heiðingjar, en sumir flýðu. Sem hér var komit, lofuðu allir kristnir menn sinn dróttin, sem verðugt var. En Agulandus gékk til Karlamagnús at settum griðum, ok sannaði auðsýniliga birtast í þessum hlut at kristin lög váru meir virðandi en átrúnaðr heiðinna þjóða, hvar fyrir hann játtar at [næste morgin eptir skal hann koma ok taka trú rétta. Skilja þeir við svá búit ok fara hvárir til sinna herbúða.

18. Sem Agulandus kemr til sinna herbúða, tjár hann þeim er þar váru alt hversu farit hafði meðr þeim Karlamagnúsi, ok hvar nú var komit hans máli, at hann ætlar skírn at taka, ok bað sína menn svá gera. Játtu því margir, en sumir neittaðu. Ok þegar á næsta degi eptir ferr Agulandus fram til herbúða Karlamagnús ok kemr þar rétt á þeim tíma sem hann sat yfir borðum meðr sínum sveitum. En er Agulandus gengr inn í keisarans landtjald, lítr hann umbergis borðin, ok meðr því at alls háttar stéttir sátu upp meðr keisaranum, byskupar, klaustramenn, kanokar, prestar, riddarar, undrast hann mjök, at þat fólk er með svá ýmisligum búnaði; því spyrr hann inniliga eptir keisarann, hvat manna hverir væri. Karlamagnús greinir fyrir honum sérhverja hluti ok segir svá: Þeir menn sem þú sér hafa einlit klæði sœmilig; eru byskupar ok prestar ok kallast lærifeðr [laga várra, þessir leysa oss fyrir miskunn guðs af várum syndum ok veita guðliga blezan; en þá sem þú sér í svörtum klæðum eru ábótar ok munkar, þeir biðja fyrir oss nótt ok dag; en þeir er hvítum klæðum skrýðast, kallast kanokar ok eru likir í siðsemd hinum fyrrum, en hafa tíðir sem lærðir menn. Ekki skilst mér af þvílíku, segir Agulandus, ok eiga munda ek þikkjast liðsinni at nærri, þótt slíkt dragsaðist með mér. En seg mér nú, hvat manna eru þeir er yztir sitja á berri jörðu ok hafa hvárki fyrir sér borð né dúka, en lítiliga mat ok drykk, búnir mjök herfiliga hjá því sem aðrir. Karlamagnús svarar: Þetta eru sendiboðar várs herra Jesu Kristi ok kallast einkanliga limir guðs, ok svá marga þrettán at tölu höfum vér dagliga í váru boði í minning várs lausnara ok þeirra tólf postola, er meðr honum váru þann tíma er hann ferðaðist hér á jarðríki. Agulandus segir þá: Allir þeir er upp sitja með þér ok þú kallar þína menn hafa gnógan mat ok drykk ok sœmiligstu klæði, en þeir sem þú kallar einkanliga guðs menn ok hans sendiboða lætr þú á jörðu sitja langt frá þér brott háðuliga haldna bæði at mat drykk ok klæðum. Undarlig gerð, ok illa þjónar sá sínum herra, er svá haðuliga tekr hans sendiboða, hvar fyrir ek kallar lög þín ill, þau er þú lofar ok kallar góð, ok vei verði mér, ef ek læt minn fyrra átrúnað, til þess at leggja mik undir þvílík lög. Karlamagnús svarar: Agulande, segir hann, lát þik eigi þenna hlut frá draga góðri ætlan; því at þat er guðlig skipan en eigi fyrirlitning hans boðorða, at fátœkir menn hafi svá mat ok klæði, at þeir megi lifa við, en seðist eigi dýrum krásum ok gnógligum eðr gangi í ágætum klæðum, því at ef svá væri, mætti þeir eigi fátœkir kallast, ok eigi bæri þeir þá mynd á sér, sem sjálfr lítilætis meistarinn virðist at bera í þessum heimi ok hans lærisveinar. En til þess skipaði hann svá, at þeir skyldu halda satt lítilæti með fátœktinni; en dramba eigi af miklum ríkdómi ok sællífi. Ekki vildi Agulandus þvílíku gefa gaum, heldr bíðr hann sér nú orlofs til brottferðar ok býðr þar með Karlamagnúsi almenniligan bardaga, ríðr síðan brott aptr til sinna herbúða. En Karlamagnús keisari lét gera betr við fátœka menn; þá sem fylgdu herinum þaðan af. Hér með biðr hann lið sitt búa vápn sín ok hesta sem bezt. Svá gera þeir. Ok sem allir eru vel búnir, setja þeir sín spjót niðr í völlinn úti fyrir herbúðunum næsta kveld fyrir orrostuna. En um morgininn eptir sem kristnir menn ganga til ok taka hverr sitt spjót, váru mörg af þeim gróin meðr börk ok næfrum ok fegrsta blóma. En allir er þenna atburð sá, undraðust mjök ok eignuðu þetta guðligri miskunn, höggvandi síðan upp spjótsköptin sem næst máttu þeir jörðinni. En svá segist senniliga, at af þeim rótum upphöggvinna spjótskapta, er eptir stóðu í jörðinni, runnu upp fagrir lundar réttir sem sköpt meðr mörgum kvistum ok fögru laufi sem sjá má. Váru þessir lundar flestir af aski, er af skaptunum upp runnu, en svá mörg váru spjótin blómguð, sem fjórum þúsundum manna gnœgði.

19. Nú sem hvárirtveggju kristni menn ok heiðnir höfðu skipat sínar fylkingar, riðust þeir at með miklum gný ok vápnabraki, því at þar var hvártveggja þeytt horn ok lúðrar. Mátti hér líta snarpligt vápnaskipti. Ríða þeir fremstir í liði Karlamagnús sem báru þau blómberandi spjót sem fyrr váru greind, hafði guð dróttinn svá skipat, at þeir allir skylda á þeim degi fagrliga kórónast meðr píslarvætti. Var mest háttar maðr af þeim Milon hertogi af Angeler, er í þeim bardaga fóru til guðs. Karlamagnús reið djarfliga fram í fylkingar heiðingja ok drap margan mann með sínu sverði er Gaudiola hét. En svá sóttu Saraceni at keisaranum, at þeir drápu hestinn undir honum. Varðist hann þá vaskliga meðr tveimr þúsundum sinna manna miðil margra Saracena. En með guðs forsjó ok heilags Jacobi, komst hann heill ok úskaðaðr aptr til sinna fylkinga. Féllu á þeim degi fjöldi heiðingja, en svá margir af kristnum sem áðr váru greindir. Ok er á leið daginn gefst upp bardaginn, fara hvárir heim til sinna herbúða. Höfðu heiðingjar þá handtekit hinn vaskasta höfðingja af liði Karlamagnús Nemes hertoga af Bealfuer. En rétt á þenna tíma kemr Balam sendimaðr, er fyrr var nefndr, til Agulandum, ok var sendr af Jamund er þá hjó í turninum at forvitnast, hvat fram fœri miðil kristinna manna ok heiðinna, ok er hann varð víss hins sanna, hvat nú hefir skemstu at borizt, at Karlamagnús hefir látit sinn bezta hest í bardaganum, en Nemes einn af hans köppum er nú haldinn af heiðingjum, kemr honum til minnis, hversu vel Franzeisar tóku við honum ok hversu herraliga keisarinn gerði hann af garði, þá er hann var sendr til þeirra af þeim feðgum, því þikist hann skyldr at gjalda velgerning móti þeirra hœversku, ef hann má viðr komast, ok svá gerir hann. Því at svá sem Agulandus er kominn í sitt landtjald ok Nemes hertogi er leiddr fyrir hans kné ok dœmdr af honum at þola skjótan dauða, gengr Balam meðr sínum fylgðarmönnum fyrir Agulandum ok segir svá: Herra, segir hann, hugsit um, á hvern hátt Karlamagnús gerði við mik, sem ek var af yðr sendr; kost átti hann at láta drepa mik, ef hann hefði viljat. Nú gerit svá vel fyrir yðra dygð, látit þenna vaska mann ná sínu lífi ok sendit hann heilan aptr sínum höfðingja ok sýnit í því yðra mikilmensku. Agulandus svarar: Nei Balam, segir hann, þat gerist eigi fyrir þín orð einsaman at láta þenna mann lausan. Balam segir þá: Nú þótt þér vilit hann eigi upp gefa fyrir orðin einsaman, skal eigi spara fé honum til undanlausnar. Takit svá mikit gull ok silfr, hesta meðr vápnum ok dýrum klæðum fyrir þenna mann sem þér vilit sjálfir. Ef þetta tjóar eigi, þá vitit þat, at margir yðrir menn skolu rauðu eiga snýta aðr þessi maðr sé drepinn. Ok er Agulandus heyrir svá fögr orð ok þar með einarðliga hótan Balams, talar hann svá: Tak mann til þín Balam, ok greið oss slíkt fé, sem þú játtaðir. Svá gerir hann, tekr Nemes hertoga á sitt vald, en lætr svá mikit góz í staðinn sem Agulando líkaði. Því at þótt hann væri nú þann veg kominn til, skorti eigi gnógan ríkdóm i hans ferð einum manni til lausnar,, á hvern hátt sem helzt vildi hafa, enda var hann svá vinsæll, at hvat var til reiðu sem hann vildi krefja. Eptir þat gert talar Balam til Nemes hertoga: Nú far til Karlamagnús ok ber honum kveðju mína, ok meðr því at ek heyrða hann hafa látit hest sinn, þá haf meðr þér þenna hvíta hest, er ek vil gefa honum; vænti ek þess, at eigi sé annarr betri í her heiðingja eðr betr kunni fara með sér í bardaga. Þakkar Nemes honum sína framstöðu, sem vert var, ok ferr síðan á fund Karlamagnús, ber honum kveðju Balams meðr hestinum, ok segir hversu drengiliga hann stóð frammi honum til frelsis. En keisarinn verðr glaðr, er hann sér Nemes, því at mjök hafði hann hrygzt af hans brotthvarfi, ok segir svá: Lof sé guði ok heilagum Jacobo, er þik, góði vin, frelsti af valdi Saracenorum, ok ef þat væri þeirra vili, bið ek at aldri komir þú í svá harðan pungt nökkurn tíma. En mjök er þat harmanda, at svá hraustr drengr skal eigi kenna skapara sinn, sem Balam er. Sem þeir talast við þvílíka hluti, segist keisaranum, at fjórir markeisar af Róma eru komnir [honum til liðveizlu, ok hafa fjórar þúsundir hinna beztu riddara, þessarra beið Karlamagnús í Baion. Verðr keisarinn nú glaðr af öllu saman frjálsing Nemes ok þeirra tilkvámu. En af Balam er þat segjanda, at hann ferr skyndiliga frá her Agulandi, sem Nemes verðr brottu, þar til er hann fann Jamund, ok sagði honum þat sem hann varð víss af um viðskipti kristinna ok heiðinna manna.

20. Sem Agulandus fréttir at fjórir höfðingjar með miklu liði eru til fulltings komnir við keisarann, þikir honum eigi sinn hlutr líkari en áðr. Því snýr hann brott með sínum her ok ferr til þeirrar borgar sem Agenna heitir, því at betra virðist honum þar við at eiga, sem minna afl er fyrir. En þó at þessi borg Agenna væri meðr sterkum múrum, var þar engi afli til mótstöðu, hvar fyrir Agulandus vinnr hana ok sezt þar síðan meðr sinn her; þikist hann nú hafa fengit svá öruggan stað til verndar, at engi man svá ríkr til koma, at né eitt it minsta mætti þeim granda, ok svá er hann nú stappaðr upp af dul ok drambvísi, at nú ætlar hann sér alt auðveldliga ganga eptir sinni fýsi. Því gerir hann menn til Karlamagnús ok býðr honum til sín at þiggja mikit gull ok silfr, til þess at gefa upp ríki sitt ok gerast hans maðr. En er keisarinn heyrir þessi boð Agulandi, tekr hann því eigi fjarri, segir þat líkara at hann muni koma eptir hans boði. Fara sendimenn aptr við svá búit ok segja Agulando, at Karlamagnús tók vel þeirra eyrendum, en hann verðr geysi glaðr við þá sögu, því at nú þikist hann hafa alt hans ráð sér í hendi, ef þeir finnast. En er sendimenn váru brott farnir, smíðar ágætr herra Karlamagnús nýjar ráðagerðir, því at senniliga skilr hann fyrir þann háleita meistara, er hann lærði til sinna framferða, at þetta boð Agulandi var bruggat af údyggu hjarta. Hvar fyrir hann tekr þat ráð, sem guð kendi honum, ríðr brott frá herinum meðr sjautigi riddara leyniliga, þar til er hann kemr upp á þat fjall, er svá stóð nærri borginni Agenna, at þaðan mátti görla sjá fram í staðinn. Hér stígr hann af baki sínum hesti ok leggr af sér allan konungligan skrúða ok klæðist öðrum búnaði, tekr spjót sitt af skapti en leggr skjöldinn miðil herða sér, ok býr sik at öllu opp á sendimanna hátt, hafandi einn riddara sér til fylgdar; gengr síðan ofan af fjallinu frá mönnum sínum, en biðr þá bíða sín i þeim stað. Senniliga var þessi [ferð Karlamagnús af öruggri trú ok miklu trausti guðligrar miskunnar, at hann skyldi ganga við annan mann sjalfkrafi í hendr sinna úvina, þar með vissi hann við liggja sœmd ok frelsi heilagrar kristni, at honum tœkist greitt sín ferð, ok vel er [því trúanda, at hinn heilagi Jacobus hafi eigi verit þenna tíma keisaranum fjarri, því at djarfliga gengr hann fram til staðarins. Renna þegar varðhaldsmenn út af borginni móti honum ok spyrja hvat manna þeir væri. En þeir kvaðust vera menn Karlamagnús keisara sendir til Agulandum. Ok þegar sem þat heyrist, eru þeir leiddir í þá höll sem Agulandus sat ok hans höfðingjar, ok sem þeir koma fyrir konunginn, kveðja þeir hann ok tala svá síðan: Vit erum sendir til yðvar af hendi Karlamagnús með því eyrendi at segja yðr, at hann er kominn í þenna stað, er svá heitir, meðr sextigum riddara ok vill gjarna gefa upp sitt ríki ok gerast yðvarr maðr, hvar fyrir hann biðr, at þér komit til tals við hann með aðra sextigi riddara. Ok er Agulandus heyrir þetta, talar hann svá: Vel hafi þit gert ykkart eyrendi; en segit þat Karlamagnúsi, at hann bíði vel, því at ek skal at vísu koma. Gengr keisarinn eptir þat út af borginni, ok hyggr gersamliga at, hversu auðveldast væri [borgina vinna, því at þat var hans eyrendi mest til Agennam. Ferr síðan út af staðinum upp á fjallit til sinna manna, stígr á hest ok ríðr sem skjótast aptr til herbúða. En hvat er þat sem nú heyrðum vér utan verk almáttigs guðs, at Karlamagnús kendist eigi af Agulando ok talaði þó við hann, en hafði fyrir litlum tíma áðr hann sét, sem fyrr var sagt. Lofaðr sé guð fyrir þat ok öll önnur sín verk, er hann dásamliga vinnr móti líkendum með sínum almætti. Ok þegar Karlamagnús var farinn út af borginni, kallar Agulandus konungr saman mikinn her ok ferr með sjau þúsundir riddara til þess staðar, sem hann hugði Karlamagnús fyrir vera meðr fá menn, ok ætlaði drepa keisarann. En er hann kemr í nefndan stað, fær hann þar makliga kaupferð, grípr á mis Karlamagnús, en hefir sik opinberat í údygð ok trúrofi. Því snýr hann aptr til borgarinnar meðr skömm ok svívirðing, er honum nú miklu verra í hug en áðr sem makligt er, hvat eigi skipist nema versni, ok bíði svá þess sem honum skal skjótt til handa koma fyrir sinn údrengskap.

21. Þegar sem Karlamagnús kemr til sinna landtjalda, býrðr hann herinum at búast sem hvatligast, ok heldr síðan til borgar Agennam. En meðr því at hon var sterkliga múruð en hafði mikit afl fyrir innan sér til fylgdar, sitr hann sex mánaði um borgina ok fær ekki at gert, ok á sjaunda mánaði, sem allar þær listir ok smíðvélar sem höfðingjar eru vanir borgir ok kastala meðr at vinna váru vel ok listuliga til búnar, kallar keisarinn á heilagan Jacobum postola, at hann virðist veita kristnum mönnum sitt blezat fullting, svá at þessi borg verði unnin þeim til dýrðar, en dreifist sá úaldarflokkr, er hana hefir rangliga at halda. Ok senniliga heyrði postollinn keisarans bœn, því at svá harða atgöngu veittu Frankismenn meðr postolans atstöðu, at Agulando sýndist engi annarr vænni, ef lífinu skyldi ná, en flýja brott or borginni meðr sínum höfðingjum ok öllu liði er því mátti við koma. Ok svá gerist at hann flýr brott or borginni eina nátt með [öllum sínum her farandi út um hinar lægstu smáttur staðarins til þess staðar er Santun heitir, strengir sik þar inni sterkliga, þikir honum nú þegar vel, sem hann kemst undan ágangi Franzeisa. En er Karlamagnús veit þat, at Agulandus er út flýðr af borginni, gengr hann inn meðr mikinn prís ok fögrum sigri, lætr drepa alla Saracenos, er eigi vildu taka skírn ok gerast hans menn. Dvelst Karlamagnús í borginni lítinn tíma áðr hann verðr víss, hvar Agulandus sitr með Saracenis. Heldr hann þangat til móts viðr hann sínu liði ok sezt um staðinn. Þessi borg Santun stendr mjök nærri þeirri á er Karant heitir, svá at hon geymdi einn veg hjá borginni. Keisarinn gerir tvá kosti Agulando, at gefa opp borgina eða berjast ella. En Agulandus vill heldr eiga bardaga við Karlamagnús en gefa upp borgina at úreyndu: Því búast hvárirtveggju til orrostu. Ríðr Agulandus út af staðnum, en keisarinn í móti, gerðist bardagi þessi hinn harðasti ok féll mart manna af hvárumtveggjum. En meðr því at blezaðr Jacobus postoli stóð með sínum húskörlum, sneri mannfallinu upp á Saracenos, svá at fjöldi hnígr af þeim, því at hvar sem Róllant með sínum kumpánum snerta þá sínum vápnum, þarf eigi umbönd veita, hvar fyrir heiðingjar eru bæði skjótt hræddir ok móðir ok flýja inn aptr í borgina, lykja síðan aptr sterkliga. Setja kristnir menn nú sínar herbúðir umbergis borgina utan þar sem áin var. Ok er Agulandus skilr sik eigi geta borgina haldit, flýr hann [eina nátt út yfir ána, því at engi vegr sýnist honum annarr kjörvísligri til undankvámu. En þegar Frankismenn vita þat, hlaupa þeir á þá meðr miklu afli ok drepa konung af Agabia ok konung Bugie ok nær fjórum þúsundum heiðingja. En Agulandus flýr undan með lið sitt alt til borgar Pamphiloniam, er fyrr var nefnd. Hafði Karlamagnús hana látit upp reisa í annan tíma ok sterkliga múra eptir þá miklu niðrrapan, er hon þoldi fyrir atgöngu Jacobi, svá sem áðr er greint. Ok meðr því at Agulandus skilr þessa borg mjök sterka, hugsar hann hér fyrir at búast. Því gerir hann nú [sína menn í þær hálfur sem honum þótti líkast til liðveizlu, því at í þeim þremr samkvámum, er gerðust miðil Franzeisa ok Saracenos hefir hann látit margt lið meðr mörgum sínum kempum, ok af því stefnir hann til sín miklum her, hvar sem hann kann fá. En sakir þeirrar drambsemi er honum bjó í hjarta, skal engi þora at gera Jamund nökkut kunnigt, hvat fram fari um hans efni, því at eigi þikir honum þat lítil skömm, ef hann svá gamall ok roskinni skal þiggja liðsemd af þessum yngling, ok betra virðist honum at prófa enn í fjórða sinn, hversu viðskiptin fara miðil hans ok kristinna manna. Því gerir hann orð Karlamagnúsi ok segist bíða munu hans tilkvámu í borg Pamphilonia.

22. Karlamagnús keisari sitr nú í greindri borg Santun ok fréttir, hvar Agulandus er niðr kominn, ok dregr at sér mikit lið. Ok af því at heilagr postoli Jacobus hefir mörgum Franzeisum boðit til sín af þeim her sem keisaranum fylgdi til Hispaniam, gerir hann menn [meðr bréfum til Rómam, biðjandi at postoligr herra sjálfr pávinn virðist fyrir guðs skyld at lypta sinni ferð af Róma til frelsis heilagri kristni in Hispania með þann mesta liðsafla er fá kann í Frakklandi. Hér með býðr hann at allir þrælar ok þjónostumenn í Franz skolu frjálsast meðr sínu hyski af öllum þrældómi, ok þeir sem í höptum haldast eða myrkvastofum væri leystir ok liðugir gerfir, en þeir sem áðr höfðu í gengit keisarans misþykt ok úblíðu fyrir gnógar sakir bauð hann nú aptr kallast í sína vináttu; þar með skyldu allir spellvirkjar ok ránsmenn ganga aptr í fríð ok náðir, ef þeir vildi fyrirláta sína framferð ok ráðast í fylgð guðs riddara, heitandi þeim at gjalda aptr sínar eignir, er áðr höfðu mist, en gera fátœka ríka; ok meðr skjótum orðum yfir renna, kallar hann til þessarrar ferðar bæði vini ok úvini, [innlendska ok útlendska, lærða ok úlærða, unga menn sem gamla, heitandi at þeir skolu taka af honum [tímaligar sœmdir, en eilífa ömbun af sjálfum guði, sem vel víkiast undir [þetta hans boð, at meðr guðligum styrk ok þeirra liðveizlu megi hann því auðveldligar fyrirkoma guðs úvinum in Hispania. En þegar sem þessor keisarans boð koma herra páfanum, játtar hann gjarna keisarans bœn, ok býðr at þessi hans boðskapr fari sem skjótast yfir Jtaliam, en tekr sér til fylgðar marga burgeisa af sjálfri Róma, var höfðingi yfir þeim Constantinus prosectus. Hér með tekr herra pávinn þann hluta dróttinligs kross, sem dýrkast ok vegsamast í sjálfri Róma, ok ætlar með sér at hafa fram til fulltingis viðr kristna menn, heldr síðan út af Róma með sœmiligri fylgd, sem þvílíkum herra til heyrði. Koma margir höfðingjar dagliga til fylgdar við herra páfann, því at svá skjótt sem þeir heyrðu keisarans boð ok vilja, bjó hverr sik ok sitt lið sem skjótast mátti. Ferr herra páfinn þar til er hann kemr meðr sínu föruneyti í nálægð viðr keisarann. En þegar sem Karlamagnús verðr varr við tilkvámu postollegs herra, lofar hann allsvaldanda guð ok ríðr út af þeim stað, sem hann sat meðr sínu liði, móti herra páfanum ok fagnar honum með fullri ástsemd ok gleði, leiðir hann heim til sinna landtjalda meðr miklum prís ok fagnaði, segir honum greiniliga alt hversu fram hefir farit miðil þeirra Agulandum, þar til sem nú er komit. Sem allr herr keisarans kemr saman í einn stað, var þat mikill fjöldi, því at svá er senniliga skrifat, at tvær dagleiðir á lengd [ok breidd huldi hans herr jörðina, en tólf mílur at lengd mátti heyra manna kný ok hesta gang. Þessum her öllum heldr keisarinn til Pamphiloniam. Fór fyrstr sá höfðingi er hét Arnald af Berid með sínu liði; þar næst Eystult jarl meðr sínum her. Eptir þat Aragstanus konungr af Brittania, þá Arinald de Albaspina með sinni fylgd, því næst Gundilber Frísa konungr með sinni hirð, þá Oddgeir danski, ok síðan hverr höfðingi eptir annan, en síðast keisari Karlamagnús ok herra páfinn ok allr almúginn. Sem Karlamagnús kemr til Pamphiloniam, vill hann enn prófa til í fyrstu, ef Agulandus vill upp gefa borgina, ok ef hann vill eigi þat, býðr hann bardaga. En Agulandus kýss heldr orrostu, en bíðr Karlamagnús bíða sín [lítinn tíma, meðan hann byggi lið sitt til bardaga, ok þat þiggr hann. Skipar keisarinn fim fylkingar ok gerir höfðingja fyrstu fylkingar Arnald af Berid. Hafði keisarinn meira lið ok betr búit en heiðingjar, ok því gerði Agulandus fjórar fylkingar af sínum her, því at svá segist, at hann hefði hundrað þúsunda, en kristnir menn hundrað þúsunda þrjátigi ok þrjár.

23. Nú sem Karlamagnús hefir skipat fylkingum eptir sínum vilja, eggjar hann herinn mörgum orðum, at hverr ok einn dugi sem drengr er til ok afli sér bæði samt auðœfa þessa heims með sœmd ok góðan orðstír, en af konungi konunga eilífa ömbun án enda. Því næst gengr fram herra páfinn ok blezar allan lýðinn heitandi þar með, at allir þeir sem nú ganga drengiliga fram undir keisarans merkjum skolu þiggja aflausn synda sinna, gefandi alt saman líf ok líkama upp undir vernd almáttigs guðs ok hans blezaða postola Jacobi, fyrir hvers skyld þessi herr er í þenna stað saman kominn, ok allir játta svá gera sem þeir váru eggjaðir. Þegar Agulandus hefir búit sinn her, ríðr hann út af borginni á slétta völlu. Má nú heyra hark ok mikit vápnabrak, því at hvárigir spara at þeyta sína lúðra með hvellum hornum, œpandi stór heróp, svá at langt ok víða skalf jörðin umbergis í þeirra samkvámu. Gerir Arnald af Berid ena fyrstu atreið í þessum bardaga meðr sinni fylking ok ríðr djarfliga fram móti fremstu fylking Saracenorum. Var hann hinn vápndjarfasti maðr, ok öll hans fylgd stórliga vel búin bæði at vápnum ok klæðum. Því höggr hann til beggja handa, þegar sem herrinn mœtist ok ryðr sér veg í miðjan flokk heiðiðingja, veitir mörgum manni bana, ok svá snarpliga gengr hann fram meðr sínum fylgðarmönnum, at skjótt rjúfa þeir fyrstu fylking Affricanorum. Ríðr þá þeim i móti önnur fylking Agulandi, ok stendr við lítinn tíma áðr hon ferr þvílíka leið sem hin fyrri. Ok er Agulandus sér mikinn úsigr sinna manna, reiðist hann í hjartanu ok heldr öllu liðinu í senn í bardagann. En er Frankismenn líta þat, vilja þeir nú eigi spara sik til framgöngu ok halda vígvöllinn drengiliga, svá at þeir hringja með sínum her umbergis ok drepa margan heiðingja, höggva meðr sverðum en leggja spjótum ok kvista hvern niðr hjá öðrum sem hráviði, þar til at mikil hræzla kemr yfir Agulandum, því hann sér kristna (menn) fá mikinn framgang í þessum bardaga, en alla völlu hulda af líkum sinna manna, en þá sem lifa skjálfa ok pipra af hræzlu, ok búna brátt at flýja hvern sem fyrr mátti við koma. Því skilr hann at ekki er til annarr en freista brottkvámu. Ok svá gerir hann, flýr nú undan meðr þat litla lið er honum mátti fylgja til skipa sinna, ok siglir hann til Affricam meðr lítilli sœmd en mikilli hræzlu. Þikir honum nú vel, þó at Jamund son hans prófi sína karlmensku við Frankismenn, því sezt hann í þá borg er Visa heitir meðr drottníng sinni ok öðru liði. En þegar Franzeisar kenna flótta heiðingja, sœkja þeir vaskliga eptir ok drepa svá titt, at fátt eina komst undan af heiðingjum. Svá miklu blóði var út helt á þeim degi, at tók í ökla. Altomant konungr ok Ebraus af Sibil flýðu brott með litlu liði ok leyndust í nálægum fjöllum; sumir leitaðu í borgina Pamphiloniam sér til hlífðar, en þeim varð þat at lítilli hjálp, því at svá sem orrostan laukst, gékk Karlamagnús inn í borgina ok lét drepa hvert manns barn af Saracenis er finnast mátti. Eptir þenna bardaga ok fagran sigr, er guð ok heilagr Jacobus veitti Karlamagnúsi, fór hann meðr herinn til Argue brúar takandi þar náttstað. En á þeirri sömu nótt leyndust nökkurir brott at úvitanda keisaranum þagat til sem valrinn var sakir ágirni, ok gerðu sér miklar byrðar af gulli ok silfri, er í nóg lá um völluna, ok öðrum gersimum, ok sem þeir eru aptr á veg, koma at þeim at úvöru tveir fyrr greindir konungar Ebraus ok Altomant meðr Saracenis er undan kómust, ok sœkja at þeim ok drepa svá görsamliga, at nær þúsund kristinna manna féllu þar. En heiðingjar þóttust allvel hafa leikit ok riðu brott um nóttina, léttu eigi sinni ferð áðr þeir kómu til Cordubam. En keisarinn sem hann vissi hvat gerzt hafði, lét illa yfir þeirra ferð, at Saraceni skyldu fyrir eina saman heimsku ok fjáragirnd sinna manna svá mikit skarð hafa höggit í þeirra flokki.

24. Næsta dag eptir þenna bardaga, er ágætr herra (Karlamagnús keisari) átti við Agulandum, er nú var brottflýðr at sinni af Hispania, spurði keisarinn, at einn höfðingi af Nafaria er hét Furra var kominn undir þat fjall, sem landsmenn kalla Garzdin. Þessi höfðingi vildi fyrir eins finna Karlamagnús ok eiga bardaga viðr hann, því at Furra sem hann heyrði keisarann kominn í Galicia, óttaðist at hann mundi finna sitt ríki Nafariam, því hafði hann liði samnat ok ætlaði at halda til fundar við Karlamagnús ok sigra hann í bardaga, ef svá fœri sem hann vildi. Ok er keisarinn fréttir þat, heldr hann þegar til fjallsins sínum her ok býðr Furra at gefast upp í sitt vald. En hann býðr bardaga í móti. Því búast hvárirtveggju til orrostu, en á næstu nótt fyrir bardagann vakir keisarinn í sínu landtjaldi ok bíðr guð með góðfúsri bœn ok hinn heilaga Jacobum postola, at hann féngi sigr í þessum bardaga, ok þess bíðr hann hér með, at guð auðsýndi þat með marki sinnar miskunnar, hversu margir af kristnum mönnum skyldu í þessu stríði dauða þola fyrir heiðingjum. En þessa bœn keisarans virðist almáttigr guð stórmerkiliga birta, því at um morgininn sem herrinn var búinn, sást rautt krossmark á þeirra manna herðum utan yfir herklæðunum, sem guðlig forsjó skipaði feiga. Ok er Karlamagnús keisari sá svá háleitt mark, at eigi mátti við dyljast hversu margir falla mundu fyrir vápnum, ef þeir kœmi í orrostuna, vill hann prófa, hversu þeirra mál skipist, ef annat ráð gerist fyrir þeim, ok lætr samna saman öllum í sitt oratorium er þvílíku marki váru merktir, ok lykja aptr síðan, en ferr eptir þat til bardaga móti Nafaris; ok er skjótt at segja af þeirra viðskiptum, at Furra fellr ok fjórar þúsundir heiðingja með honum, en engi af kristnum mönnum. En er kveldar, víkr keisarinn til sinna landtjalda ok lýkr upp því herbergi, sem riddararnir váru inni byrgðir, ok sér þar guðliga skipan fagrliga fylda, svá at þeir sem þar váru heilir ok hraustir um morgininn innsettir, finnast nú allir dauðir sem til er komit. Birtist þat í þessum hlut, at engi má umganga þá dauðastund sem guð skipar hverjum til handa. Vinnr Karlamagnús síðan undir sik Nafariam meðr þeim heröðum er þar liggja í nánd.

25. Litlum tíma síðar en þeir tveir konungar Ebraus ok Altomant, sem brott kómust or þeim bardaga er Karlamagnús átti við Agulandum síðast, váru komnir í borg Cordubam, sem áðr var sagt, hugðust þeir hefna skyldu þeirrar svívirðu, er Agulandus hafði farit fyrir Karlamagnúsi; ok því samna þeir saman miklu liði af heiðnum þjóðum ok ríkum konungum. Því mjök margir váru þeir at eigi treystust sjálfir at stríða mót keisaranum, en sakir þess at vili var í gnóg, styrktu þeir hvern eptir megni, er til þess bar þoran at halda stríð við hann. Því gera greindir konungar orð Karlamagnúsi, at þeir bíða hans tilkvámu við borgina Cordubam. En þegar keisarinn heyrir þat, vendir hann þagat sínum her, ok sem hann kemr í nánd borginni, halda konungarnir út í móti honum um þrjár mílur ok fylkja þar. Frammi fyrir liðinu skipa þeir fótgangandi menn búna mjök undarliga, höfðu þeir svört skegg ok síð, af þeirra höfðum stóðu horn hvervitna, þeir váru illiligir hvar sem þá leit, svá at líkari váru þeir djöflum eða öðrum hræðiligum skrimslum en mönnum. Þessir sérhverir höfðu í sínum höndum stórar trumbur ok holar bumbur, þar með hljóðbjöllur smár ok hvellar. Svá bíða þessir keisarans. En þegar hann kemr svá nærri sem mátuligt þótti, skipar hann þrjár fylkingar af sínum her; setjandi fyrstu fylking af frœknustu mönnum ok ungum ok góðum hestum, aðra gerir hann af fótgangandi mönnum, þriðju af riddarum. Ok er fyrstu fylkingar hvárra megin koma saman, taka greindir heiðingjar til sinnar þjónostu, hlaupa fram móti Franzeisum með miklu ópi ok blístran, grenjan, bölvan ok allskonar illum lætum, berjandi á sínar bumbur, hristandi hljóðbjöllur, þeyta þar með horn ok trumbur, en berja á tabur. Ok svá sem hestar kristinna manna heyrðu sva bölvuð læti þessarra skrimsla ok litu þeirra hræðiligu ásjánur, kasta þeir sér um þegar í stað ok flýja sem œrir ok galnir, svá at riddarar féngu þeim með engu móti aptr snúit til bardagans. Ok svá gera þessir úvinir mikit af sér, at hverr ok einn maðr er á hesti sitr, verðr nú at flýja þótt nauðigr; því at svá hræðiligan gný ok hark ok háreysti gerðu þessir bölvaðu úvinsins limir, at engi þóttist þvílíkt undr hafa fyrrum heyrt. En hvat þarf hér lengra um at gera, en svá reka heiðingjar þrjár fylkingar Karlamagnús, at aldri er hann svá gildr ok mikill fyrir sér, at né eina mótstöðu megi nú veita, ok svá elta Saraceni Franzeisa sem aðra flóttamenn upp á þat fjall er stendr tvær mílur brott frá borginni. Gerðu þá krisinir menn fjallit sér at vígi ok bjuggust til viðtöku, ef heiðingjar vildu at þeim sœkja. Ok er þat sá Saraceni, vendu þeir aptr til borgarinnar. Settu kristnir menn eptir þat landtjöld sin í fjallinu ok biðu svá morgins. En svá hafði guð ok heilagr Jacobus vel geymt sinna manna, at engi lét sitt líf á þeim degi fyrir heiðingjum. Um morgininn árla kallar keisarinn saman hina vitrastu ráðgjafa ok spyrr þá eptir, hvat nú sé til ráða. En allir segja at eigi sýnist þeim mart til útvega, en kveðast því öllu skolu gjarna hlýða, sem hann vill til leggja. Keisarinn býðr at allir ríðandi menn í herinum láti vefja höfuð á hestum með líndúkum léttum, at eigi megi þeir sjá fásén býsn ok ljót ferlíki Saracenorum. En þar með skolu þér fylla eyru hestanna með vaxi eðr einhverju öðru, svá at eigi heyri þeir hark heiðingja ok ill læti. Ok sem svá var gert ríða kristnir menn djarfliga ofan af fjallinu til móts við Saracenos. Verða þeir glaðir við þat, því á einn hátt ætla þeir at leika við Frankismenn sem fyrra dag. En þat gengst þeim eigi, því at þótt þeir hleypi nú fram sínum skrimslum með verstum lætum er þeir máttu við komast, standast hestar kristinna manna vel þeirra umfang. Því gerist nú stórliga orrosta, því at skjótliga sem Frankismenn mega vápnum við koma, þikir þeim vel at fara, gjalda nú þat drengiliga er þeir þóttust heiðingjum ömbuna, því at þat var þeim í hug fyrra dag, þá er þeir nauðgir undan hélda, at hvárki skyldu þeir spara höfuð né bol heiðingja, ef guð gæfi þeim fœri á í annan tíma. Fellr nú stórliga margt af Saracenis, en hverr er má leitar undan viðrskipti Franzeisa, ok þyrpast fram undir höfuðmerki heiðingja. En um þat var svá búit, at einn vagn stórliga vel búinn stóð í miðjum herinum, fyrir honum (váru) átta yxn, en or vagninum stóð upp eitt rautt banel með hárri merkistöng. En þat var siðvani Saracenorum at flýja eigi or bardaga, meðan þeir sæi merkit standa, ok er keisarinn vissi þat, ríðr hann fram í her heiðingja styrktr guðligum krapti á þeim hvíta hesti er Balam sendi honum, ok ryðr sér rúman veg alt undir höfuðmerkit sveiflandi sínu góða sverði til vagnsins ok sníðr sundr merkistöngina, fellr þá niðr merkit sem ván var, heldr þá síðan aptr í sína fylking. En jamfram ok Saraceni líta sitt höfuðmerki niðrfallit, verða þeir felmsfullir ok flýja án dvöl. En kristnir menn sœkja eptir með ópi ok áeggjan ok fella hvern heiðingja ofan á annan, svá at á þeim degi drápu þeir átta þúsundir heiðingja ok konunginn af Sibil. En Altomant komst inn í borgina Cordubam með tveim þúsundum, aptr lykjandi öll port. En um morgininn eptir segir hann mönnum sínum, at þat eitt sé þeim til at gefast í vald keisaranum ok gerast hans menn, ok því játta allir, því at nú var engi annarr líkari. Síðan gefr Altomant upp borgina Karlamagnúsi meðr þeim skilmála, at hann ok allir er honum fylgja skolu skírast láta en halda síðan borgina af keisaranum, svá lengi sem Altomant lifði, ok styrkja keisarann í öllu því er hann mætti. Fór þá svá fram. Nú hefir verit sagt um hríð, hversu viðrskipti hafa farit miðil Karlamagnús ok Agulandum, en hér næst skal á líta hvat fram ferr í öðrum hálfum Hispania á þessum tímum.

26. Nú skal þar til taka er Jamund son Agulandi skilði við föður sinn ok fór at búa í turninum, at hann gerði Balam sendimann eptir lítinn tíma aptr til Agulandum at forvitnast, hvat með honum fœri fram, eptir því sem fyrr í sögunni mátti heyrast. Ok er Balam kom aptr ok sagði Jamund þat sem hann hafði víss vorðit, vildi Jamund með engu móti svá fram fara lengr at sitja í sama stað með svá mikinn her sem hann hafði. Því skiptir hann sínu liði sundr í þrjá staði, tekr einn hluta sér (til) fylgdar, váru í þeim flokki tuttugu þúsundir; fyrir annan hluta liðs skipar hann tvá höfðingja, optnefndan Balam ok Triamodem konung frænda sinn meðr mörgum konungum, hertogum ok jörlum; þeir hafa mestan hluta liðs meðr sér, því sendir Jamund þá út af turninum í þann hluta ríkisins er firr stóð, en hann ferr sjálfr í þá staði er meir váru í nálægð við Karlamagnús; hann hefir með sér fjóra höfuðguði sína, er fyrr váru greindir, undir hverjum at var alt traust þeirra, hvar fyrir Jamund skipar sitt lið mest af úvönum mönnum ok ungum til stríðs ok bardaga; þriðja hlut síns liðs, ok er sá minstr, setti hann til geymslu viðr turninn. Fara nú þessir illskuflokkar víða um Hispanias, ok er þeirra yfirferð allúþörf guðs hjörð, því at þeir drepa kristna menn en ræna fé, hvar sem þeir mega. En sakir þess at Jamund er foringi þessa liðs, skal af hans ferðum einkanliga greina, þvi at hjá honum er líkast til nökkurra tíðenda.

27. Þegar sem Jamund fór út af turninum, gengr hann at með miklu kappi (at) svívirða kristna menn ok niðr brjóta, svá at engi reisir rönd við honum, vinnr hann undir sik margar borgir ok kastala með eldi ok vápnum, ok svá var hann grimmr ok illgjarn í sínum framferðum, at svívirðiliga lét hann drepa hina vöskustu menn, er eigi vildu níðast á guði sínum ok lúta bölfaðum skurgóðum, en af konum bauð hann brott sníða brjóstin, ef þær samþyktist eigi þeirra fúlum illvilja, hvar fyrir margir snerust til skurgoða villu. Hér með aflar hann svá mikit gull ok silfr ok aðrar gersimar, sem eigi mátti telja. En með því at þessi ofsókn, er Jamund gerði, fór víða um landit, fréttir Karlamagnús keisari þessor tíðendi þar sem hann er, ok sakir þeirra únáða sem hann átti á þeim tímum í at standa ok áðr var sagt þóttist hann eigi mega halda til móts við Jamund; því kallar hann til sín tvá konunga, þá er annarr hét Salomon ok var höfðingi yfir Bretlandi en annarr Droim er stjórnaði Gaskhuniam. Til þessarra talar keisarinn svá: Meðr því at ek má eigi svá skjótt sem þyrfti koma til fundar við Jamund son Agulandi ok rísa móti þeim úfrið er hann gerir landi vinar míns Jacobi, skipar ek ykkr höfðingja þess liðs er sendast skal á njósn fram fyrir Jamund, at hann geysist eigi at úvöru hingat á oss; ok ef svá berr til, at þér mœtit nökkurum riðli eigi mjök miklum af þeirra flokki, þá hafit þvílíkt lið með yðr sem þér þikkizt vel mega móti taka; en gerit oss sem skjótast orð, þegar þörf gerist ok yðr sýnist svá betr standa. Þeir samþykkja þessu gjarna, taka sér til fylgdar meir en þrjátigi þúsunda ok fara síðan þar til at þeim verðr kunnigt af ferðum Jamundar. Því reisa þeir sínar tjaldbúðir í nánd einu fjalli er heitir Asprement ok gera síðan tíu þúsundir lengra fram á vörðinn; váru þeir harðla vel búnir at öllum herskrúða, ríða þeir upp á þann háls er gekk undan fjallinu, ok svá ofan öðrum megin í hlíðina ok nema þar staðar, því at þaðan mátti víða sjá, litu þeir ok þá turn Jamundar, skipa þeir liði sínu í fylkingar ok vildu búnir vera þess er at höndum kynni koma.

28. Rétt á þessum tíma er njósnarmenn keisarans váru á ferð komnir, sitr Jamund um eina borg, er sá konungr hafði (at) halda, sem Kalabre hét, ok vinnr hana en drepr konunginn. En eptir þat vendir hann aptr á leið til turnsins með sínum mönnum, hœlast þeir mjök ok þikkjast vel hafa leikit, því at mörgum manni hafa þeir snúit til sinna guða en drepit þó miklu fleiri, þar með er svá mikit fe í þeirra ferð sem eigi þurfti meira. Þeir fara nú veg sinn, þar til er þeir finna þá Frankismenn fyrir sér, er á vörð sátu í hlíðinni fjallsins, sem áðr var getit. Jamund sér at þeir hafa fylkt liði sínu, en eru miklu færri (en) hans menn, því eggjar hann höfðingja til framgöngu. En kristnir menn sem þeir líta ferð Jamundar hafa sik kyrra ok staðfasta, breyta meðr engu móti sinni stöðu, ætla heiðingjum atgöngu veita, ef þeim líkar, en sér taka drengiliga í móti ok standa fast ok þrifliga. Ok af því at Jamund kemr eigi í hug at þessi flokkr muni þeim nökkut móti stríða, ef til prófar, lætr hann fram í fyrstu bogmenn ok bíðr þá skjóta Franzeisa [hart ok tíðum, þar með ríða at ungir menn með digrum spjótum leggjandi. En Frankismenn hafa svá öruggar hlífar, at engi hlutr gengr á þá hvárki spjótlög né þykk örvaflaug. Ok er Jamund sér þetta ekki tjóa, eggjar hann riddara sína ok bíðr þá gera harða atsókn. En er kristnir menn sjá þat at Jamund lætr þat í fram sem til er, bregða þeir sverðum en leggja með spjótum, ok gera svá hart móttak, at þegar brestr flótti á heiðingjum, því at vápn þeirra váru bæði stinn ok örugg, svá at engi hlíf stóð við. Snýr þá mannfalli í lið heiðingja, því at Franzeisar hleypa með svá miklum ákafa ofan or hlíðinni, at hverr sem fyrir varð tók skjótan dauða, ef hann vildi eigi flýja. Því snúa þeir fyrst á flótta er fremstir standa, en sakir þess at þeir stóðu vel, sem eigi höfðu enn kent hversu sárt vápn Franzeisa kunnu bíta, varð í fyrstu þeim sem bleyddust mjök úgreitt um flóttann, því at aðrir géngu at þeim framan, en aðrir stóðu at bakinu, ok þeir þar í miðil. Hvaðan af nú gafst guðs riddarum fœri at sníða höfuð ok hendr heiðingja brott af búkum þeirra. Ok svá ganga þeir njósnarmenn Karlamagnús snarpliga fram, at þeir koma rétt í fylking Jamundar ok drepa merkismann hans er hét Estor, en reka hann af hesti mjök svívirðliga. En er Afrikamenn sjá þessor tíðendi öll saman, bíðr nú engi annars, heldr flýr hverr sem búinn var, sumir á fjöll í brott, aðrir leituðu at komast í turninn, en flestir hlupu út á þá á, er féll í gegnum dalinn nálægt bardaganum. En af Jamund er þat segjanda, at eptir mikla bakfall er hann fékk reis hann skjótt upp ok gat náð hesti, er hljóp um völlinn, sté síðan á bak ok hleypti brott or orrostunni sem mest mátti aftaka, fyrirlátandi hæðiliga sjálfa guðina ok allan þann ríkdóm sem áðr hafði hann rangliga aflat, stefnir sinni ferð til turnsins ok vildi fyrir eins honum ná. Ok er þat sér einn frœknasti riddari Frankismanna, rennir hann eptir Jamund meðr brugðnu sverði þeim skjóta hesti er hann sitr á, ok eftir hann alt at turninum. Ok rétt í því er Jamund hleypr í hlið virkisins, kemr riddarinn at utan ok höggr eptir honum, kemr sverðit á hestinn fyrir aptan söðulbogann; Jamund steypir sér fram af hestinum í því er hann heyrði sverðit ríða; var þat högg svá mikit, at ekki hefði hann þurft fleiri, ef þat hefði honum komit í höfuð sem riddarinn ætlaði, því at hestinn tók sundr í miðju, svá at fremri hlutr fylgdi Jamund inn í garðinn, en eptri féll út á völlinn. Skildi svá meðr þeim, at riddarinn reið aptr til sinna manna, en Jamund sat eptir með skömm ok skaða. Höfðu kristnir menn drepit þá hvern er þeir máttu en alla rekit á flótta, svá at vígvöllrinn var með öllu frjáls ok liðugr af liði heiðingja.

29. Géngu Frankismenn síðan til skreytt(r)a vagna, er hlaðnir váru með gulli ok silfri ok öðrum dýrum gersimum, er nú stóðu geymslulausir, áttu þeir nú at skipta miklu herfangi ok fríðu. Kristnir menn sjá nú einn vagn frábæran öllum öðrum, því at þar var yfirtjaldat dýrastum pellum ok búit víða með rauðu gulli. Því ganga þeir hér til, lypta tjöldum ok finna þar fjóra fjándr saman í flokki, stendr hverr hjá öðrum, þat eru þeir fjórir guðar heiðinna þjóða, er Agulandus lét til búa meðr mestu mekt áðr hann fór til Hispaniam, eptir því sem fyrr má finnast skrifat. Sem Krists riddarar sjá þessa úvini, þikkir þeim fara at harðla vel, taka til þeirra úþarfsamliga ok steyta þeim ut or vagninum niðr á jörðina. Finna þeir eigi, at svá mjök bregði þeim við, þó at þeir líti í augu þessum skrimslum, sem Agulandus hrósaði þann tíma er þau kómu heim til hans af Arabia, því at þat kvazt honum þikkja líkligt, ef kristnir menn litu þeirra reiðuliga ásýnd, at öll þeirra hugdirfð mundi at engu verða; en þat prófast nú alt öðruvis, því at kristnir menn reisa upp fjóra staura mjök háfa en reka rúmsnöru at fótum guðanna, ok draga þá stundum upp en láta stundom detta langt niðr. En til þess fara þeir þann veg við þá, at ef nökkurir heiðingjar væri nálægir, skyldu þeir sjá mega þeirra hrakferðir. Hér með hrækja þeir á þá ok berja með trjám ok steinum farandi með þá mjök svívirðiliga ok þó makliga. Varð Franzeisum af því öllu saman er guð veitti þeim nú mikil gleði, venda síðan aptr til fyrrgreindra konunga Droim ok Salomonem, hafandi með sér guðina ok öll önunr auðœfi er þeir aflaðu í þessarri ferð. Birtu þeir greiniliga alt viðrskipti, hversu gengit hafði miðil þeirra ok Jamundar, sýndu þeim guðina ok báðu þvílíkt af gera sem þeir vildi. En þat samþykti öllum, at goðin biði tilkvámu Karlamagnús keisara, ok gerðist sá útvegr á þeirra máli er honum bezt líkaði. Skolu njósnarfylkingar keisarans hér hvílast lítinn tíma, en segja þessu næst af einum ágætum herra, er almáttigr guð ok heilagr Jacobus virðust senda til frelsis sínu landi en styrks ok fulltings við Karlamagnús keisara.

30. Á þessum tíma er þvílíkir hlutir fara fram í kristni guðs, sem um stund hafa verit greindir, réð fyrir Borgundia sá höfðingi er hét Girarð son Bonivi konungs. Herra Girarð sat í þeim stað er kallast Freriborg, hann var mikils háttar höfðingi, svá at um hans daga fannst engi vildri herra í þeim löndum, því at hann gékk umfram flesta konunga bæði at ríki ok vitrleik. Hann var hinn drengiligsti maðr, harðla vel á sik kominn, þrekligr ok ekki hár, hœveskr í meðferði, blíðr ok ástsamligr góðum mönnum en grimmr ok stórliga harðr móti úvinum. Herra Girarðr var nú mjök hnígandi, svá at hann hafði hundrað vetra síns aldrs, en áttatigi vetra hafði hann riddaraligum búnaði þjónat; hann var hinn vápndjarfasti, ok hafði átt margar orrostur, en svá [mikla gæfu ok sigrsæli veitti guð honum, at á engan vígvöll kom hann þann at eigi féngi hann fagran sigr. Hann átti sér ríka frú ok fjóra syni, váru tveir á þessum tíma frægir riddarar, hét hinn ellri Bernarðr en yngri Aemers; þriði sona Girarðs hét Milun, en hinn fjórði Girarð, varu þeir ungir ok höfðu enn eigi tekit herklæði. Herra Girarð átti sér eina systur, en þeirrar fékk sá höfðingi er Milun hét, gátu þau tvá sonu Boz ok Klares, þessa tók herra Girarð til sín unga at aldri, fóstraði vel ok heiðrliga, kennandi þeim margar listir ok hœvesku, þar til er hann gerði þá riddara ok setti höfðingja fyrir miklu liði. Nú sem herra Girarð fréttir þær únáðir sem Affricamenn reisa upp in Hispania, ok þat með at hinn frægasti herra Karlamagnús keisari er farinn þagat kristni til frelsis með öllum þeim afla er hann fá mátti, hugsar hann at þat mundi vera gott verk fyrir guði at fara þagat með sínum styrk til fulltings við keisarann í endadögum síns aldrs ok stríða fyrir guðs skyld móti heiðnum þjóðum. Ok með því at ágætr herra Jacobus postoli sér nauðsynliga landi sínu hertogans tilkvámu, styrkist þetta svá meðr herra Girarð, at hann kallar saman frítt lið ok mikil ok býr ferð sína til Hispanialands, veljandi af sínu ríki fimtán þúsundir hermanna með bezta búnaði vápna klæða (ok) hesta meðr öðrum nauðsynligum hlutum, þar með ferr fjöldi ungra manna þeirra er eigi höfðu enn tekit riddarabúnað; í þessarri ferð váru tveir systursynir hertogans ok fjórir synir hans, er áðr eru nefndir, ok margir aðrir ríkir menn. Ferr herra Girarð meðr flokki sínum þar til (er) hann kemr in Hispania. Ok þegar sem hann kemr þar flýgr honum fyrir eyru hversu grimmliga Jamund son Agulandi fóttreðr kristinn lýð, fréttir hann þat eigi síðr, at þann sterkasta turn er í var ríkinu hafði hann at halda, en Karlamagnús keisari var í öðrum stöðum mjök fjarri. Ok fyrir þat at herra Girarð þikist þat skilja, at þar mun vera höfuð ok upprás allra heiðinna manna afls sem er Jamund, vill hann í engum stað fyrri reyna sína framgöngu en þar sem foringinn er fyrir, því snýr hann sinni fylgd til turns Jamundar. En honum berr svá giptuliga til, at á næstu nótt eptir þá miklu svívirðing er Jamund fór fyrir njósnarmönnum keisarans ok fyrr var sagt, kemr hann með sínu liði svá nærri turninum, at eigi var lengra miðil en eitt örskot; reisa þar síðan herbúðir sínar umbergis hjá ok bíða svá morgins. En á næsta dag eptir lætr hertoginn herklæða lið sitt ok bíðr at hverr sé búinn til viðrtöku, ef Jamund leitaði út or turninum, ok svá er gört.

31. En af Jamund er þat segjanda, at honum líkar stórum illa, þar sem hann sitr í turninum, sakir þeirra sneypu er hann fékk af fundi kristinna manna í fyrsta tíma er hann átti vápnaskipti viðr þá, hefir látit guðina sjálfa ok mestan hluta þess liðs er honum fylgdi. Ok sem honum er sagt, at kristnir menn hafa reist sínar búðir rétt hjá sínu herbergi, batnar honum lítit í hug viðr þessa sögu, heldr fyllist hann nú upp mikillar reiði, ámælir mönnum sínum á marga vega ok kennir þeirra bleyði ok ragskap þá svívirðing sem hann hefir farit, virðir hann svá sem Frankismenn hœlist viðr hann, ok setti því sína bygð svá nálægt, at þeir þikist alt ráð hafa sér í hendi, því at eigi kemr honum í hug at nökkurir aðrir muni hans turni umsátir veita, en þeir sem fyrra dag ráku hann á flótta mjök hæðiliga. Hvar fyrir hann ætlar nú at hefna þeirra hrakfara ok ríða á Frankismenn djarfliga ok reka þá brott meðr harðri hendi, því biðr hann at allir þeir sem turninn byggja búi sik til atsóknar, ok svá gerist. En herra Girarð, sem hann verðr víss, at Jamund ætlar at hleypa á þá sínu liði, talar hann svá til sinna manna: Góðir vinir, segir hann, farit fram mínum ráðum, ok mun þá vel duga. Í fyrstunni sem þeir ganga at yðr út af virkinu, skolu þér ekki taka hart í mót, utan hlífa yðr sem bezt viðr þeirra áhlaupi, ok gefa gott rúm at þeir gangi sem lengst brott frá turninum, því at hann vilda ek geta af þeim unnit á þessum degi með guðs vilja, ok því skolum vér þess geyma, at draga oss æ svá a(t) turninum, sem þeir firrast, ok ef svá verðr, at vér komumst miðil þeirra ok turnsins, skal hverr ok einn neyta sinna vápna sem drengiligast. Allir játta svá gera sem hann biðr, ok segjast gjarna hans ráðum vilja hlýða ok spara eigi hold ok bein heiðingja.

32. Jamund sem hann er búinn, heldr (hann) út (af) turninum öllu liðinu ok hleypir fram at kristnum mönnum meðr mikilli ákefð, skjóta heiðingjar af tyrkneskum bogum stálhörðum örum, leggja spjótum en höggva sverðum, ok ætla þegar í fyrstu atreið koma Franzeisum fyrir. En menn herra Girarðs hafa þau ráð er þeim váru kend, verjast vel ok standa fast, láta líttat hörfa, til (þess) at því djarfligar gangi heiðingjar fram, sem þeir finnas nökkut vikna fyrir, ok svá ferr um stund, at Affricamenn sœkja með ákafa en vinna þó alls ekki, þar til at herra Girarð fær þeim ekki hagligan bakjarl; því at meðan þeir hafa fengizt í sókninni sem harðast, hefir hann dregit sik at turninum með mikinn flokk manna ok kemr nú heiðingjum í opna skjöldu eptir mikit heróp ok eggjar menn sína til framgöngu, ok allir er þat heyra gera skjótt umskipti, bregða sverðum ok höggva bæði ótt ok tíðum, at engi hlíf stendr við. Ok þegar heiðingjar kenna sár ok svíða snarpeggjaðra sverða, er eigi langt at bíða áðr flótti brestr í þeirra liði, ok heldr hverr undan ok varð feginn er því matti ná, eigi síðr Jamund en aðrir, stefna þeir til þeirrar borgar er Hamne kallast. En kristnir menn reka djarfliga flóttann ok drepa margt af heiðnum mönnum, eru fremstir í flóttarekstrinum tveir systursynir herra Girarðs, er fyrr váru nefndir, Boz ok Clares, ok brytja einkar stórt lið heiðingja. En herra Girarð verr turninn fyrir þeim er þagat vildu hjálpar leita. Jamund sem hann sér menn sína drjúgum falla, h(r)yggist hann bæði ok reiðist ok þikir illa at fara, snýr þeim hvíta hesti er hann reið, ok ætlar at hefna þeirra sem dauðir váru, snarar at sér sinn sterka skjöld sem fastast en tvíhendir þat digra spjót sem hann hélt á, ok keyrir hestinn sporum rennandi fram at einum dygðugum riddara ok leggr til hans. En þessi riddari var Clares systurson Girarðs, ok meðr því (at) hann sér ákafa atreið Jamundar ok skilr at hann er bæði mikill ok sterkr, leitar hann sér ráðs ok hleypir sínum hesti hart í móti, heldr spjótinu fimliga til lags, ok er þeir mœtast, leggr Jamund sem fyrr sagði til Clares, ok kemr sverðit á utanverðan skjöldinn. En Clares víkr hestinum út af, ok stökkr spjótit út af skildinum, svá at hann verðr ekki sárr. En Clares leggr í því til Jamundar meðr svá miklu afli, at hann fellr mjök hneisuliga af baki, ok flekkaðist þá sá hinn fagri hjálmr er hann bar á höfði bæði af moldu ok sauri. En er Jamund hleypr upp sér hann engan útveg líkara en hann fleygir sér út á þá á er fellr rétt hjá ok fyrr var getit, ok kemst yfir hana þó at nauðugliga, ok skilr svá með þeim, at Clares tekr þann hvíta hest er Jamund féll af. Eptir þat er alt lið heiðingja er drepit, en sumt dreift, snýr Clares aptr til turnsins. Hafði herra Girarð tekit hann þá í sitt vald ok drepit þá alla heiðingja er þar fundust. Skorti þar hvárki vist né drykk ok önnur auðœfi, þat gnœgst sem hverr kunni kjósa. Gerist nú mikil gleði í liði Girarðs, því at honum þikir sér vel hafa fallit it fyrsta sinn, er þeir áttu vápnum skipta við Affricanos.

33. En af Jamund er þat at segja, at þegar sem hann komst af ánni, flýði hann í þann stað sem honum þótti vel duga. Dreif skjótliga til hans þat lið sem flýð hafði. Var Jamund stórliga reiðr, en flestir hans menn hryggir hugsjúkir ok sárir, ok sögðu svá miðil annarra hluta; Aumir erum vér ok veslir sakir þeirrar úhamingju, er oss berr til handa; höfum látit guði vára alla, gull ok silfr ok mestan hluta þessa liðs er Jamund fylgdi hér með bæði konunga, jarla ok aðra mikils háttar menn af váru ríki, eða hvat munum nú at hafast? Síðan ganga þeir þar til er Jamund sitr meðr bleiku andliti, ok fœra hann or herklæðum, því at bæði var hann móðr ok vátr. Eptir þat segja þeir svá til hans: Herra, hvat er nú til ráða? Hann svarar af miklum móði: Vei verði yðr, segir hann, hvat þurfi þér at spyrja mik at ráðum. Aldri meðan ek lifi, verðr ek huggaðr af þeim harmi, er (ek) hefir fengit fyrir yðra úðygð. Þér hrósuðut yðrum riddaraskap heima í höllum mínum ok loptum, þá er þér sátuð glaðir ok drukkut it bezta vín mitt, sögðuzt þér skylda eignast Frakkland ok skipta miðil yðvar allri eigu kristinna manna, en drepa þá eða reka í útlegð. Úsynju trúða ek yðr huglausum hrósarum ok þeirra arm(r)a fortölum er mik eggjuðu at fara til þessa lands með mikinn her ok fríðan, því at nú hafa þeir svikit mik ok gert mér svá mikinn skaða, at Affrika fær eigi bœtr. Sem Jamund hefir þvílíka hluti talat, kallar hann til sín þann mann er hét Butram ok segir svá: Stig upp á þann fljótasta hest sem þú finnr í várum her, ok ríð hvatliga þar til er þú kemr fyrir konunga vára Balam ok Triamodem, ok seg at þeir komi sem fljótast til móts við oss meðr alt þat lið er þeim fylgir, ok samni hvar við er þeir mega, seg ok greiniliga öll þau tíðendi er oss hafa at borizt. Sendimaðr gerir sem honum var boðit, stígr á hest sinn ok ríðr dag ok nótt um fjöll ok dali, til þess er hann kemr í her heiðingja, ok kemr fyrst at landtjaldi Goram ræðismanns, ok segir honum alla þá úgæfu er Jamund hefir til borit. Ferr þessi sögn skjótt um herinn. Hvar fyrir saman koma allir hersins höfðingjar, ok segir Butra greiniliga, hvat fram hefir farit síðan þeir skildu, ok svá at Jamund biðr, at þeir komi á hans fund með svá mikinn afla sem mestan kunna þeir fá. Sem Balam heyrir þenna framburð Butra, hugsar hann með sjálfum sér, hversu falsliga er átrúnaðr bölvaðra skurgoða, en styrk ok mikil trúa kristinna manna, hvar fyrir hann kemst við í sínu hjarta fyrir vitjan heilags anda, því at allsvaldandi guð hefir hann fyrirætlat sinni miskunn fyrir þann velgerning, er fyrr var greint at hann góðmannliga framdi við Nemes hertuga, þá er hann var í valdi Agulandi ok dœmdr af honum til dauða. Því bíðr hann optligri bœn til guðs leyniliga meðr viðkomnu hjarta, sem hér má heyra: Þú hinn hæsti faðir almáttigi guð, er kristnir menn makliga dýrka ok vegsama, ek játti þik vera konung allra veralda ok skapara allra hluta; ok meðr því at ek trúi senniliga, at þeir hlutir, sem nú hefir ek heyrt, hafa nú orðit fyrir þinn krapt mótí líkendum, at fáir menn stigi yfir svá mikinn fjölda, þá bið ek þína hina mildastu ástsemd, at eigi komi yfir mik syndugan ógurlig þín reiði eptir mínum makligleikum, heldr bíð þú mín miklu þolinmœði, ok lát eigi fyrr mína önd takast brott or líkamanum, en ek er skírðr ok þér signaðr. Svá segir hann meðr társtokknum augum, hverja bœn guð heyrir gjarna ok lætr fyllast eptir því sem síðar birtist í sögunni.

34. Sem Butran sendimaðr hefir birt heiðingjum boð ok vilja Jamundar, víkjast þeir vel við, svipta landtjöldunum ok fara til fundar við hann meðr alt lið, en senda menn í þá staði sem þeir vissu nökkurs afla ván sér til styrktar. Kemr þar saman, sem Jamund sitr fyrir hryggr ok reiðr, útöluligr fjöldi heiðingja af ýmisligum þjóðum, ok er Jamund veit at þeir eru komnir, riðr hann í móti þeim með sínum höfðingjum, er hjá honum váru, ok talar til þeirra hátt, bíðr at allr herrinn nemi staðar á völlunum. Eptir þat kallar hann til sín konunga ok jarla, hertoga ok alla hersins höfðingja ok ríðr fyrir undir skugga eins álmtrés er nálægt stóð, stígr þar af hesti ok sezt niðr í einn háfan stól. Hann var þá bleikr ok litlauss, svá at horfin var öll fyrri frægð hans ásjónu. Síðan segir hann til allra er heyra máttu: Röskir höfðingjar, ek hefir yðr mikil tíðendi at segja; því at ek hefir ratat mikil vandræði, því at þá er vér skildum, fór ek út af turninum, er faðir minn gaf mér í vald meðr mikit lið, ok höfðum vér guði vára til styrkingar. Vildi oss svá vel um tíma, at vér snerum mörgum lýð til þjónostu við guðina, ok tókum harðla mikit fé gull ok silfr með öðrum gersemum. En eptir mánuð liðinn héldum vér aptr á leið ok mœttum vér njósnarmönnum Karlamagnús, tóku þeir svá snarpliga móti, at vér féngum enga viðrstöðu veitt, drápu þeir merkismann minn Estor enn vaskasta riddara ok marga aðra, ok aldri heyrða ek (segja) fyrr mitt forellri, at fáir menn ræki á flótta svá mikinn fjölda sem vér várum. Ek kómumst þá mjök nauðugliga undan, því at þeir drápu minn vildasta vápnhest er ek reið, en feldu mik háðuliga af baki, ok þegar sem ek fékk annan, skundaði ek í turninn fyrirlátandi guðina ok öll önnur auðœfi. En þeir eltu mik alt til þess er ek hljóp undan því höggi, er mér var ætlat, inn í turninn, en hestrinn hlaut, ok svá mikilli hræzlu kómu þeir á mik, at aldri komst ek svá nauðugliga undan dauða síðan ek kunni vápn at bera. En sakir þess, at ek flýði brott frá Maumeth ok guðunum, lögðu þau á mik sína reiði ok leyfðu, at kristnir menn taki sér náttstað varla frá turninum mér til hermdar ok sorgarauka. En er ek vissi þat, réðum vér á þá ok ætluðum hefna várrar svívirðu, en því síðr vannst nökkut léttir á váru mali, at oss veitti þá hvat þyngra en fyrra tíma, því at margr góðr drengr lét þar sínu lífi, ok þar með reknir brott af turninum, svá at aldri síðan eigum vér hans vánir; flýðum síðan undan bastvesælir, ok var ek þá enn hrundinn af baki svá hneisuliga, at minn bjarti hjálmr saurgaðist alt upp til nefbjargar, fékk er ekki annat fangaráð en ek fleygða mér út á ána er nálægt féll, vöknaða ek þá allr, ok enga viðhjálp fékk ek fyrr en ek kómumst yfir hana viðr allan leik meðr miklu vási. Þvílíka úgæfu hefir borit til sem nú hafi þér mátt heyra, dugandis menn, ok mjök makliga, því at faðir minn gat aldri refsat mér marga úhlýðni er ek veitti honum; hann vildi jafnan, at ek þýddumst ráð hinna beztu ættmanna minna, en ek lét þá first mér er beztir menn váru, en ek hefir dregit at mér vándra manna sonu ok gefit þeim sœmdir ok sælu, gipt þeim ríkar konur meðr miklum eignum. En þat hafa þeir mér illa launat; því at tveim sinnum reynda ek þeirrar þjónostu, ok prófaðist mér illa í hvártveggja sinn. En ef ek kemr heim í ríki mitt, væntir mik at ek skal maklig gjöld þeim veita, því at fyrir þeirra údrengskap hefir ek látit fjóra guði mína, ok því býr mikil harmsút ok syngr mér í brjósti, ok eigi vil ek héðan af laufgjörð bera á mínu höfði, ok eigi skal ek heyra framleiðis fagran fuglasöng né skemtan listugra strengleika, hvárki líta hauka flaug né veiðihunda rás ok eigi beiðast kvenna gleðiligan ástarþokka, því at ek hefir týnt ok tapat mínum máttugustum herrum Maumet ok Terrogant. Ok meðr því at ek mun aldri þá héðan af sjá mega, utan yðvarr reyndr riddaraskapr dugi til, þá bíðr ek, at þér sœkit þá aptr, ok ef þat verðr unnit, [þá skal hinn fátœkasti af yðr eignast gnóga fullsælu. Höfðingjar svara þá: Herra Jamund, segja þeir, berit yðr vel ok karlmannliga, sorgir gefa yðr slíka hluti mæla, en vitit þat, at allir kristnir menn, þeir sem djörfung bera til móti oss at stríða, skolu eptir lítinn tíma dauðir, ok þú sjálfr skalt þat mega sjá þínum augum, at vér þorum drepa þá, því dvelit eigi, búit sem fljótast yðvarn her. Jamund þakkar þeirra fögrum heitum ok stígr á sinn skjótasta vápnhest, er Agulandus faðir hans átti, skipar síðan fylkingar ok setr liðs höfðingja. Fyrir fyrstu fylking gerir hann foringja Balam sendimann, ok meðr honum fjóra konunga, þeir höfðu sextigi þúsunda liðsmanna, þeir váru margir vel búnir at vápnum, en aðrir höfðu engar brynjur utan leðrpanzara sterka; margir váru bogmenn í þeim flokki bæði stórir ok sterkir meðr stinnastum skeytum. Annarri fylking stjórnaði Triamodes systurson Agulandi. Hann hafði með sér stórliga mikinn fjölda ok örugga menn til vápna, í hans fylking mátti líta mjök bitrlig sverð, góða panzara, öruggar brynjur, fagra hjálma, stinna boga tyrkneska meðr velbúnum skeytum; hverr þeirra hafði hangandi öxi viðr söðulboga. En þó þeir láti nú gildliga ok ætla skoða njósnar(menn) Frankismanna, munu þeir eigi hrósa eiga sínum hluta. Þriðju fylking geymdu tveir konungar Rodan ok Salatiel með ríkjum höfðingjum, þeir höfðu sextigi þúsunda vel búnaða; þar váru hjálmar settir gulll ok gimsteinum, skildir steindir, digr höggspjót meðr gullsaumaðum merkjum, fríðir hestar meðr vel búnum reiða. Fjórðu fylking stýrði Kador konungr ok hans félagi Amandras, ok með þeim 60 þúsundir; þeir báru gylda hjálma (með) silfrligum brynjum ok smeltum söðlum ok búnum bitlum; þar var margr heiðingi mikilátr af drambi ok ofmetnaði, hrokaðir af hégómligri hrósan, svaðaðir upp í kurt ok veraldligt skart; en svá miklir sem þeir þikkjast, man þeirra ofstopi skjótt lægjast. Fyrir fimtu fylking váru tveir höfðingjar Baldam konungr ok Lampas; þeir höfðu bæði mart lið ok vel búit at öllum herskrúða, vápnum, hlífum, hestum ok klæðum. Séttu fylking tóku til geymslu tveir konungar Magon ok Alfreant, þeir váru ríkir ok frændgöfgir. Ok meðr því at Jamund vill eigi binda sik í nökkurri umhugsan sérhverra hluta, því skipar hann þessum konungum at geyma sitt höfuðmerki, er mest varðaði at bezt varðveitt sé. Skipaði hann þeim til styrktar hundrað þúsunda alla vel búna upp á þeirra hátt, en hann ætlar sér þar helzt framgöngu veita sem honum líkar. Hér með er greinanda, at hann hefir þat sverð, er bezt var borit í þann tíma, er Dýrumdali kallaðist, þar með hinn hvella lúðr af horni Olifant, hvat er Rollant fékk hvártveggja eptir hann dauðan. Sem höfðingjum er skipat í herinum, ríðr Jamund fram ok greinir hverja fylking frá annarri, ok flytja herinn til þess er þeir koma í dalinn er liggr undir fjalli Asperment: váru þar sléttur miklar, mátti langt sjá til þeirra, því at stórliga vítt land þurfti allr þeirra herr á at standa, ok svá er sagt, at þeir hefði eigi minna lið meðr öllu saman en sjau sinnum hundrað þúsunda. Hér lætr Jamund reisa landtjöld væn meðr gnógum kosti, því at svá var mikill ríkdómr heiðingja, at engan þurð eða lítinn sa á, þótt Jamund hefði tveim sinnum áðr verit sviptr miklum auðœfum, því at þat alt höfðu þeir gripit frá kristnum mönnum. En meðr hvílíkum virktum landtjald Jamundar var gert er síðar greinanda. En nú skal birta hvat fram ferr meðr njósnarmönnum Karlamagnús, er fyrr var frá sagt.

35. Eptir þann fagra sigr, sem greint var at kristnir menn þeir sem á vörð sátu féngu á Jamund, fóru þeir til fundar við Droim konung ok Salomon ok sögðu þeim af sinni ferð. En meðr því at öllum þótti líkendi, at Jamund drœgi saman her úvígjan, ef hann mætti, gerðu þeir njósnar(menn) eptir [lítinn tíma upp á fjallit Asprement, at eigi kœmi heiðingjar þeim úvart. Ok skjótliga sem þeir koma á vörðinn, gefr þeim líta víða völlu þakta af her heiðingja, þar með sjá þeir riðul harðla vel búinn nærri fjallinu en annan herinn, ok sakir þess at þeir höfðu enga vissu af þarkvámu herra Girarðs, hugsa (þeir) vera njósnarmenn heiðingja. Hér með heyra þeir mikinn úkyrrleika til hersins. Því ríða þeir ofan af fjallinu ok stefna at landtjaldi Salomons, ok mælti þeirra foringi til konungs: Þat veit trúa mín, segir hann, at nú munu vér at vísu eiga bardaga fyrir hendi, því at vér sám her heiðingja, ok er þat svá mikill fjöldi, at víða eru vellir þaktir af þeim, ok oss mjök nálægir. En er þessor tíðendi kómu fyrir kristna menn, gaf margr nú skjótt mark hvílíkr drengr hverr var, því at þeir sem harðir váru ok hugsterkir, glöddust í sínu hjarta at þeir skylda mœta heiðnu liði, en aðrir bliknuðu ok hræddust þegar fyrirfram. Droim konungr sem hann heyrir heiðingja nálæga, kallar hann til sín Salomonem ok segir svá: Herra, segir hann, gerum sendimenn til Karlamagnús konungs, þann er honum boði hvat um er, nú þarf eigi dyljast við, at heiðingjar ætla vinna undan honum landit, ef hann flýtir eigi móti at rísa, ok sakir þess at allir munu þér hlýðni veita, þá kjós þann til þeirrar ferðar sem þér líkar. Salomon svarar, at þetta ráð sé takanda. Eptir þat víkr Salomon at þeim riddara er Riker hét ok talar svá: Dugandi drengr, segir hann, ger vára nauðsyn ok seg Karlamagnúsi, at hann komi sem fljótast til fulltings viðr oss, því engi maðr er einhverr kærri keisaranum en þú. Riker heyrandi þessor orð roðnar nökkut lítt meðr sjálfum sér ok þrýstir undir sik kyrtlinum, er lá í söðlinum, ok svarar: Vei verði mér hundrað sinnum, ef ek fer at tali þínu, Salome, ok hlaupa brott or þessum stað, þar sem ek skal heita riddari, því at þessi ferð byrjar þeim sem enga hjálp kann veita, þótt hér þurti nökkurs viðr, ok spara vill líkam sinn ok líf. En ef ek tapar sál minni sakir þurftar viðr minn líkam, má ek lítit ok illa hrósa fyrir guði ok hans helgum mönnum, hvar fyrir er ek skal [eigi amast undan víkja, heldr vinna hvat ek kann ok herbergja mína sál með guðs postolum ok einkanlilga Jacobo postola, fyrir hvers sœmd ek ok allir dygðugir menn skolu drengiliga standa, því at þar únáðar mik eigi huglauss maðr. Svá segir Riker, en Salomon kallar einn góðan riddara af þeirri sveit er Manri kallast, hann var vitr maðr ok kurteiss, fœðingi þeirrar borgar er Birra hét, til þess segir Salomon: þú kurteisasti riddari, rið til keisarans ok ger vára sendiferð. Hann svarar: Heyr þat, konungr, er ek segi þér; í þat mund sem brynja mín er brostin, skjöldr minn klofinn, spjót mitt brotit, sverð mitt svá slætt at þat kunni eigi bíta, líkami minn svá vanmegn ok allr farinn, at ek megi engan dugnað veita, þá skal ek fara þessa ferð; en ef þú vill þyrma líkama þínum, þá far sjálfr þangat sem þú visar mér. Eptir þat kallar Salomon Gudifrey gamla ok talar til hans: Góði félagi, segir hann, tak skjótt til ráðs ok rið þeim fljóta hesti, er (þú) sitr á, til keisarans með eyrendi váru. Hann svarar skjótum orðum: Þat veit trú mín, at þat geri ek með engu móti; sér þú eigi at ek hefi góð herklæði ok fríðan hest, ok ef guði líkar, skal ek djarfliga verja þat er guð gaf mér til meðferðar, ok offra honum alt saman sál mína ok líkama; ef hann vill svá skipa; en ef þú Salomon hræðist dauða þinn, þá forða þér með þessarrí sendiferð. Sem Salomon heyrir þvílík andsvör, þikir honum sendiferð eigi ganga greiðliga, vill þó prófa lengr ok hugsar at glaðligar mundi undir géngit, ef fé liggr í skauti. Því talar hann við þann mann er hét Antilin rauði, hann var við aldr, ok segir til hans meðr þvíllkum orðum: Þú Antilin, far ok seg konungi várum, at hann hjálpi oss við. Antilin svarar meðr stuttu máli: Hverjar viðhjálpir þarftu við at sinni? segir hann. Salomon svarar: Veiztu görla, góði vin, at engan styrk höfum vér í móti ofrefli heiðingja, útan hann komi til fulltings viðr oss; en ef þú gerir minn vilja ok farir, skal ek gefa þér kastala ok alt fylki er liggr umbergis ok fleira en fim hundruð riddara þér til fylgdar. Antelin segir þá: Stórliga ríkr konungr mantu vera, meðr þvi at þú ert svá gjafmildr, en rangt hugsaðir þú, at ek mundi til þess hingat kominn at kaupa svívirðingarnafn með fémútu þinni, ok heyra af kumpánum mínum ok jafningjum at ek flýði sakir bleyði héðan brott. Nei, meðr engu móti skaltu svá leika, ek er þér ekki handgenginn, ok eigi kom ek í þenna stað eptir þinni bœn eða vilja, heldr at þjóna almátkum guði fyrir eiginligan vilja, ok því ætlar ek þar þvílíkt fyrir taka með mínum lögunautunm sem hann vill oss skipa til handa. En ef þú hræðist dauða, þá flý brott sem skjótast nú meðan þú mátt sjálfráði forða þér, at eigi beri síðar svá þungliga til, at þú megir eigi en vilir gjarna. Salomon sem hann heyrir þessor orð Antelins, reiðist hann nökkut lítt meðr sjálfum sér ok vill eigi at heldr enn upp gefa, því heitr hann í fimta sinn á Bertram af Mutirborg ok segir: Þú hinn hœveski riddari verðr at vísu fara ok segja Karlamagnúsi konungi, at hann láti an dvöl koma til fulltings viðr oss tuttugu þúsundir vápnaðra riddara, en fari síðan með alt lið sitt; en ef hann dylst við ok hafnar þessu ráði, fær hann ok allir vér þann skaða, at hann man seint aptr bœta. Bertram svarar: Herra Salomon, segir hann, þú skyldir áðr hafa hugsat en þú bautt mér þessa sendiferð, hvárt ek var þinn þræll eða eigi; því at þeim byrjaði þér þvílíkt bjóða, sem undir þik eru okaðir ok [hefði eigi þoran til móti at mæla, en ekki mér, því at ek vil engan veg undan skjótast fyrr en þessi orrostu er lokit, sem líkligt er at skjótt verði. En hvat er, Salomon, mun þat ekki til sem mér sýnist, at þú sér bleikr ok blóðlauss, fölr ok litlauss af hræzlu, ok fœtr þínir báðir skjálfi ok pipri af hugleysi? Nú ef þú þorir eigi berjast, forða þér meðr þessi ferð sem þú kant bezt. Viðr þessi svívirðingarorð reiðist Salomon at marki, grípr til vápna, ok svá riddarinn, er nú búit með þeim til váða. Þetta sér einn erkibyskup Samson at nafni, ríðr fram djarfliga at þeim ok mælir: Góðir vinir, kvað hann, látit eigi svá ferliga, hafit frammi vizku ok berizt eigi, því at þit erut brœðr, kristnir menn báðir. Heyrit heldr hvat ek segi, því at gjarna vil ek leysa þat vandræði sem ykkar stendr miðil ok fara sendiferð þessa, er eigi vill annarr, því at ek nam aldri at bera kurteisliga riddarlig vápn, ok eigi nökkurn tíma vann ek mann á vígvelli. Þeir þekkjast boð erkibyskupsins en setja niðr allan úfrið.

36. Sem erkibyskup Samson er búinn, stígr hann upp á fríðan hest ok ríðr einnsamt brott, þar til er hann kemr í þann stað er Karlamagnús keisari hafði reisa látit sín landtjöld. Því at þegar sem létti þeim úfriði sem hann átti móti standa í þeim hlutsa landsins ok fyrr var nökkut af sagt, hélt hann herinum eptir njósnarfylkingum, er hann sendi móti Jamund. Ok er Samson ríðr at, stendr keisarinn úti fyrir sínu landtjaldi ok festi eitt vænt merki viðr sitt spjótskapt. Samson stígr af hestinum, sem þá var mjök mœddr, ok gengr fyrir Karlamagnús ok kveðr hann svá segjandi: Góðan dag, herra. Droim konungr ok Salomon konungr meðr allri sinni fylgd sendu yðr kveðju guðs ok sína, ok báðu at þér kœmit til þeirra sem fyrst mætti. Keisarinn lítr til hans bliðri ásjánu ok segir svá: Guð fagni þér, Samson erkibyskup, ok öllum guðs vinum ok mínum. En hvat kantu tíðenda at segja, er þú hefir svá fast gaddat þinn hest með sporum, at hann er víða blóðugr þaðan af? Herra, segir hann, mart er segjanda, ef tóm væri til, en trúit mér, því at eigi skal ek ljúga at yðr. Heiðingjar eru mjök nálægir, ok búizt svá við, at skjótt eigu þér ván bardaga ok yðrir menn. Keisarinn segir þá: Almáttigr guð sendi oss þagat sem fyrst, ok man þá enn gott til góðra ráða með fulltingi vinar míns Jacobi. En þó at heiðingar vili ræna þeirri sœmd ok æru, er guð veitti honum á jarðríki, mun þeim eigi þat ganga, því at meðan guð gefr mér líf ok mönnum mínum, skal ek aldri uppgefa, svá lengi sem þörf gerist, hans land ok ríki at verja fyrir úvinum, því búi hverr sik til ferðar er vápn má bera í váru liði. Mátti nú skjótt heyra stóran lúðragang. Herklæðast nú allir ok stíga á hesta sína eptir keisarans boði, ríðr sá fremstr er fyrstr var, en þá hverr flokkr eptir annan; síðast fóru ungir menn ok þjónustusveinar meðr landtjöld vist ok drykk ok aðra þá hluti sem herinum til heyrði. Ferr keisarinn til þess er hann kemr í þann dal er liggr öðrum megin undir fjalli Asprement, váru þar fyrir Droim ok Salomon, varð þar mikill fagnaðr í þeirra fundi. Lætr keisarinn þar nema herinn staðar ok fréttir eptir, hvárt nökkut hafi gerzt til tíðenda í þeirra ferð, síðan þeir skildu. En konungarnir segja hvat fram hefir farit miðil njósnarmanna ok Jamundar, at Frankismenn svá margir sem áðr er greint mœttu heiðingjum miðil fjallsins ok drápu mikinn fjölda af Jamund, en ráku hann svívirðliga á flótta ok féngu stórt herfang ok guði fjóra er heiðingjar göfgaðu, flýði Jamund þá í turninn, er stendr öðrum megin fjalls þessa, ok hefir síðan dregit saman útöluligan fjölda heiðingja. Ok er keisarinn heyrir þetta alt saman, gerir hann þakkir almátkum guði svá segjandi: Lof sé þér ok dýrð, Jesu son Marie meyjar, fyrir þín miskunnarverk, því at senniliga játtir ek, at eigi hefði heiðinn lýðr þvílíkan slag mátt fá á svá litlum flokk þinna riddara, utan þú viðr hjálpaðir ok sendir þeim til styrks þann lofsamligan herra Jacobum postula, er þetta ríki hefir eignazt meðr þínum vilja ok man eignast. Síðan talar hann enn: Góðir vinir, segir hann, hvern útveg hafi þér gört fyrir bölvaðum skurgoðum? Þeir svara: Herra, engan annan en vér létum þá bíða yðvarrar tilkvámu. Hafit þökk fyrir þat, segir keisarinn; berit þau nú fram ok látit oss sjá. Sva er gört. Ok er keisarinn lítr þau svá glæsilig sem varú, talar hann: Jlla er kominn sá fríði kostr, er prýðir þesse dólga, ok of mjök blindar fjándinn þeirra hjörtu er þvílíkt halda sér fyrir guða. Ok fyrir því at þeir eru eigi svá mikillar virðingar verðir, at þeir sundr brjótist fyrir hendr gildra karlmanna, taki meðr þeim pútur ok skœkjur ok geri af þvílikt sem þær vilja, aflandi sér gull ok silfr ok dýra steina, svá mikit sem þau kunna þeim lána af sínum búnaði. Ok svá gerist. En er guðin váru komin í þeirra vald, vurðu þær glaðar ok þótti sér mikil vegsemd veitt, tóku síðan sín leggjabönd ok brugðu saman gerandi rúmsnöru á endunum ok knýttu um hals guðunum, drógu eptir þat [um berg ok hamra ok um síðir í sínar búðir, ok at því gerfu tóku þær stórar klumbur ok lömdu þá sundr í smá mola, fóru þá at skipta herfangi. Ok svá váru margar í þessu verki, at eigi fékk einhver meira í sitt hlutskipti, en verð hálfs annars penings. At þessu lyktaðu lætr keisarinn blása herinum saman, er mjök var áðr dreifðr, ok kallar til sín Fagon merkismann. Þessi Fagon var vitr maðr ok vápndjarfr, því stjórnaði hann mikinn flokk góðra riddara, hann hafði þá verit merkismaðr keisarans þrjá vetr ok þrjátigi, kunni hann vel at þjóna sínum herra, því var keisaranum kært til hans. Hvar fyrir hann talar svá: Herra Fagon, segir Karlamagnús, sé þetta lið hversu frítt lið ok mikit, þat fæ ek í dag í guðs stjórn ok þína umsjó, tak nú við gullara höfuðmerki mínu, en ek skal ríða upp á halsinn ok líta yfir her úvina várra, en þú halt hér eptir liðinu. Svá gerir keisarinn, at hann ríðr brott or herinum, takandi sér til fylgdar Oddgeir danska, Nemes hertoga, jarl einn flæmskan ok Bæring brezka með öðrum fleirum. En áðr Karlamagnús kemr yfir hálsinn ok sér hvat öðrum megin fjallsins býr, er nauðsynligt at greina, hvat þeir hafast at á þessum tíma sem turninn byggja.

37. Greint var hversu herra Girarð náði turninum af Jamund ok rak hann á flótta, en settist síðan í turninn at geyma, ok sakir þess at hann trúði lítt heiðingjum, lét hann halda sterk varðhöld dag ok nótt. Ok einn dag sem hans menn eru úti at skemtan sinni, heyrist um langt trumbur ok lúðrar heiðingja, því næst sjá þeir moldreyk stóran leggja upp undan þeirra hestafótum ok mikinn ljóma yfir koma jörðina af gyldum búnaði sinna herklæða. Þat er nú sagt herra Girarð þessor tíðendi, en hann lætr síðan blása sextigum lúðra ok samnar liði sínu út af turninum á sléttan völl ok víðan. Váru þá framborin alls háttar herklæði, brynjur með öruggu trausti, fagrar at sjá en betri at reyna, harðir skildir með ýmissum hætti gerfir, gullsettir hjálmar gimsteinum prýddir; sverð bitrlig grœn at líta af snarpri herðu; digr spjót meðr fögrum merkjum ok síðum. Hestar fríðir leiddust ok fram meðr kurteisligum ok tilheyriligum fórum, einkar vel til bardaga tamdir. Bjó hverr sik eptir efnum, settust síðan upp yfir gylta söðla. Herra Girarð býr sik á þann hátt, at hann ferr af sínum undirkyrtli, en klæðist þykkum leðrpanzara, steypandi þar yfir utan brynju fótsíðri, hón var svá [góðr gripr, at aldri bilaði hon nökkurn tíma; hjálm setti hann á höfuð sér, en gyrðir sik með sverði, tekr spjót í hönd sér, stígr síðan á gildan vápnhest. Eptir þat kallar hann hárri röddu á lýðinn, er nú gerðist mjök úkyrr, ok biðr þá hlýða því sem hann vill tala, hvat er skjótt gerist, því at svá var hann vinsæll, at hverr vildi bæði sitja ok standa sem honum vissi bezt líka. Því talar herra Girarð svá til allra sinna manna: Heyrit dýrligir drengir, segir hann, sœmiligir ok signaðir almátkum guði! ek hefir nú átta tigi ára ok vel at því borit skjöld ok sverð sem einnhverr annarr riddari, hefir ek optliga háð orrostur fyrir sakir minner sœmdar ok heimsligs metnaðar. En guð skapari allra hluta veitti mér svá mikit, at þetta sama merki, er mínir frændr ok forellrar báru, hvert nú er í várri ferð, kom á engan vígvöll þann, at eigi hefði ek sigr. Ok fyrir þat at allan minn [liðinn aldr stóð ek djarfliga frammi mér til heiðrs ok mínu ríki, skil ek svá, at því muni guð hafa mik hingat sent, at hann vil, at ek þjóni honum í endadögum lífs míns í ömbun þeirra hluta, er hann hefir mér veitt um þat fram sem mörgum öðrum. Hér meðr vil ek þakka yðr, mínir góðir vinir, alla hlýðni ok góðvilja, er þér veittut mér alla tíma, síðan ek átti yðr yfir bjóða, ok þar á ofan biðr ek, at hverr standi nú frammi eptir megni, því at senniliga er þat líf sælt er guði þjónar trúliga; því tökum glaðliga hvárt sem hann skipar oss til líf eða dauða, ok góða ömbun eiga þeir fyrir hendi er sitt líf gefa út fyrir guðs skyld í himiríki. En ef honum líkar, at vér komum aptr með sigri í ríki várt, þá hefir ek gnógan ríkdóm þar með fríðar jungfrúr yðr at gefa meðr hinni mestu sœmd sem hverr vill kjósa. Allir þakka honum mikiliga sín fogr heit. Síðan skipar herra Girarð liði sínu í þrjár fylkingar, setr hann fyrir eina tvá systursyni sína Boz ok Klares, en fyrir aðra sonu sína Bernarð ok Reinar, en stjórnar sjálfr þriðju. Hér meðr lætr hann alla sverja ok taka höndum saman, til þess at engi dirfist brott hverfa or þeirri stöðu sem honum var skipuð án hertogans orlofi, ríða svá búnir brott frá turninum ofan eptir dalnum, til þess at þeir koma á þá sléttu völlu, er liggja undir fjalli Asperment, rétt þann tíma sem Karlamagnús keisari fór meðr Oddgeiri danska ok öðrum brott frá herinum at forvitnast um lið heiðingja, sem litlu áðr var greint ok nú skal hverfa aptr til.

38. Nú er af Karlamagnúsi keisere þat greinanda, at hann ríðr upp á þá brekku eða hals; er fyrr var getit, ok þar kominn sér hann her heiðinga, þar með turninn er Girarð hafði varðveita, sér hann þá ok eigi síðr merki hertogans, ok hafði hann þá fylkt liði sínu umbergis merkit. Ok sakir þess at keisarinn vissi enga ván hertogans tilkvámu, ætlar hann at sá flokkr sé af heiðnum mönnum ok talar svá: Dróttinn veri lið sitt ok varðveiti, sannliga sér ek nú heiðingja, ok þessir munu vera sendir af þeim at njósna um [vára hagi, sem hér sitja á hestum undir hlíðinni, þeir láta mjök ríkuliga; því ríð til, Oddgeir danski, ok prófa hvers háttar standi þeirra ferð, segir keisarinn. Gjarna herra eptir yðrum vilja, segir Oddgeir. Lýstr síðan hestinn sporum; Nemes hertogi, jarl flæmski, Bæringr brezki fara með honum, snara fast at sér skjölduna, rétta fram digr spjót meðr breiðum merkjum. En herra Girarð sem hann lítr þessarra manna atreið, kallar hann Boz ok Clares, þar með tvá sonu sína Bernarð ok Reinir, ok tekr svá til orða: Mínir kærastu frændr, segir hann, nú er tími kominn at byrja upp guði at þjóna; sjáit fjóra riddara at oss ríðandi, senniliga munu þeir af heiðingjum eigi hinir minstu, ok ef þér kœmit þeim af hestum, væri þat góðr riddaraskapr ok einkanlig frægð, því riðit fram í guðs nafni. Þeir svöruðu: Gjarna viljum vér þetta gera, sem þér beiðit, þó at dauði væri handvíss; en þeirra hluti sýnist oss aldri líkligri en várr, því verði guðs vili. Ríða þessir fjórir riddarar djarfliga fram at hinum með harðasta atreið. Hlýzt svá til at Clares mœtir Oddgeiri, en hinn danski [leggr spjóti til Clares neðan undir mundriða skjaldarins svá hart, at þar stökk sundr, koma hlutirnir hvar fjarri niðr á völlin; en Clares lagði til Oddgeirs í skjöldinn fyrir ofan mundriðanu með svá miklu afli, at skjöldrinn brast, en í brynjunni gnast, ok bilaði hón þó eigi. Ok þó at Oddgeir félli sjaldan af baki í burtreiðum, hné hann eigi at síðr í þat sinn af sínum hesti. Því hleypr Clares af baki, ok bregða þeir báðir sínum sverðum ok eigast við vápnaskipti. En er Boz sér hvat Clares hefst at, hleypir hann at jarli flæmska, koma þeir svá hart saman, at hvárrtveggi þeirra fellr af baki, bregða sverðum, ok höggr Boz jarlinn stórt högg ofan í hjálminn, stökkr sverðit út af ok niðr á öxlina, springr brynjan ok verðr hann mjök sárr, svá at síðan mátti hann vera í næste bardaga. Því næst ríðr Nemes hertogi at Reinar, en Bæringr at Bernarð; lýkr svá með þeim, at Bernarð ríðst af hesti, en Bæringr stígr or söðlinunn ok bregðr sínum vápnum, ok eigast við hart vápnaskipti. Nemes ok Rainer gangast fast at, var þar annarr ungr en annarr nökkut hniginn, svá gengr hvárr þessarra drengiliga fram, at engi sparir annan. Þegja um stund hverr at öðrum, horfir þeirra mál til mikils váða, ef eptir því géngi sem nú var stefnt, en svá gætti guð sinna manna, at þótt hvárirtveggju hefði fullan vilja til öðrum fyrirkoma, at engi fékk gert nökkut meira mein, en áðr var greint af jarlinum. Nú með því at guðs miskunn lítr þá, kemr Oddgeiri danska í hug at spyrja nökkurs sinn leikfélaga, ok talar svá: Hvat manna ertu, riddari? segir hann. Riddarinn svarar: Ek heitir Clares systurson hins fræga hertoga Girarðs af Borgunia, er hegat kom undir Asprement fyrir fám nóttum at þjóna almátkum guði ok drepa heiðingja; en hvat manna ertu? segir Clares. Hann svarar: Ek heiti Oddgeiri fóstrson Karlamagnús keisara. Clares segir: Minn góði vin, segir hann, [vertu vel kominn. Ok fleygir frá sér sverðinu ok gengr at honum meðr fullu lítilæiti, en Oddgeir rennr í móti, ok kyssast með fagnaði. Í annan stað spyrr Nemes hertogi sinn lagsmann, hverr hann sé. Ungi riddari svarar: Ek er son herra Girarðs, en nafn mitt kalla menn Reiners, kómu vér fyrir nökkurum dögum undir fjallit at bera [vára skjöldu móti heiðingjum. Þá segir Nemes: Leggjum af, góði vin, þessum leik, því at ek er hinn heimoligsti vin Karlamagnús. Eptir þat kasta þeir frá sér sverðunum ok ganga báðir saman, haldandi upp höndum til vitnis góðs friðar. Þann veg gera þeir riddarar allir. Ok er keisarinn ok Girarð er sét höfðu á þeirra leik [líta þetta, undra þeir mjök ok hleypa fram hvárr frá sínum her, ok sem þeir mœtast ok viðr kennast, gerðist mikill fagnaðr í þeirra fundi af hvárratveggja hendi.

39. Skjótliga sem þeir hittust Karlamagnús ok Girarð, spyrr keisarinn hvat hertoginn kunni segja til heiðingja. En hann svarar: Ekki, herra, utan þat sem yðr er kunnigt, at þeir hafa dregit saman úflýjanda her, ok þar með vil ek segja yðr, at turn þenna er þér megit líta ok Jamund sat í um stund, er í mínu valdi, ok því gef ek hann ok fimtán þúsundir góðra riddara harðla vel búna upp undir yðra forsjá. Keisarinn þakkar hertoganum fagra görð, spyrjandi með hverjum hætti hann [komst at turninum. En hann segir alt it sanna. Karlamagnús talar þá: Lof sé guði ok sælum Jacobo; en svá lízt mér, at engi kunni betri forsjá veita yðru liði en sjálfr þú; vil ek ljá þér turninn ok þá hluti sem honum fylgja, svá lengi sem þú dvelst hér. Girarð þiggr þat. Í því kemr Fagon merkismaðr meðr öllum herinum, gerðist þá mikill kliðr ok háreysti, er svá margr maðr kom saman í einn stað. Keisarinn ríðr þá upp á eina hæð ok talar hárri röddu svá segjandi: Allir guðs vinir ok mínir gefi hljóð orðum mínum. Senniliga hefir allsvaldandi guð hér saman lesit [mikit fjölmenni af ýmissum stöðum sakir elskuligsta síns vinar Jacobi postola, til þess at frelsa lönd hans undan illum yfirgang Affricanorum, ok veit ek at margir eru komnir bæði fyrir guðs skyld ok mína, en sumir fyrir eina saman ástsemd guðs í himinríki, vilja þó margir nú gefa sik upp undir mína forsjó ok höfðingskap, hvar fyrir vér eigum þess biðja, at guð láti oss þat vel gegna ok hans sœmd aukist þaðan af en minkist hvergi. En ef ek kemr heim í Franz meðr sigri, skal hverjum ömbunast sitt starf eptir tilverkan. Herra Girarð svarar: Gjarna viljum vér, frægi herra, yðrum herradómi hlýða, ok væntum þess at þat gagni oss vel bæði til sálu ok líkama. Þessu næst skipar keisarinn liðinu í fylkingar, váru í fyrstu fylking fjórar þúsundir, fyrir þessi váru höfðingjar Salomon konungr, Jofreyr ok Ankerin ok Hugi jarl af Eleusborg. Þeir höfðu tvau merki [hvít sem snjór, váru þeir stórliga vel búnir at hestum, vápnum ok klæðum. Þeir taka allir höndum saman, at fyrr skulu þeir liggja dauðir en flýja. Í annarri fylking váru sjau þúsundir, því liði stýrði Gundilber Frísa konungr. Þar mátti sjá mörg merki með ýmissum litum, hvítar brynjur, skíra hjálma, gljándi sverð með gullhjöltum, ok rauða skjöldu. Í þriðju fylking váru fimtán þúsundir, þar váru höfðingjar Nemes hertogi, Lampart ok Riker hrausti riddari; þessir höfðu meðr öllu góð herklæði búin víða meðr hreinasta gulli, grœna skjöldu, digr spjót meðr blakandi merkjum. Í fjórðu fylking skipaði hann tuttugu þúsundir hraustra riddara, var hér foringi góðr herra ok dygðugr Vernes meðr öðrum fleirum; í þeirra liði váru stálharðir hjálmar ok silfrhvítar brynjur meðr gulum merkjum ok rauðum. Þrír tigir þúsunda stóðu í fimtu fylking, þeirra höfðingjar skipaðust tveir konungar, einn hertogi ok tveir jarlar, ok er líkligt at Jamund þurfi báðum höndum til taka áðr þeirra flokkr sé rofinn. Séttu fylking stjórnaði gamall höfðingi ok vitr, Droim konungr af Gaschunia, ok hafði fjóra tigi þúsunda; hans lið var storliga vel búit at herklæðum ok höfðu frá því fljóta hesta sem flestir aðrir, ok allr þeirra búnaðr var sterkligr ok þó kurteiss; stóðu í þeirri fylkingu sjau hertogur allir, öflugir ok vápndjarfir. Hina sjaundu fylking skipaðu margar þjóðir, Saxar ok Suðrmenn, Franzeisar ok Flæmingjar, Lotaringi ok meðr þeim riddarar af Púl ok Cicilia; hér var Fagon merkismaðr [ok annar Oddgeir, or Kastram; í þessarri fylkingu váru sex tigir þúsunda. En þessu liði skyldi stýra hinn frægasti herra Karolus Magnus son Pippins Frakka konungs; stóðu hér frammi margir ríkir höfðingjar, hertogi Rollant, Oddgeir danski ok aðrir þvílíkir þeirra jafningjar. Nú hefir verit greindr herr kristinna manna; mun Jamund ok faðir hans Agulandus þat prófa, at betra væri þeim heima sitja; því at svá lengi sem guð lofar, munu þessir djarfliga móti þeim fram ganga, svá at öll þeirra ván man görsamliga fyrir verða, ok svá harðan slag munu þeir við taka fyrir sína ágirni, [at þess eins man þá fýsi at bölva þeim ok illa viðrmæla, er þá eggjuðu til þessarrar ferðar.

40. Sem Karlamagnús hefir fylkt liði sínu, stígr hann af hesti ok gengr undir einn við, er var með mörgum kvistum ok gaf af sér mikinn skugga. Hann var þá svá búinn, at einn dýran kyrtil af vildasta klæði, er eximi kallast, hafði hann ok þar yfir rauða skikkju af hinu fegrsta cicladi, samdregna snjáhvítum skinnum: hött eða húfu af skinnum sabelin hafði hann á höfði görfan upp á hœverska Franzeisa með síðum böndum eða tuglum unninn með mestu virkt; en skaptit upp af hettinum var með gyltum knappi meistarliga görfum; hosur hans váru af bezta purpura búnar meðr bezta gulli, þar með huldi hans breiða fœtr kurteisir skúar sœmiliga samdir. Karlamagnús leggr af sér skikkjuna, en steypir yfir sik öruggustu brynju görfa með miklum kosti, því at hón var skær ok hvít af hreinastu silfri; sum var hón rauð grœn eða gul, eigi hafði hon nökkurn tíma bilat; þar yfir utan skrýddist hann þykkum leðrpanzara. Hjálmr var honum settr á höfuð, svá mikil gersemi at engan fann þvílíkan hvárki í her kristinna manna né heiðinna; hann var görr af því stáli er harðast mátti smíðrinn finna, ok grœnn at lit, ein gerð lá um þveran hjálminn grafin meðr flúrum ok laufum, ok víða settr dýrastum gimsteinum. Í hjálminum stóðu svá miklir náttúrusteinar, at engi þurfti sinn dauða at óttast, meðan hann hafði hann á höfði. Síðan var hann gyrðr sverði er heitir Jouise; þat sverð var stórliga vænt bæði mikit ok sterkt, ok ritat með gullstöfum fram eptir eggteinunum. Svá búinn stígr keisarinn upp á þann hvíta vápnhest, er Balam sendi honum. Héldu margir ríkir menn í hans ístig, ríðr hann fram í miðjan herinn. En margar þúsundir hugðu at keisaranum, sem hann var herklæddr á hest kominn, því at maðrinn var stórhöfðingligr, kurteiss at líta, ok þó hermannligr, mikilleitr ok fríðr í ásjónu, meðr snörum augum, breiðr á herðar, digr í öllum vexti ok þrekligr, hinn öflugasti, ok kunni einkar vel at bera sinn skjöld. Ok er Girarð lítr keisarann, talar hann til þeirra er hjá honum stóðu: Eigi er þessi herra meðalhöfðingi, at sönnu má hann heita keisari kristinna manna, því at eigi man þvílíkr áðr verit hafa ok líkligt at eigi verði.

41. Karlamagnús keisari sem hann sitr á hesti búinn til bardaga, ok herrinn umhergis svá vel ok kurteisliga herklæddr, at réttliga var þeim í mikil prýði er sitt lið jammart bjó þann veg, því engi var sá af þeim mikla flokki, at eigi hefði brynhöttu undir hjálmi, þikist hann nú vita, at skjótt man orrosta takast: því vill hann enn sína menn áeggja fögrum fortölum, þeim til styrktar bæði til salu ok líkama, ok talar svá: Öllum yðr er vel kunnigt, at almáttigr guð sendi sinn eingetinn son hegat til jarðríkis, ok hann fœddist af heilagri frú ok hreinni mey Marie í þessa veröld til hjálpar öllu mannkyni, er áðr var glutat í synd fyrsta feðrs Adams, hann atferðaðist hér þrjá vetr ok þrjátigi ok tók heilaga skírn af Johanni baptista, hverja hann bauð veitast öllum er hans þjónar vildu gerast, heitandi þeim er hans boðorðum fylgja svá mikla ömbun úþrotnandi sælu, at engi maðr dauðligr fær tjáð né talit, en hótandi þeim hræðiligum píslum eilífs bruna, er þau vili fyrirlíta en ræna hann sinni eign, heilagri kristni, hverja hann merkti sér í úthelling síns dreyra; en nú er öllum auðsýnt, at tveir heiðnir höfðingjar Agulandus ok Jamund hafa nú til þess hingat sótt á hendr oss utan af Affrika at brjóta niðr kristin lög ok svívirða heilaga staði guðs en drepa oss eða reka í útlegð ok setjast síðan í erfð Krists ok þat lán sem hann veitir oss sínum börnum, ok meðr því at hann hefir sent oss hegat at verja hans sœmd ok æru, þá látum oss í hug koma at vér eigum honum at þjóna eða hversu mikit vér eigum honum at ömbuna. Hann tók á sik mart vás ok erbiði sakir várrar hjálpar, en hér á ofan háð ok brigsli [ok áleitni, sár ok kvöl ok krossins pínu, leyfði hann sínar hendr ok fœtr gegnum grafast digrum járngöddum, rann or þeim sárum it skærasta blóð; fimta sár þoldi hann á sinni hœgri síðu af hvassa spjóti, or hverju fram flaut blóð meðr vatni; en sá sem spjótinu lagði, tók þegar skæra sýn, sem hendr hans dreyrugar snurtu hans augu, sem áðr var sjónlauss. Sé góðir vinir, þvílikt ok svá mikit vann várr lausnari oss til hjálpar, ok fyrir því skolum vér glaðliga ganga fram móti hans úvinum ok setja várt líf fyrir heilaga kristni ok dauða taka af vápnum heiðingja, ef þat er guðs vili; ok ef svá geri þér, bíðr vár ömbun eilífrar sælu, munu vér þá skína í mikilli birtu ok gleðjast allir saman fyrir almátkum guði án enda. Eptir þessi keisarans orð ríðr fram herra páfinn ok talar svá: Hlýðit mér, synir mínir, ek er faðir yðvarr skipaðr af guði góðr læknir sálum yðrum, því trúit mér; ek skal eigi ljúga at yðr. Herra várr Jesus Kristr verandi í þessum heimi valdi sér til fylgdar tólf postola, var þeirra höfðingi Pétr postoli, hverjum guð veitti svá mikit vald, at þat skyldi laust ok bundit á himni ok jörðu, sem hann byndi eða leysti. Vitið án efa, at hann stendr búinn at [styrkja yðr ok lúka upp porti himneskrar paradísar, ef þér djarfliga gangit fram undir keisarans merkjum, einkanliga þeim er nú vilja iðrast sinna synda; ok til þess at af dragi allan ifa yðrum hjörtum, þá leysi ek yðr af öllum syndum meðr því valdi, er guð hefir mér veitt fyrir blezaðan postola Petrum, setjandi yðr þá skript at höggva heiðingja sem stœrst, spara hvárki hendr né fœtr, höfuð eða bol, takandi þar fyrir satt verðkaup með sjálfum guði. Allir játta feginsamliga þessum kosti ok styrkjast mjök af herra páfans fyrirheitum, þakkandi honum ok keisaranum sínar fagrar áminningar. Lyptir herra páfinn upp [sinni hœgri hendi ok blezaði allan herinn, ok ríðr brott síðan klökkvandi. Herra Girarð ríðr at keisaranum ok talar til hans svá segjandi: Nú megi þér líta, herra, görla her heiðingja; því leiðit fram yðra fyrstu fylking þeim í móti, en ek skal halda fram mínu liði, því gjarna vilda ek komast í miðja fylking heiðinna manna, ef þat væri guðs vili, ok prófa hvat þar kunni ek ok mínir menn at hafast. Keisarinn svarar: Far í gúðs signan, góði vin, ok finnumst heilir, ef guð vill. Heldr keisarinn liðinu ofan í dalinn neðanverðan ok bíðr þar þess sem at höndum kann koma, alvörusamliga kallandi á guðs miskunn ok fullting síns blezaða herra Jacobi postola.

42. Þessu næst skal hér segja af heiðingjum, at svá sem þeir líta her kristinna manna nálægan, þá ríðr fram fyrsta fylking, er Balam var stjórnari fyrir, ok gerðu þeir svá mikinn gný ok þyt at víða heyrði, blásandi hvellum luðrum, stórum hornum ok digrum trumbum, berjandi á tabur ok skjöldu; útallig merki létu þeir blása með ymsum litum fyrir vindinum, þar með glóaði þeirra búnaðr, gyltir hjálmar, silfrhvítar brynjur; skínandi skildir, svá at strandirnar birtust á tvær hendr af þeirra vápnum. Frammi fyrir brjóstinu ríðr optnefndr Balam, hafði hann steypt utan yfir sína brynju [einum hjúp af hinu bezta purpurapelli, til auðkennis. Meðr honum riðu fram fjórir konungar, er því höfðu heitit upp á sína trú at sœkja aptr fjóra höfuðguði Maumet Machon Terogant ok Jupiter, eða koma eigi aptr ella. Því hábrókast þessir mikit svá, at allr þeirra búnaðr var rjóðr af gulli. En þegar sem fylkingar koma mjök saman, þeyta kristnir menn hvelt heróp, ok eggjar hverr annan til framgöngu. En í því kemr mikill ótti í lið heiðingja, svá at margir þeir sem fyrir litlu hugðust hvetvetna mega vinna, skulfu nú á beinum ok kvíddu sér, ok ef þeir ganga þann veg hræddir móti Franzeisum, munu þeir fá skjótt makliga gisting. Hugi jarl er fyrir var fyrstu fylking Karlamagnús ok hans fjórir kumpánar ríða fram djarfliga or sinni stöðu móti fjórum konungum, er [fyrr váru greindir, ok uppkveiktir miklu kappi fyrir góðan anda skjóta þeir svá styrku skeyti í þeirra flokk, at þrír konungar liggja dauðir á vellinum. En Balam lagði til Huga jarls ok rak hann af baki, en sakir þess at guð bannaði mátti hann eigi koma blóði út á honum. Fyrir þetta sigrmark er guð ok blezaðr Jacobus veitti sínum lýð í fyrstu athlaupi styrktust Franzeisar mjök ok glöddust, hlupu fram með miklum ákafa. Hófst þá bardagi at marki, gerðist mikill gnýr ok úkyrrligt hark, brak ok brestir í þeirra atreiðum, því at Frankismenn hjuggu svá stórt, at eigi var huglausum gott fyrir verða; svá lögðu þeir hart meðr hvössum spjótum, at engi hlíf stóð við. Margr dramblátr drengr féll nú svívir(ð)liga af hesti, svá at aldri reis hann upp á sína fœtr; söðlar týndust, en hestar hlupu er glatat höfðu sínum herrum, hjálmar meðr hausnum klofnuðu, hendr ok fœtr [búkunum af fulgu. Svá gékk Franzeisum nú vel, at þeir sem áðr höfðu nökkut bleyðzt gerðust nú svá snarpir ok miklir fullhugar, at engir váru nú djarfari í sinni framgöngu. Því féll almenniliga þat bölvaða fólk, þar til at þeir kómu þar sem stóðu bogmenn heiðingja, þessir vándu hundar taka snarpt í móti, skjótandi bæði hart ok tíðum af tyrkneskum bogum, svá at búinn var váði fyrir hendi, en í því kom at fram hinn kæri keisarans frændi Rollant ok Oddgeir danski með sínum jafningjum ok réðu þegar svá drengiliga móti bogmönnum, at þeir rákust eigi skemra aptr or sinni stöðu en fjögur örskot, stoðandi þeim hvárki stinnir bogar né stálhörð skeyti, því at Rollant verðr þeim stórhöggr, hvar fyrir drjúgan fellr af heiðingjum, en nökkut af kristnum mönnum ok þó fátt hjá því.

43. En af herra Girarð er þat segja, at svá sem hann hafði búit sitt lið, stefnir hann til atsóknar í hinn hœgra fylkingararm Affricamanna, ok er auðvist at eigi gefst þeim setuefni, sem þar eru fyrir. Herra Girarð talar þvílíkum orðum til sinna manna: Höggit stórt, þegar þer mœtit herinum, ok prófit hvárt nökkurt [kunni þau sömu sverð at bíta digrhálsana heiðingja, sem ek hefir yðr til búit, óttizt alls ekki, því at ek er Girarð, er yðr skal drengiliga framfylgja, því at sá er sæll er guði þjónar bæði nú ok at eilífu. Þeir svara: Þat skolu þér sjá mega, at reyna man hvárt [fyrri dignar, vér eða vápnin. Í þessu hleypir fram herra Clares rekjandi sitt merki af digru spjóti, er hann hélt sinni hœgri hendi, keyrir hestinn sporum, þann sem hann tók af Jamund, ok rennir at einum ríkum konungi af Affrica Guilimin at nafni, leggr til hans gegnum skjöldinn brynjuna ok búkinn, skjótandi honum dauðum á jörð, ok kallar hárri röddu svá talandi: Góðir félalgar, lítit hérna! þessi hinn drambvísi merkti oss völl með sínu hjartablóði, sœkit at djarfliga, eigi er öðrum at firr, launum í dag þat brauð ok vín, er guð seðr oss með dagliga, sníðum hold með beinum, en blóði útsteypum ok gefum œrit tafn hrafni ok vargi, því at vér munum öðlast sœmd ok sigr. Svá gera þeir sem hann eggjar, bregða sverðum ok veita heiðingjum stór högg ok gildan slag, meðr engu móti eptir spyrjandi, hvárt sá er konungr eðr þræll sem fyrir verðr. Í þessum svifum snarar gamli Girarð at einum miklum riddara, er áðr hafði drepit marga kristna menn, stautar á honum spjótinu ok lyptir honum or söðlinum, fleygjandi á jörðina meðr þvílíkum orðum: Þat veit sá er mik skóp, at aldri héðan af þú drepr mína menn. Ríðr svá síðan karlmannliga fram, at hverr ok einn sá er honum mœtir verðr hníga. Verðr í þessarri hálfu bardagans mikit mannfall, svá at bæði drepast niðr menn ok hestar, fellr ok [nökkut niðr af liði hertogans. Því skal héðan frá snúa at sinni ok geta nökkut af ferðum Jamundar.

44. Sem bardaginn hófst um morguninn hefir Jamund sik fram undan höfuðmerkinu í miðjar fylkingar, bregðandi sverðinu Dýrumdala, ok höggr kristna menn á báðar hendr meðr svá miklu afli, at hvárki hlífir skjöldr né brynja, því at sverð hans klauf jamvel stalla ok steina sem hold ok bein. Hvar fyrir hann vinnr stóran skaða á keisarans sveit; því at svá sem hann sér sínar fylkingar hníga ok vikna, œðist hann æ því meir ok grimmist. Þetta getr líta Oddgeir danski ok talar svá: Almáttigr guð, mikill harmr er mér þat, er þessi vándi heiðingi skal svá lengi lifa ok drepa margan duganda dreng. Hér með snýr hann hestinum, heldr at sér skildinum ok stýrir spjótinu til lags, skundandi þagat sem Jamund var ok einn riddari meðr honum Arnketill or Norðmandi. En er Jamund sér þat, mælir hann til Moram móðurbróður síns: Hér ferr einn maðr lítill vexti at okkr, frændi, hvat mun hann ætla utan leita dauðans? hann skal honum skjótt koma. Því [ríðr hann móti, ok þegar hestarnir mœtast, leggr hvárr í skjöld annars hörðum lögum með svá miklu afli, at hvárgi mátti sínum hluta hrósa, því at báðir koma þeir hvar fjarri niðr hestunum. Oddgeir bregðr sínu sverði, en Jamund Dýrumdala, má nú senniliga Oddgeirr sýnast uppgefinn, nema guð hjálpi honum. En í því ríðr Arnketill at einum miklum höfðingja ok ríkum er hét Boland, ok hjó til hans ofan í hjálminn svá hart, at haussinn klofnaði niðr í tennr, hrindr honum dauðum niðr á jörð, en grípr hestinn þann sem hann reið ok fær Oddgeiri, á hvern hann stígr upp bæði skjótt ok fimliga. Skilt svá með þeim Jamund, ríða nú hvatliga aptr til sinna manna.

45. Nú er bardagi stórliga harðr ok mannskœðr, en þó er æ í þá hálfu mest hark at heyra sem Rollant ryðst um meðr sínum jafningjum, því stórliga kœnir váru þeir sundr sníða hold með beinum, hvar fyrir hlífar spellast, riddarar meiðast, hestar þreytast, Affrikar bleyðast ok vilja undan halda, því at þeirra lið tekr þúsundum falla, en vellirnir eru af manna búkum hestum ok klæðum víða þaktir, svá at þat var eigi minnr en hálf röst, at hvárki maðr né hestr mátti sínum fœti á bera jörð stíga. En hvat má hér framar af segja, en þann dag allan, frá því er orrostan háðist árla um morguninn, stóð æ hin sama hríð alt til þess er náttaði. Bauð hinn helgi Jacobus postoli mörginn kristnum mönnum heim til mikils sællífis á þeim degi af liði Karlamagnús, ömbunandi þeim stinnum mála í eilífri gleði fyrir sitt dagsverk. Nú sem kvelda tekr ok dimma, léttir höggorrostu, ríðr keisarinn ofan í eitt dalverpi með nökkurum mönnum, er hann þá mjök angraðr, því at tveir konungar hafa látit sitt líf ok meir en fjórir tigir jarla ok hertuga ok margt annarra manna. Eigi angraði hann fyrir þá grein þeirra dauða, at hann þœttist eigi þeirra ömbun fyrir vita, heldr fyrir þat at því færri stóðu upp landinu til verndar sem fleiri fóru til guðs.

46. Herra Girarð tekr sér náttstað undir einum hamri, hafði hann látit þrjár þúsundir sinna manna, en allir vildastu riddarar sátu á hestum [í öllum herklæðum mjök móðir af erfiði ok þorsta; en aðrir kristnir menn sátu á hestum sínum á miðjum vígvellinum ofan á dauðum manna búkum. Engi var nú svá rikr né mikils háttar, at eigi héldi sínum hesti með beisli, en sverð annarri hendi; engi fékk svá mikil hœgindi at hann leysti hjálminn sér af höfði, hvárki maðr né hestr át né drakk, engum kom svefn á auga, því at allir þóttust skyldir sjálfs sín at geyma hesta ok vápna, því at ein lítil slétta lá í miðil þeirra ok heiðingja; allir sátu þessa nótt meðr ugg ok ótta. Af heiðingjum skal segja þessu næst, at svá sem á leið daginn ok myrkti af nótt, gerðust margir lausir á velli, lögðu skjöldu á bak sér ok flýðu. En er Jamund sér þat, reiðist hann [ok kallar á þá ok mælti: Vei verði yðr, vándir þrælar, senniliga hafi þér svíkit mik, snúit aptr ok fyrirlátit mik eigi; því at yður ráð eggjuðu mik á þat svell at berjast til lands þessa. En þó Jamund sé mikill ok kalli hátt, vilja þeir nú eigi aptr hverfa, því at svá hefir þeim at getizt vápnum Franzeisa um daginn, at aldri utan ofríki gangi at munu þeir girnast þeirra viðrskipta. Í því kemr Balam sendimaðr fyrir Jamund ok styðst á hjaltit sverðsins, er hann hélt á, ok talar: Þetta ráð hefðir þú upptekit Jamund, ef ek hefði ráðit, at trúa mínum orðum, er ek kom frá Karlamagnúsi, þá er þér sendut mik at forvitnast um lið kristinna manna, heldr en þola slíka svívirðing, sem þú hefir fengit í dag; því at þat skaltu vita, at öll fyrsta fylking, er þú fram hélt í morgin, er gersamliga niðr drepin, ok þó annat litlu minna, en sumt flýit undan. Nú hefir svá géngit sem ek sagða; bað ek þá at þú skyldir varast, en þú ok menn þínir vildu því síðr veita nökkurn trúnað mínum framburði, at þér sögðut mik til þess hafa tekit fémútur af kristnum mönnum at svíkja yðr, en nú hefir þú nökkut varr vorðit, hvárir sannara töluðu ek eða þeir hrósarar ok mikilátu drambsmenn, er sér í hendi kváðust hafa alt þeirra ríki, ok nú prófar þú hversu mikit þeir afla þér. Jamund svarar: Satt er þat, Balam, oflengi hefir ek þeim trúat, en hvat er nú ráðligast, góði vin? Balam svarar: Tveir eru kostir fyrir höndum; sá annarr at halda undan eða gefast upp á vald keisarans, ok ætla ek öllum munu þat betr gegna; hinn er til annarr at standa karlmannliga ok þola hér dauða; því at eigi verðr þat fals sem ek segir, at Frankismenn stígr þú eigi yfir, ok engi þjóð er þeim jöfn [til hreysti ok riddaraskapar, því at sjá máttu, at þeir sitja á hestum sínum ok bíða yðvar. Jamund svarar: Þat skal mik aldri henda at gefast upp eða brott flýja; meðan vér höfum miklu fleira nú en þeir. Eptir þetta skilja þeir sitt viðrtal.

47. Árla um morguninn þegar sem dagr tekr upp renna, gerir mikinn hélukulda móti sólarinnar upprás. Bjó Jamund þá fylking til fyrstu atlögu, er í váru tuttugu þúsundir, ok fylgir sjálfr; en þeim móti fara fjórar þúsundir Franzeisa, ok eru þeir senniliga of liðfáir. Hófst þegar bardagi með miklu ópi ok háreysti, váru margir mjök [stirðir af kulda ok sárum, en féngu þó at sinni úmjúka lækning, hvar fyrir kristnir menn kölluðu á sinn skapara sér til fulltings, því at senniliga hrygðust þeir af falli sinna félaga. Þegar sem bardaginn tekst, ríðr Jamund grimliga fram í lið kristinna manna ok ætlar at hefna þess skaða, er hann þóttist fengit hafa hinn fyrra dag, leggr sínu digra spjóti til Anzelin or Varegniborg í gegnum skjöldinn brynjuna ok búkinn, fleygjandi niðr af hestinum, ok hirðir meðr engu móti, hverr hans fall eðr dauða kærir. Þar næst ríðr fram Balam ok leggr einn góðan dreng gegnum skjöld hans ok brynju. En í því kemr at fram Oddgeirr danski meðr mikinn flokk riddara. En er Balam sér þat, kippir hann at sér spjótinu ok vendir aptr til sinna manna. En sá er lagit þoldi varð lítt sárr. Oddgeirr gengr nú djarfliga fram, höggr til beggja handa; sér hann at nú fellr fjöldi kristinna manna, því hvílist hann ekki við, gengr í miðjar fylkingar heiðingja, ok í þessarri sókn fær hann handtekit Butram er fyrr var nefndr. Eptir þat ríðr hann aptr í sína fylking ok fréttir túlkinn, hvat hann kunni segja um fyrirætlan Jamundar. En hann segir: Jamund ætlar með þvílíku liði vinna Karlamagnús sem nú hefir hann ok þér megit sjá. Ok er Oddgeir heyrir þat, hleypir hann þar til er Karlamagnús var meðr sinni fylgd, var hann þá enn eigi kominn í bardagann, því at þeir byrjuðu fyrst bardagann er á vígvellinum váru um náttina. Þegar er keisarinn lítr Oddgeir, heilsar hann honum fyrr ok spyrr, hversu nú gangi. Hann svarar: Vel meðr guðs vilja, herra; en þú fáit þér nú mikinn skaða, því at margr dugandi riddari lætr sitt líf; en vér kumpánar, er fram riðum í morgin, höfum fengit túlk Jamundar, ok segir hann svá, at fyrr ætli Jamund láta hendr ok fœtr en gefast upp eða gera nökkur orð Agulando feðr sínum. Því sendit til herbúða yðvarra ok stefnit hingat öllum ungum mönnum, ok ef þeir koma vel búnir, þá væntir mik, at heiðingjar verði rýrir; því at þótt þeir sé margir, þá eru þeir bæði lítt herklæddir ok illir raunar, þegar með harðfengi er at þeim gengit, en menn yðrir eru margir sárir ok móðir ok sœkja svá meðr kappi, at margir heiðnir falla um einn. Ok er keisarinn heyrir orð Oddgeirs, hryggist hann í sínu hjarta ok segir svá: Þú hinn dýrligi herra almáttigr guð, undir hvers valdi ok yfirboði allir skapaðir hlutir standa, mikill harmr er mér, at þat fólk, sem þú, dróttinn minn, gaft mér til stjórnar, skal drepast niðr í mínu augliti af þínum úvinum, þeim er aldri höfðu ást á þér ok jafnan hata þá heilaga trú, er þá bautt halda ok hafa, en vilja nú fyrirkoma þinni sœmd ok grípa undir sitt níðingligt vald þat ríki, sem þú átt ok þínir vinir. Nú er at velli lagðr mikill fjöldi þinna þjónostumanna, þeirra sem til þess váru ætlaðir at refsa þeim sinn úsóma ok hreinsa heilaga kristni af þeirra yfirgangi, því bið ek þína miskunn, at þú styrkir oss en kastir þinni reiði yfir þessa úvini. Hér með kallar ek til þín, hinn háleiti guðs postoli Jacobe, biðjandi at eigi víkir þú frá oss því fulltingi, sem mörgu sinni hefir þú vel veitt, síðan vér kómum í þína þjónostu, því at þat veizt þú, at þú ert efni ok upphaf minnar higatkvámu, ok ef þú lætr hér drepast niðr alla mína hirð, þá mun eigi þat verða framgengt er þú [fyrirhézt þann tíma er þú birtist mér, at þín sœmd skyldi fyrir mína framgöngu aukast í þessu landi. Nú veittu þínum riddarum öruggan hug ok steyp bölvaðum heiðingjum með styrkleik þíns mikla máttar, at þar fyrir lofi allir miskunn guðs ok þína vernd án enda. Sem keisarinn hefir endat sína bœn, talar hann til Oddgeirs danska: Þat ráð sem þú lagðir til skal hafa, at senda eptir öllu því liði, er at várum herbúðum dvelst, því kalli til mín Droim konung ok Andelfreum unga. Ok þegar þeir koma fyrir keisarann, segir hann: Þit góðir vinir, farit skjótliga til herbúða ok segir þat minn vilja, at allir ungir menn ok þjónostusveinar búi sik til bardaga ok komi síðan á minn fund. Þeir játtu því gjarna ok ríða brott til herbúða ok gera keisarans eyrindi, eptir því sem síðar greinist. En [keisarinn býr nú sínar fylkingar fram til bardagans ok hafði þá enn mikit lið ok frítt, lætr hann upp setja sitt höfuðmerki, var þar Rollant ok margir aðrir höfðingjar. Ok er Jamund sér gullara keisarans, talar hann til sinna manna: Nú megi þér líta metnað Karlamagnús, at hann heldr enn til bardaga með liði sínu, ok man ætla oss at sigra; því sœkjum vér djarfliga, því at eigi man enn minni liðsmunr en fjórir móti einum, ok þat lízt mér, at þeir menn hafi meira kapp en forsjá, ef þeir þikkjast várum fjölda mega fyrirkoma. Karlamagnús sem hann kemr at bardaganum, eggjar lið sitt at hefna sinna kumpána, er þar lágu dauðir á vellinum. Riddari Salomon byrjaði fyrstr atreið af keisarans liði ok leggr spjóti til þess konungs, er Bordant hét. Þessi Bordant hafði sér á hálsi einn hvellan lúðr Olifant, ok þó at [hann væri mikill at vexti ok vel búinn, féngu herklæðin eigi hjálpat honum, ok skýtr Salomon honum dauðum á jörð, en grípr til hornsins í því ok fær náð. Sem Jamund lítr konunginn fallinn, en lúðrinn brott tekinn, angrar hann mjök ok hleypir eptir Salomon svá segjandi: Betra væri þér, riddari, at hafa eigi verit fœddr, því at nú skaltu tapa þínu lífi, hefir þar með sverðit Dýrumdala hátt upp ok höggr í hjálminn kljúfandi hann í herðar niðr, tekr Olifant ok knýtir um háls sér. En í því kemr at farandi góðr riddari Ankerin at nafni ok ætlar höggva til Jamundar. En hann snarast um fast ok klýfr Ankerin í herðar niðr ok talar svá: Nei, kristinn, segir hann, eigi var þat þitt at vinna mér skaða. Ok er Frankismenn sjá svá stór högg Jamundar, vilja flestir leita sér léttara en fást við hann. Nú gerist bardagi stórliga snarpr. Ok er keisarinn vissi Ankerin fallinn, talar hann: Guð drepi þann heiðingja sem þik drap, minn góði vin, ok gjarna meðr guðs vilja vilda ek þín mega á honum hefna, því at þú vart minn elskuligasti fóstrson af bernskutímanum mér trúliga þjónandi; gleði guð nú þína sál, en vér er eptir lifum skolum því djarfligar framganga sem færri eru [til skipta. Meðr þessum orðum kemst hann við í sínu hjarta, en fyllist þó jamfram meðr guðligu kappi ok kallar Rollant frænda sinn svá segjandi: Treystum nú í guðs miskunn ok gerum heiðingjum svá harða hríð, at þeim taki um alt bak. Hleypr fram síðan með brugðnu sverði ok sníðr sundr heiðingja, Hér með sœkir Rollant at öðrum megin meðr sínum lagsmönnum, snýr skjótt í þessum stað orrostunnar mannfalli á heiðingja. Nú sjá þeir hvassa hildarvöndu gegnum smjúga þeirra hjörtu, hvar fyrir blóðit tekr or undum renna, sárin svíða, brynjur sundrrifna, en seggir hníga, ok meðr því at fullting Jacobi stendr með kristnum mönnum í þessarri hálfu orrostunnar, skal héðan frá hverfa en ryðja annarstaðar til frásagnar.

48. Nú byrjar at segja nökkut, hvat hinn góði hertugi hefst at, því at eigi er þat ætlanda, at hann sofi eða geri ekki til gagns, þá er þvílíkt er at hrœra. Snemma um morguninn sem lítt er ljóst af deginum, kallar hann til sín frændr sína Boz ok Klares ok aðra höfðingja, er um nóttina dvöldust sem áðr sagðist undir hamrinum, ok talar svá til þeirra: Mínir kæru frændr ok vinir, segir hann, hvat munu vér nú fá at gört, höfum látit mikit af várum liðsmönnum, en harðr bardagi fyrir hendi, utan þat at gefa oss alla undir guðs forsjá ok vera búnir at setja várt líf út í dauða fyrir hans skyld, svá sem hann virðist háleitr ok heilagr at þola dauða fyrir várar sakir; því ríðum djarfliga móti údyggum lýð heiðinna manna, ok meðr því at völlrinn er víða þaktr af búkum, svá at eigi má hestum fram koma, skolu fimm þúsundir várra manna láta hér eptir sína reiðskjóta en ganga í bardagann, ok veita oss þvílíkt gagn er ríðum sem þeir viðkomast. Allir játta svá gera sem hann vill standa láta. Eptir þetta ríðr herra Girarð til bardagans ok hefir eigi meira lið í fyrstu en tvær þúsundir; hann slæst í lið fram [á hœgra veg fylkingararms keisarans ok ræðst móti þeim tuttugu þúsundum heiðingja, er þar höfðu fylkt, var hans atreið hin harðasta, því at hvárki var oddvitinn huglauss né þeir sem honum fylgdu. Sem Affrikamenn litu tilkvámu hertogans, grúfa þeir niðr undir hjálma sína ok brynjur. Skjótliga hleypa kristnir menn góðum hestum ok öruggum herklæðum búnir, lögðu með spjótum en hjuggu með sverðum svá hart ok stórt, at heiðingjar máttu ekki annat en hlífa sér við þeirra áhlaupi. En þeir sem firr stóðu skutu með stinnastum skeytum, en hertogans menn hirðu þat eigi, því at svá váru þeir nú styrktir af guði, at engi hinn firsti stóð í móti þeim, því at svá váru þeir geystir, at hverjum þótti því betr [at lengra kom sér fram í lið heiðingja; því geymdu þeir eigi þar fyrir sinnar stöðu ok fóru sem lausir. En herra Girarð þat sjándi, kallar hárri röddu ok segir: Frægir riddarar, geymit yðvar vel ok bindizt eigi meðal vándra heiðingja, höldum saman sem bezt, svá at hverr styði annan fyrir utan þeirra fylking, ok hendum þat sem oss stendr næst, látum þá hörfa undan, ok sœkjum því fastara eptir sem þeir linast meir. Eptir þessor orð lýtr hann sinn sterka vápnhest sporum, hristir spjótit ok leggr ríkan höfðingja er hét Malchabrun í gegnum skjöldinn, panzarann, brynjuna ok búkinn, skjótandi honum dauðum á jörðina fjarri hestinum, yppir síðan merkinu svá segjandi: Lítit, heiðingjar, þenna lagsmann yðvarn, er lúta varð fyrir mér öldruðum. Þar með talar hann til sinna manna: Höggvit stórt, guð man styrkja armleggi yðra, at mega djarfliga sverðunum beita, nú gengr at málefnum senniliga birtist at vér höfum réttara at mæla. Í þenna tíma koma þær fimm þúsundir í bardagann, sem hertoginn bauð af stíga sínum hestum. Váru þeir herklæddir beztum vápnum, gáfu þeir heiðingjum stór högg með hörðum spjótlögum, sníða höfuðin af bolunum, kljúfa suma í herðar niðr ok kvista hendr ok fœtr; því heyrast nú ill læti til heiðingja, því at vápnlausir hnigu skjótt fyrir þessum riddarum nýkomnum, þorir engi optar en um sinn at leggja sinn feitan búk [undir þeirra vápn. Hér með skal greina, at herra Girarð snýr atsókninni þar til at stóð höfuðmerki Jamundar, ok sakir hvárstveggja at Affricamenn líta atgöngu stórliga snarpa, svá at nú þikkjast þeir at raun komast, hversu gott ok gleðiligt þat er at reyna vápnaskipti Franzeisa, stökkr hverr undan er má, því at þeir staðir sem nökkurri sókn eða vörn mátti viðkoma váru af þeim haldnir, en heiðingjar þyrptust saman upp á þá hina dauðu, sem þykkvast féngu þeir staðit. Sem hertoginn er at kominn mjök þeirri fylking, sem stóð umbergis merkit, risu þeir fast móti um stundar sakir, en þegar at hertogans menn komast at öllum megin, þá viknar skjótt fylkingin. Ok sem konungarnir Magon ok Asperant, er fyrr váru nefndir, í hverra vald ok geymslu Jamund gaf höfuðmerkit, líta hertogann svá nálægt en sína menn falla hvern um annan, tala þeir sín í miðil þvílíkt sem hér má heyra: Satt prófast þat nú, sem Balam forðum sagði af Frankismönnum, at engir munu þeim vera jafnir at hreysti, því at svá miklir kappsmenn eru þeir, at aldri meðan lífit er í þeirra brjósti munu þeir sinn hlut láta. En Jamund gerir nú ópinbert sitt dramb ok mikilæti meðr fáheyrðri heimsku, at hann dirfist þess at halda viðir þá bardaga án [Agulando feðr sínum, er þat ok líkara, at þessi hans ofmetnaðr stígi honum sjálfum í höfuð, ok allir er hans ráðum fylgja munu þvílíkrar heimsku gjalda. En at vísu megum vér fól kallast, ef vér ætlum nökkut vinna í þessum stað, þar sem Jamund þorir eigi koma hingat oss til hjálpar. En hvers bíðum vér hér utan dauðans? ok meðr því at hann afrœkist sitt höfuðmerki, þá tjóar ekki þótt vit standim; því er þat miklu betra at leita brott or þessum nauðum ok sœkja fund Agulandi ok gera honum kunnigt hvat fram ferr. Hvárt sem þeir tala hér um langt eðr skamt, kemr þat saman meðr þeim báðum, at þeir ríða brott undan merkinu gerandi Jamund enga vissu af sinni gerð, komast brott or bardaga mjök nauðuliga, hleyptu hestum sem mest gátu aftekit, ok er af þeirra ferð [framar ekki segjanda. Herra Girarð ryðr nú breiða götu, fylgja honum næst systursynir hans Roz ok Clares ok aðrir mest háttar höfðingjar, en síðan hverr hans manna eptir annan, ok höggva til beggja handa, svá at valköstrinn hleðst hátt upp hjá þeim tveim megin, svá ganga þeir fram undir merkit. Sem hertoginn er þar kominn, talar hann til sinna manna: Höggum djarfliga, Affrika konungr hyggst nú hafa unnit yðr ok eyða land várt ok ríki, en reka oss í útlegð eða selja hörðum pínslum. Nú mun reynt verða hversu vel þér standit frammi oss at verja, ek em gamall ok því byrjar yðr styðja mína elli ok sœkja því betr sem þér erut yngri. Sem hann er kominn undir höfuðmerkit, sœkir hann meðr svá miklu kappi, at engi þóttist hafa sét þvílíka sókn jamgamals manns, því at hvern þann heiðingja hjó hann til bana í eina höggi, er hans sverð mátti ná, hvar fyrir þeir fella á lítilli stundu meir en tíu þúsundir umbergis merkit. Flýja í brott allir er máttu ok kómu aldri aptr undir þat merki síðan. Stendr þat nú eitt saman upp eptir á vellinum með þeim fjórum olifutrjám er heiðingjar höfðu reist, ok hélt þeim arni er merkit stóð á. Ok er allr sá fjöldi heiðingja var brottu sem merkit höfðu varðveita, sumir flýðir en flestir drepnir, eru menn hertogans margir sárir ok móðir, stígr herra Girarð af hestinum ok stórliga mœddr. Ganga menn þá til hans ok steypa af honum herklæðunum, taka hjálm af höfði honum ok fœra hann or brynjunni, sezt hann niðr móðr af miklu erfiði, stökkr blóð fram or hans nösum níðr á hjálminn, ok menn hans þat sjándi hryggjast þaðan af. En hann talar til þeirra: Verit ekki hryggir fyrir mínar sakir, því at ekki er mér at angri utan þat at heiðingjar lifa of margir; því sœkit fram til bardagans ok veitit drengiliga fullting konungi várum, en þegar er ek hefir niðr steypt þessu merki, skal ek til yðvar koma. Skal nú hverfa héðan brott, en greina hvat annarstaðar ferr fram.

49. Karlamagnús keisari gengr fram einkar vel meðr sínum mönnum, hefir hann enga vissu af, hvat herra Girarð hefst at, því at svá stóð bardaginn þykt ok víða. Ekki víssi ok Jamund, þar sem hann gékk gildliga fram ok drap margan mann með sínu sverði, hvat um leið hans höfuðmerki. Ok sakir þess at hvárigir máttu halda einart sinni sömu sókn, beiddu menn hvíldar ok greindu sundr fylkingar, svá at nökkut lítit hlið varð á miðil; létti þá hinum mesta bardaga, en héldust atreiðir vaskra drengja. Því hleypir Triamodes konungr frændi Jamundar meðr ákafri atreið klæddr dýrum búnaði, haldandi digrt spjót með miklu merki, fram ríðandi at einum riddara Frankismanna, leggr í gegnum skjöld búk ok brynju ok kastar honum dauðum á jörð; ok þegar sem hann hefir sitt hvassa spjót út dregit, hindrar hann eigi sinni framreið, vísar hann því fram annan tíma, leggjandi í gegnum góðan herra Milun hertuga, bróður Bærings brezka ok dregr hans lungu með inniflum út á sínum spjótkrókum, berr hann hátt blóðugt spjótit ok þikist allvel leikit hafa ok hrósar sér fast, ok snýr við svá búit til sinna manna, œpandi hárri röddu svá segjandi: Herra Jamund, segir hann, vertu glaðr ok kátr, sé hér mitt fríða spjót, hvert fagrliga hefir blómgazt í vörmum dreyra, því at þat hefir nú rétt gegnum smogit hjartaborg tveggja kappa kristinna manna, ok því sœkit snarpliga fram, því at þetta ríki er skjótliga alt í yðru valdi, því at aldri héðan af reisa þessir sitt spjótskapt oss í móti sér til verndar. Sem kristnir menn sjá Milun hertoga dauðan, því at hann hafði verit hinn snarpasti maðr til vápns, harma þeir hann mjök, en einkanliga mislíkar þetta Bæringi brezka, hvar fyrir hann fyllist mikillar reiði, keyrir hestinn sporum ok hleypir eptir Triamode svá segjandi: Bíð, heiðingi, [ef þú þorir, því at ek vil hefna bróður míns. En Triamodes lætr eigi sem hann heyri, ok vill eigi við horfa. Því leggr Bæringr, þegar hann kemst í fœri; spjótinu aptan miðil herðanna, sva at út gékk um brjóstit, dregr síðan at sér karlmannliga ok lyptir honum upp or söðlinum fleygjandi honum á jörðina, með mikilli hermd svá talandi: Af baki skaltu nú verða at stíga, þó bæði sér þú digr ok feitr, ok aldri örglast héðan af á þína stirðu fœtr; þú drapt bróður minn ok þóttist hafa allvel leikit, en nú hefir þú hann svá dýrt keypt, at aldri um aldr verðr þú hans arfi. En er Jamund sér Triamodem systurson sinn dauðan liggja á vellinum, harmar hann grátandi hans dauða ok talar mörg kveinkanarorð á sína túngu. Tóku Affrikar dauðan líkamann ok báru í faðmi sér í miðjan herinn, grétu þar ok sýttu.

50. Þessu næst riðu fram or fylking kristinna manna tveir riddarar Riker ok Margant, annarr á bleikum hesti kurteisum, en annarr á grám hesti föxóttum. Margant lagði sínu spjóti til konungs þess er hét Mages; hann átti ríki fyrir utan Jórsalaland, fullr af drambi ok miklum metnaði; en þó hann væri mjök þrútinn af eitri drambseminnar, hjálpaði honum þat stórliga lítit, því at it hvassa spjót kunni greiðliga gegnum fljúga hans búk með öllum herklæðum. En Riker lagði spjóti í gegnum náfrænda Jamundar, þessi hafði af sínu ríki hinn hvellasta lúðr Olifant, hvern Jamund berr nú á sínum hálsi; ok er Riker leggr spjótinu fyrir brjóstit, ætlar Gizarið at ríða fram undan laginu, en í því bregðr Riker sverði ok hjó utan á hálsinn, sníðandi af honum höfuðit rétt í augliti allra heiðingja. Ríða báðir þessir riddarar vel af guði varðveittir aptr í sinn stað. Sem Jamund sér þessa tvá frændr sína dauða Triamodem ok Gizarið, en alla völlu hulda af líkum sinna manna, [því at þar sem bardaginn stóð veitti guð svá mikla miskunn, at svá hjuggu kristnir menn niðr heiðit fólk sem búfé, því gengr þetta alt saman mjök á Jamund, svá at hans ásjána sortnaði, kallandi Balam til sín meðr stóru andvarpi svá segjandi: At sönnu var ek þá heimskr, er ek trúða eigi því sem þú sagðir mér satt. Hvat mun nú af mér verða, fallnir eru tveir frændr mínir, er mik eggjuðu til þessa lands at fara, hugðumst ek treysta mega þeirra riddaraskap, en nú liggja þeir dauðir; því, góði vin, legg til gott ráð, því at eigi veit ek hvern enda eiga mun mín úhamingja um síðir. Balam svaraði: Hvat undrast þú, þótt þér fari þann veg fram? því at aldri mun þat vel út seljast, hvárki [meðr þér né nökkurum öðrum, at una eigi því ríki sem [hann á at réttu, ok ágirnast miklu meira en hófinu gegni ok rænast til meðr röngu ok grípa annarra eign. En fyrir þat at þú hefir ágirnina, þá byrjaði þér þat með, ok öllum þeim er höfðingjar þikkjast vera, at gera sik [styrka ok stöðuga, kunna vel því sem at höndum kemr, gleðjast eigi of mjök þótt þeir mikils afli, enda bera karlmannliga þótt nökkut misfalli. En sakir þess at ek lagði til þau ráð er ek kunni bezt með yðr, ok vildu þér þau at engu hafa, þá kann ek nú ekki til leggja, mun eigi hverr fara fram sínum ráðum sem líkar, en aldri muntu kristna menn yfirstíga. Jamund svarar: Hversu sem aðrir gera, trúir ek aldri, at þú bregðist mér. Þrífr síðan lúðrinn er hann hafði á hálsinum ok þeytir meðr svá miklu afli, at víða kendist jörðin dynja umbergis, en bregðr sverði sínu Dýrumdala keyrandi hestinn sporum ok ríðr at bardaganum fram at einum kristnum manni, höggr til hans sverðinu ofan í hjálminn ok klýfr niðr í búkinn ok gerir hér á ofan harðastu sókn.

51. Hefst orrosta nú at nýju. Ok meðr því at almáttigr guð vill hepta Jamund at gera skaða á sínum sauðum, vill hann ok tálma hans tröllskap um tíma ok láta frétta þat sem hertogi Girarð hefir svinkat, at þaðan af versni honum í hug heldr en batni. Því kemr einn heiðinn riddari á flugskjótum hesti þar at sem Jamund sœkir at sem harðast, ok leiðir hann brott or mestu þröng, byrjandi sitt mál svá: Ho, ho, herra Jamund, segir hann, mikil úhamingja þröngir oss á alla vega; mikil skömm ok svívirðing hefir þér ok öllum þínum mönnum í dag til borit. Ek er nú einn af þeim mörgum, er þitt höfuðmerki skylda geyma, en í morgin kom at oss einn flokkr, er stórliga mátti lítill sýnast; þeir váru flestir á fœti, frá því betr herklæddir en nökkurir aðrir, allar þeirra brynjur váru tvísettar eða meir, hvítar sem skærasta silfr, svá öruggar at varla kunni spillast, engi var sá hjálmr á þeirra höfðum, at eigi væri gyltr ok settr gimsteinum, sverðin váru grœn af stáli sem gras; lágr maðr [ok þykkr gékk þar fyrir með miklu kappi, hvern ek trúir verit hafa þeirra foringja; ok svá leika þessir við vára menn, at á lítilli stundu drápu þeir meir en tíu þúsundir. Sem hér er komit, vill Jamund eigi bíða lengr ok talar svá: Þegi þú, vándi maðr ok hinn saurugi þræll, því at þú veizt eigi hvat þú segir. Mun ek nökkut trúa framburði þeim, at sœmd míns höfuðmerkis sé minkuð, þar sem þat tóku til geymslu tveir konungar, er ek bezt trúða, ok eigi minnr en hundrað þúsunda styrkra manna. Hvárt sem þér líkar betr eða verr, skaltu enn heyra þaðan af meira: þeir konungar eru báðir brott flýðir, en drepnir þeirra liðsmenn flestir, höfuðmerkit niðr brotit ok komit í vald kristinna manna; nú trú, ef þú vill, þetta verðr þér at sönnu. Ok er Jamund þikist eigi mega við dyljast, fellr svá mikil hrygð honum í hjarta, at næsta fellr hann í úvit. En eptir tíma kallar hann til sín tvá konunga heiðna Salatiel ok Rodan, svá til þeirra talandi með harmsfullu yfirbragði: Góðir herrar, segir hann, svívirðliga eru vér útleiknir á marga vega, höfum látit fjóra guði vára, drepinn er mestr hluti [várs fjölda, en á þetta ofan erum vér ræntir sjálfu höfuðmerkinu, er faðir minn gaf mér sakir mikillar elsku. Nú meðr því at þit hafit lítt eða ekki komit í bardaga, en hafit gott lið ok vel búit, þá dugit nú sem drengiligast, því at lið kristna konungs er drjúgum fallit, en mart sárt ok mótt ok til lítils fœrt, hvar fyrir þér munut auðveldliga stíga þeim yfir höfuð; en ef þat gerist, skal ek ykkr mest háttar setja allra minna höfðingja í þessu ríki. Þá svarar Salatiel: Herra Jamund, óttizt ekki vætta, því at áðr kveld komi, muntu sjá Frankismenn alla dauða. Jamund segir: Vel þeim augum er þat liti, því at allr tregi, harmr með sút hreinsaðist þá í brott or mínu brjósti. Salatiel dubbar sik nú, tekr vápn sín, boga ok örvamæli, ríða eptir þat fram til orrostu með fylktu liði, ok œpa mikit heróp. Eiga guðs riddarar enn at nýju heyja harðan hildar leik. Gerist þá mikill mannskaði í hvárratveggja liði, hnígr nú sýnt á Frankismenn, því at þessi heiðni konungr Salatiel, er var bæði harðr viðfangs ok ramr at afli, fór um it ytra sem einn veiðimaðr, gerandi ýmist, at hann lamdi hlífar en braut bein meðr þeim stóra lurk, er hann hafði sér fyrir spjót, eða af boganum skaut sem tíðast, því at í öllum herinum var engi bogmaðr þvílíkr; hvárki skjöldr né brynja stóðst hans skeyti, því at allir broddar hans örva váru eitraðir, hvar fyrir hverr fékk bana, er hann kom blóðinu út á. Svá berr til, at Oddgeir danski getr líta framferð Salatiels, hvat hann harmar mjök, ok treystandi á guðs miskunn fýsist hann gjarna at koma í leik viðr hann, rennir hestinum sem snarast, ok þegar hann mœtir honom, leggr hann spjóti í hans harða skjöld, ok meðr því at guð sá til með honum, flýgr gegnum skjöldinn, brynjuna ok búkinn, steytandi honum síðan dauðum á jörð. En í þessu hleypti fram Nemes hertogi virðuliga klæddr, sitjandi á enum vænasta hesti ok mœtir Rodan konungi, höggvandi ofan í hjálminn svá hart, at engi hlíf gat hólpit, klauf hann í herðar niðr, hrindr honum síðan af hestinum. Snúa þeir báðir aptr í sína fylking Oddgeir ok Nemes, en Jamund, sem hann sér þessa tvá falla, talar hann: Færri eru vér nú [en fyrir litlu.

52. Eptir fall Salatiels gerist hvíld á bardaganum. Stígr Karlamagnús keisari af hesti sínum ok sezt niðr, samankallandi þá höfðingja, sem eptir lifðu, Rollant, Oddgeir, Nemes, Salomon, Huga, Riker, talandi svá til þeirra: Mínir góðir vinir, hversu mikit lið mun nú standa undir várum merkjum? Þeir svara: Eigi vitum vér þat gerla herra, segja þeir, en þat truum vér, at eigi sé færra en þrír tigir þúsunda. Keisarinn segir: Þat veit guð, at þat er fátt hjá því sem þyrfti, en hvat mun líkast til framferða? Þá svarar Rollant ok Oddgeir: Þat at sœkja sem bezt ok höggva heiðingja svá stórt, at engi hlíf standist, ok ef almáttigr guð sér til kristni sinnar, sem vér trúum, þá mun hann gefa oss sigr á heiðingjum. Sem þeir talast við þvílíka hluti, kemr þar einn riddari, sitjandi á góðum Gaskunia hesti; hann var svá búinn, at eitt digrt spjótbrot stóð í gegnum skjöldinn með fríðu merki ok síðu svá at tuglarnir drógust um jörðina, brynja hans var víða brostin, panzarinn slitinn, hjálmrinn brostinn, blóð rann fram undan hans brynstúkum, því at eitt mikit sár hafði hann miðil herða, hvar fyrir söðullinn var fullr af blóði. Riddarinn kveðr keisarann vel ok kurteisliga, svá segjandi: Guð signi yðr ok styrki, hinn góði herra Karlamagnús keisari. Karlamagnús lítr við honum ok svarar: Guð hjálpi þér, eða hverr ertu, ek kenni þik meðr engu móti. Ek heiti Valterus or borg Salastis, verandi einn af fylgdarmönnum herra Girarðs, er mik sendi til yðvar, en hann sendi yðr guðs kveðju ok sína ok allir hans menn. Almáttigr guð gleði þann gamla herra, en hvar er sá góði vin? Rétt undir höfuðmerki heiðingja, segir Valterus, svá fimr sem fiskr, snarpr sem leó, kátr sem kið, hann hefir niðr höggvit merkit, [drepit suma, en rekit alla á flótta, þá sem þat höfðu varðveita. Keisarinn lofar allsvaldanda guð, ok þikir nú fara vel at[. En með tilstuðningi Jacobi mun nú skjótt um batna. Því skal þessu næst segja, hvat þeir fara fram Droim konungr ok Andelfrei, er sendust til herbúða keisarans, sem áðr var getit. En Karlamagnús skal tala við Valterum ok hvílast meðan.

53. Þegar Droim konungr kom til keisarans landtjalda, var sögð orðsending keisarans, at allir þeir er nökkut lið megi veita skyldu búast, sem bezt væri fóng á, ok koma til fulltings við [keisarann ok kristna menn, svá herramenn sem riddarar, ráðsmenn ok þeirra sveinar, steikarar, byrlarar, innverðir ok útverðir, ok hverr er vápnum gat valdit. En við þetta urðu flestir glaðir, því at í þessu liði var fjöldi ungra manna, þeirra er mikil forvitni var á at sjá skipaðar fylkingar ok prófa sína hreysti. Gerðist nú mikit hark ok skjótt umskipti í herbúðum, greip sá beztan hest með vápnum er fyrst náði, aðrir stigu upp á stirða vetrfáka; hér með skáru þeir fögr klæði, pell ok silki eða hvíta lindúka, gerandi þar af merki, hverr bjó sik eptir því sem mátti, stíga eptir þat á sína reiðskjóta. Margir af þeim váru sterkir ok miklir, eru fremstir af þeim fjórir fóstrsynir keisarans, er honum þjónaðu dagliga at borði ok sæng, er svá heita, Estor, Otun, Engeler ok Grelent. Þessir [ríða fyrst fram á brekkuna, er miðil lá búðanna ok bardagans, ok áðr þeir kómu til valsins ríða þeir Droim ok Andelfreus fram fyrir ok koma rétt í þann tíma firir keisarann, sem hann talar við Valterum ok kveðja hann upp á hátt Franzeisa, svá segjandi: Guð signi yðr, frægasti herra Karlamagnús keisari, son Pippins Frakkakonungs. En hann tekr þeim brosandi ok spyrr síðan: Eru komin ungmenni vár? At vísu, herra, segja þeir. Hversu mikill afli er þat, segir keisarinn. Þeir svara: Nærri fjórum tigum þúsunda. Sem keisarinn þat heyrandi, heldr höndunum með upplyptum augum til himinsins ok þakkir gerir guði með þvílíkum orðum: Lof sé þér, eilífr konungr dýrðar, ok þínum elskara sælum Jacobo postola, því at nú þikjumst ek vita, at skjótt umskipti man á váru máli verða, þá er þessir allir koma á móti liði heiðingja; því köstum niðr öllum angri ok ótta, því at oss man guð veita sitt blezaða fullting. Eptir þat býðr hann Droim konungi vikja aptr móti ungum mönnum ok segja þat, at hverr taki þat af vápnum ok hestum, þeim sem gnógliga mátti á vígvellinum fá, sem [þœtti sér henta. Ok svá gera þeir, kasta nú margir þeim búnaði, sem áðr höfðu þeir, [en skrýðast nýjum herskrúða, takandi þar með fríða hesta, er látit höfðu sína herra. Sem allir eru vel búnir at vápnum ok klæðum: hleypit nú fram drengiliga, segir Droim konungr, ok sœkit snarpliga, því at gnógr er tími at hefna vina várra áðr kveld komi. Þeir gera svá, hleypa fram at bardaganum meðr miklum geysingi. En er heiðingjar líta þessarra manna atreið, æðrast þeir at marki í sínum hjörtum, ok segja svá: Engi hefir oss sannara sagt en sendimaðr Balam, þetta land verðr aldri unnit, því at hér þeysir nú at oss þat fólk sem eigi hefir áðr í bardagann komit, ok mun eigi gott [fyrir verða þeirra atgang. Ok er ungu menn koma til orrostunnar, má þar heyra mikinn gný, óp ok háreysti, því þótt þessir væri eigi dubbaðir riddarar, kunnu þeir alt eins djarfliga beita bitrum brandi. Hallaðist bardaginn þegar í lið heiðingja, svá at hverr fellr um annan, er nú ekki móttak, verðr þeim nú rétt eptir því sem þeir hugðu til. Jamund sem hann sér hvat nú ferr fram, at kristnir menn fjölgast mikit en hans lið gerist nær alt drepit, örvilnast hann í hjartanu, at hann muni fá sigrinn. Því litast hann um, hvar líkast sé til brottkvámu, ok er hann ætlar hneigjast til hœgri handar, er þegar á ferð herra Girarð með tíu þúsundir vaskra riddara; því þikir Jamund meðr engu móti þar greiðligt fyrir, ok brýtr fylking sína á bak eigi skemra en þrjú örskot. En er þat sér herra Girarð, snýr hann þar til með mikinn flokk; ok kemr á bak honum þungu hlassi, drepr enn sem tíðast. Nú sér Jamund at ekki er til hjálpa, dregr hann sik aptr á leið, ok er þar fyrir Karlamagnús keisari með sínum mönnum.

54. Sem kristnir menn hafa tekit alt umbergis Jamund, ok drepa svá gersamliga heiðingja, at fátt stóð upp, en þat flýði sem því náði, þikist Jamund illa staddr, en hvat sem kostar, vill hann lífs gjarna undan komast, ef mætti. Því leitar hann til einhvers staðar þar sem þynst stóðu kristnir menn ok [hélzt bardaginn, kemst þar út með nauðum ok með honum 2 konungar Goram ok Mordoam; ok ef hann getr í þetta sinn forðazt hendr Franzeisa, má hann vel yfir láta ok réttliga segja, at aldri fyrr kom hann or þvílíkum öngum. Flýr Jamund nú sem sá fríði hestr mátti aftaka, ríðandi ofan með einum litlum hamri ok hefir með sér lúðrinn hvella ok sverðit góða ok et digrasta spjót, svá seigt ok hart, at eigi kunni at brotna, segist at skaptit væri af þeim viði er ölr kallast. Hann ríðr þrútinn af harmi, kærandi sín vándræði, þegar frá bar mönnunum, ok segir svá: Aumr ok vesæll er ek vorðinn, svá mikill ok máttigr sem ek þóttist vera, því at þat hugða ek, at engi mundi sigr á mér vinna, en [eigi hefir mér at því orðit í dag. Betr mætti ek við una, at hafa legit heima í ríki Affrica ok ofmetnazt eigi upp á móti ráðum föður míns. Senniliga gerða ek mik ofdigran, þá er ek lét ekki annat mér líka en bera kórónu á höfði at feðr mínum lifanda. Barn var ek ok illa vanit, er ek hlýdda ráðum úvita. Fyrir þetta alt saman kom yfir mik sorgar dagr meðr svá mikilli berasku, at aldri mun niðr leggjast. Balam heyrir gerla hvat Jamund muðlar ok tekr svá til orða: Þess háttar ummæli sem þú hefir, Jamund, væri konu blautrar náttúru, þeirrar er harmsfull gréti [sinn bónda eða dauða síns eingetins erfingja. En of síð sátt þú þat, at metnaðr meðr miklu kappi ok af annarri hálfu fávizka meðr úgæfu eru eigi samkvæmiligir hlutir sín í miðil, en hvat sem þú kærir, stendr nú svá sem vorðit er. En ef þú lítr á bak þér aptr, mun þér annat sýnast líkara en kæra sem mest, því at átta menn af Franzeisum elta þik ok vilja fyrir eins ná lífi þínu. Jamund sér, at svá er sátt sem Balam segir, því at Karlamagnús hafði vorðit varr brottkvámu þeirra ok hleypti eptir sínum fljóta hesti. Fylgdu honum í fyrstu Rollant, Oddgeir, Nemes ok fjórir skjaldsveinar. Ríða nú hvárirtveggju eptir megni, þar til at hestr Mordoans konungs þreytist meðr öllu, svá at hvárki gengr hann fyrir sporanna ístangan né höggum þungra spjótskapta. Þá mælti Jamund: Hvat er nú til ráða, eigi má ek þat þola at láta hér eptir meistara minn Mordoan konung, því snúum karlmannliga móti þeim er eptir ríða, ok rekum þá af baki, fám svá hest kumpáni várum. Eigi man þér þann veg af verða meðr öllu, segir Balam, forða lífi þínu, meðan þú mátt, en lát þann deyja sem dauðr er. Jamund gefr nú engan gaum at orðum hans, snýr aptr hestinum fullr at reiði, snarar at sér skjöldinn en hristi spjótit, ok með því at Nemes hafði skjótastan hest annarr en Karlamagnús, þá mœtir Jamund honum fyrstum, ok leggr til hans spjótinn í gegnum skjöldinn ok panzarann, er hann hafði utan yfir brynjunni. En sakir þess at meðr guðs forsjó bilaði hón eigi, þá féll Nemes af baki fyrir mikilleika lagsins. En í því er Nemes er af baki fallinn, kemr at Oddgeir danski ok höggr til Goram ofan í hjálminn meðr svá öflugri hendi, at höfuðit klofnar ok nemr eigi sverðit fyrr staðar en í kviðinum, hrindr honum síðan dauðum [af baki. En er Jamund sér Goram fallinn, bregðr hann sínu bjarta sverði ok stefnir ofan í miðjan hjálm Odgeirs. En hann víkr sér undan, ok kemr höggit framar niðr en Jamund ætlaði, snertr sverðit hestinn fyrir framan söðulinn ok tekr þar sundr í miðju, fylgir Oddgeir enum eptra hlut til jarðar. En senniliga gætti guð síns riddara, því at ef þat högg hefði staðar numit honum í höfði, mundi Jamund vel hafa hefnt Goram. Jamund víkr nú hestinum ok vill eigi við haldast lengr, snúandi undan hvatliga, því at Karlamagnús var þá at kominn. Sem hann ríðr brott, víkr Balam aptr rennandi hestinum sem snarast, tvíhendir spjótit ok ætlar at leggja til þess kurteisasta keisara Karlamagnús. Ok er hann getr þat líta, lýstr hann sinn hvíta hest sporum, ok berr hann bráðara at en Balam varði, leggjandi fyrr til hans meðr svá styrkri hendi, at Balam fellr af baki, þótt hann vildi eigi. En keisarinn hleypir þegar eptir Jamund, en Balam stökkr skjótt upp ok fimliga, ok ætlar ná hesti sínum, en nú er eigi þess kostr, því Nemes hertogi er þar kominn ok verr hestinn, svá at hann náir honum meðr engu móti, bregðr hvárrtveggi sverðum, ok hefst þar hin harðasta atganga, höggr hvárr til annars svá stórt, at flýgr eldrinn í móti or þeirra hlífum, er stórliga nærri um þeirra riddaraskap. En er Oddgeir sér þat, flýtir hann at ok vill veita Nemes lögunaut sínum. En Balam þat sjándi skilr eigi svá búit duga, því talar hann þvílíkum orðum til Nemes: Góði riddari, gef upp at sœkja lengr, því at stórlítit sigrar þú í, þó at þú drepir mik við annan mann, en ek játti þat þeim er mik skóp, at gjarna vilda ek taka skírn ok merkjast heilagri trú; ok ef Nemes hertogi af Bealfer væri svá nálægr, at ek mætta tala við hann, þœtti mér ván, at á þessum degi kœmi hann mínum hag til góðrar hjálpar. Þá mælti Nemes: Hverr [er þú riddari eða hvat á Nemes þér varlaunat? Hann svarar: Ek heiti Balam, mik sendi Agulandus til Karlamagnús at [forvitna herlið hans, þá er hann var staddr í Baion, en engan velgerning á ek at Nemes framar en hann vill gert hafa. Nemes segir þá: Þakkir sé almátkum guði, er [mik varðveitti svá, at ek gerða þér enga smán eða skaða. Sem þeir talast við, kemr Oddgeir at, hristir digrt spjót ok ætlar því gegnum Balam. En Nemes þikkist ofseinn ok grípr skaptit fyrir framan hendrnar svá segjandi: Fyrir guðs skyld ok mína bœn ger þeim manni ekki mein, því at engi mátti öðrum meir at gagni koma en þessi riddari kom mér, ef hann er sá sami Balam, er forðum gékk svá drengiliga fram mér til hjálpar, þann tíma er ek var handtekinn af heiðingjum ok leiddr fyrir Agulandum ok dœmdr af honum til dauða, því at eigi at eins bauð hann sitt fé mér til hjálpar, heldr var hann búinn at setja sitt líf út fyrir mína skyld, ef þess hefði þurft. Þar með gaf hann keisaranum þann hvíta hest, er nú sitr hann sjálfr á, ok því er ek senniliga skyldr at veita honum þat gagn, sem framast má ek ok hann vill gjarnast þiggja. Balam þakker hertoganum sín orð, játtandi fyrir þeim at með öllu vildi hann neitta fyrri villu. Ok er svá er komit þeirra máli, hleypir Rollant at þeim ok sér standa hest Nemes á vellinum fyrir sér, fyllist hann upp af miklu kappi, því at þat hugsar hann at hertoginn sé drepinn, því grípr hann hestinn ok stígr á bak, hleypandi fram eptir veginum, en sá féll dauðr niðr af mœði, sem [hann áðr reið.

55. Nú er þar til at taka, at Karlamagnús ok Jamund ríða langt frá öðrum mönnum, hleypir Jamund fyrir, ok er nú skipt við hann sœmdunum, því at fyrra dag árla fylgdi honum eigi minnr en sjau sinnum hundrað þúsunda, en nú er eigi eptir einn skjaldsveinn honum til þjónostu. Ok meðr því at hestr Jamundar var hinn skjótasti, er þat um stund at keisarinn kemst eigi eptir, þar til er Jamund ríðr fram undir einn lítinn álmviðar skóg. Þar sér hann keldu litla með skærasta vatni, er upp rann undan rótum [þess olifatres er þar stóð, ok sakir mikillar mœðu ok erfiðis fýsir hann at drekka, ok eigi var þat án líkendum, því at meir en þrjú dœgr höfðu svá liðit, at hvárki át hann né drakk, ok engi annarr sá er í bardaganum var, ok eigi þorði hann nökkut sinn á þeim tíma hjálminn taka sér af höfði; hvar fyrir hann stígr nú af baki, tekr af sér hjálminn ok skjöldinn, leggjandi niðr hjá olifaviðinum leggst eptir þat niðr at vatninu ok drekkr. En fyrr en hann rísi upp frá brunninum kemr Karlamagnús at öðrum megin svá skyndiliga, at Jamund náir eigi sínum vápnum, því at keisarinn tekr þau geyma, [þótti honum þat at, er hann hafði þann veg vangeymt sín. Karlamagnús talar þá: Tak vápn þín ok stíg á hest, því at engi móður son skal því bregða mér, at ek drepi vápnlausan flóttamann, en vit þat, at þenna úsynjudrykk skaltu dýrt keypt hafa. Jamund gerir svá, klæðist ok stígr á hest, snarandi sér at brjósti skjöldinn sem fastast, en heldr spjótinu til lags. Ok af því at hann var ungr maðr, rann af mesta mœði hans hjarta viðr þat er hann drakk, svá at nú þótti honum ekki vætta sér mega granda, hvaðan af hann talar svá: Þat veit Maumet, segir hann, at eigi hefir þú, riddari, þann mann fyrir fundit, [at renni fyrir þér einum, en furðuliga skjótan hest hefir þú, er svá langt bar þik brott frá þínum lagsmönnum ok stórliga vel ertu búinn at vápnum, því at brynja þín er svá fögr sem apaldrs flúr, en hjálmr þinn er svá góðr grípr, at hverr er slíkan vill fá, mundi honum gjarna móti leggja þrjár ríkastu borgir, ok þú munt vera mikils háttar maðr, því at senniliga hefir þú sýnt mér þat, at aldri [var þú af meðalmanni getinn eðr or litlu kyni kominn, þar sem þú þyrmdir mér vápnlausum ok gerðir mér svá mikla hœvesku, at þú gaft mér aptr mín herklæði, hafandi þau áðr í þínu valdi, ok þat skal ek þér góðu launa; því kjós um tvá kosti, fá mér vápn þín ok einkanliga hjálminn góða, ok far í mínu leyfi aptr til þinna manna sjálfráðr, en ef þú vill neita guði þínum ok gerast minn maðr, skaltu fá miklu vildara, því at allir ættmenn þínir ok vinir skolu vera sælir af þér einum; væri þetta kostaboð af minni hendi engum til reiðu utan þeim sem svá vel til mín gerði sem þú. Karlamagnús svarar: Vel ferr þér, Jamund, en eigi man ek at öllu úreyndu miðil okkar þessum kosti játta. Jamund talar þá nökkut stutt: Hverr ertu, er svá skjótt neitar þvílíku boði mínu, seg mér nafn þitt. Keisarinn svarar: Fyrir ekki kemr mér at dyljast fyrir þér, Karlamagnús heiti ek son Pippins Frakkakonungs, keisari kristinna þjóða. Jamund sem hann heyrir þat, þagnar hann líttat, svá sem varla tryði hann hans orðum, ok talar síðan: Sé þat satt, sem þú segir, þá fellr mér nú eptir því sem ek mundi œskja, ok eigi virði ek allan minn skaða eins hálfs penings, því at á þínum líkama skal ek hefna þeirra harma, er marga vega hafa til komit mínu hjarta af þér ok þínum mönnum, en þó alt eins sé ek, at góð fylgð er í þér, ok því vil ek enn minnast þeirrar hœvesku er þú gerðir mér. Legg nú upp í mitt vald í yfirbót minna skaða, en þér til frelsis ok náða, París, Rómaríki, Púl ok Sikiley, Lotaringiam, Frakkland ok Borgundiam, Brittaniam ok alla Gaskuniem. Karlamagnús svarar: Þat veit guð, segir hann, at þú vill vera stórliga ríkr mangari, ok meðr engu móti samir þér at stjórna svá miklu ríki, því at þú kant eigi haga því, en þess væntir mik, at guð skipti ríkjum sínum eptir sinni vild á þessum degi, er ok líkara at fleira þurfir þú við en orð einsaman. Jamund keyrir nú hestinn sporum, rennandi at eptir endilöngum vellinum, komandi saman meðr svá hörðum lögum, at hvárki ístig né söðulgjarðir fá haldit, því falla þeir báðir á jörð. Sprettandi skjótt upp, bregðandi sverðum hátt ok fimliga, sœkir hvárr at öðrum með mestu karlmensku, gerðist svá harðr leikr þeirra á millum, at eigi var þvílík sókn af tveim mönnum. Var eigi alt eins nú jamkomit á meðr þeim, því at keisarinn var mjök hnignaðr af elli, en Jamund ungr, harðr ok hinn sterkasti at afli. Svá stór högg veita þeir, at fjórðungum heilum sníðst brott af skjöldunum. Því næst stígr keisarinn fram sínum hœgra fœti, en hefr upp hátt sverðit ok ætlar ofan í hjálminn. En í því víkr Jamund undan höfðinu, ok kemr höggit niðr á hœgri öxlina svá hart, at brynjan brast ok varð Jamund mjök sárr. En er hann kendi sársauka, reiðist hann mjök ok veitir sókn því harðari. Karlamagnús kennir þat, at jafnan er sóknin linaðist rennir Jamund augum til hjálmsins, er hann bar á höfði, hvar fyrir hann skilr, at honum vildi hann gjarna ná. Ok þat var satt, því at því optar sem Jamund leit hjálminn, þá girnist hann því meir at fá hann, hvaðan af hann talar svá: Mjök virði sá þik, hinn kristni, er þvílíkan hjálm samdi þínu höfði, því at í honum eru þeir náttúrusteinar, at ek má eigi drepa þik, meðan þú berr hann; en senniliga ertu klókr ok kœnn í geymslu við þinn góða hjálm, ef ek fæ hvárki lypt honum né spilt eða meðr öllu af þér svipt, ok þat veit Makon, at eigi skaltu svá vel leika, því at fyrir engan mun skal hann vera lengr þinn, ef ek má sjálfr ráða. Keisarinn segir: Þat veit guð, at hann skal eigi þinn verða, ok mjök er sá svívirðandi sjálfan sik, er hann gefr þér upp. Eptir þessor orð fleygir Jamund [frá sér skjaldarbrotinu ok ætlar at reyna afl við keisarann, heldr annarri hendi sverðinu en vill grípa annarri til hans. En af því at Karlamagnús kennir sik mjök mœddan en Jamund sterkan, víkr hann sér undan kœnliga, ok missir Jamund jafnan, er hann grípr til hans. Ok svá fór nökkurum sinnum, þar til at Jamund gat gripit í skjaldarsporðinn ok kippir, en [er þat tjóar honum eigi, grípr hann böndin hjálmsins ok togar, en keisarinn tekr í öðrum megin ok heldr, gerast nú harðar sviptingar, í hverju er hjálmrinn skriðnar af höfði keisaranum. Togast þeir nú þann veg um hann, at hvárr heldr í böndin. Nú sem þeir eigast við þvílikan leik, skilr keisarinn sik munu verða yfirstiginn, ef þeir sjást tveir á, því angrast hann í hjartanu rennandi huganum til guðs í himinríki, at hann sjái nú til með honum, at eigi týnist öll heilög kristni ok leggist undir úvina vald, einkanliga treystir hann á sinn kæra vin Jacobum postola, at hann hjálpi til í svá mikilli hans nauðsyn. Ok senniliga heyrist hans bœn ok ákall, at eilífr guð fái eigi þvílíkan skaða sem nú horfði til, heldr sendir hann keisaranum gott fullting meðr þeim hætti, at rétt þann tíma sem Jamund hafði mjök brottsnarat af honum hjálminn, kemr at fram Rollant, hafandi [einn stóran spjótkurf ok digran, stökkvandi af hestinum sem fljótast, ok hefr upp lurkinn ljóstandi stórt högg ofan í hjálminn Jamundar. En er Jamund sér Rollant, bregðr hann ekki mjök við hans högg, utan talar þann veg þeirra beggja þrútinn allr ok bólginn af móði: Þat sver ek við Makon ok Terogant ok allan mátt guða várra, at mjök er guð ykkarr kröptugr umfram alla guði aðra, ef þit komizt báðir heilir frá mér. Hefir síðan upp sverðit, er hann hélt á, ok ætlar höggva ofan í bert höfuð keisarans. En í því er hann berr upp höndina, lýstr Rollant öðru sinni meðr lurkinum með öllu afli á handlegginn svá hart, at sverðit hrýtr niðr or hendinni, hvert Rollant grípr ok lætr nú skamt miðil höggva, höggr í hjálminn ok klýfr sundr í miðju ok þar með höfuðit, svá at í neðri tönnum nam staðar. Féll Jamund [þá áfram alt til jarðar ok stóð aldri upp síðan á sína fœtr.

56. Þegar Jamund er fallinn, sezt Karlamagnús keisari niðr á völlinn yfirkominn af mœði, ok talar til Rollants þvíllkum orðum: Þakkir geri ek þér, almáttigr guð, at þú sendir mér þvílíkan dugnaðarmann, ok mikill giptumaðr vartu nú Rollant frændi, því at Jamund hefði at vísu stigit yfir mik, ef þú hefðir lengr dvalizt. Rollant tekr [hest Jamundar, sverð ok lúðr til sín. Kómu þá Frankismenn Oddgeir ok Nemes með sínum félögum ok líta Karlamagnús mjök móðan ok Jamund dauðan. Sem Nemes kemr fyrir keisarann, tekr hann svá til orða: Góði herra, lofaðr sé guð, er ek sé þik heilan [á lífi, en úforsjáliga var þat gört at reka þvílíkan kappa einn samt, sem Jamund var, því at [þér máttut sjá, hversu úflóttamannliga hann skildist við, fellandi mik til jarðar, en hjó í sundr hest míns góða kumpáns Oddgeirs danska, gerandi svá báða okkr at göngumönnum ok til engis fœra. Keisarinn svarar: Minn góði vin, ger þér glatt í hjarta, ok þökkum þat guði ok hans helgum mönnum, er betr er vorðit en mér þótti líkendi [um hríð, því at svá harða sókn veitti mér þessi heiðingi, sakir þess hjálms er ek bar, at ek þóttumst með öllu uppgefinn, ef guð hefði eigi sent mér Rollant frænda minn. Eptir þat [ganga þeir til ok taka hreint vatn ok gefa keisaranum at drekka, þvá síðan blóð ok sveita af hans andliti, því at svá hafði Jamund við leikit, at víða var afhruflat keisarans andliti, er böndin hjálmsins höfðu inn géngit. Síðan fóru þeir þar til er búkr Jamundar lá ok líta sundrbrotinn hans hœgra armlegg, en hausinn meðr hjálminum klofinn niðr í tennr. Hvaðan af Nemes talar til Rollans meðr miklum kærleik: Guð styrki þá hönd, er svá sterk högg veitti þessum hundingja; því tak þér til eignar þat af herfórum Jamundar sem þú vill, því at vér játtum, at þú ert verðugr at njóta þess, er þú sóttir svá drengiliga. Líkama Jamundar snúa þeir á grúfu ok fœra upp undir olifatré, kastandi yfir hann skildi, ok stíga eptir þat á hesta. En áðr þeir riðu brott, víkr keisarinn at þeim Oddgeir ok Nemes svá segjandi: Ef þessi maðr hefði verit kristinn, fœddist engi drengr í heimínum honum gildari. Nemes svarar: Vei ok svei sé feðr hans, ok móður er hann fœddi, ok öllum þeim er hann [gráta ok sýta, þar sem hann er nú gefinn at eilífu öllum djöflum.

57. Keisarinn ríðr nú aptr til sinna manna. Var alt kristit fólk meðr mikilli hrygð ok harmi, sakir þess er þeir [mistu ok vissu eigi hvat um leið keisarann ok hans fylgdarmenn. Var þá rekit á flótta lið heiðingja, er lífit kunnu fá. Því ríðr Karlamagnús til þeirra landtjalda er þeir höfðu att, stíga af hestum úti fyrir því stóra landtjaldi, er Jamund átti, gengr þar inn með sínum kempum. Var þar harðla vel fyrir búit, því at [hvatki var þar, gnógar vistir ok hinn vildasti drykkr er hverr kunni sér kjósa, þar skorti eigi gull ok silfr meðr dýrum steinum, góðan borðbúnað smíðaðan bæði eptir gömlum hagleik ok nýjum; í gnóg váru þar hin dýrustu klæði, skorin ok úskorin, svá mikil völ var þar á allsháttar herskrúða, sem eigi er auðvelt at telja. Þótti Frankismönnum hér gott at hvílast eptir langa mœðu ok mikit erfiði. Settist Karlamagnús í sæti ok allir hans vildarmenn. Herra pávinn meðr lærðum mönnum sat hjá keisaranum í þessu landtjaldi, lofandi guð eptir þann sigr er hann hafði veitt sínum þjónum. Náðaðu Franzeisar sik nú vel meðr vist ok drykk, er í gnóg var skemtiligr; gerðist þá mikil gleði í guðs fólki. Þetta landtjald er Jamund son Agulandi hafði flutt or ríki Affrica var gört meðr svá miklum hagleik, at Frankismenn þóttust aldri þvílika gersemi hafa séna; þar máttu rúmliga inni sitja þúsund riddara, at fráteknum skutilsveinum ok þjónostumönnum. Sjálft tjaldit var af dýrastum vefnaði saumat meðr gull ok silfr, framan í brjóstinu váru settir fjórir karbunkuli, af þeim lýsti um alt landtjaldit, svá at eigi þurfti þar kerti brenna um nætr eða kveldum, heyrðust þar fagr fuglasöngr ok pípnahljómr, þar sýndust töfl sjálf leikast öðrum til skemtanar. Svá mikil birti gékk út af þeim fyrr greindum carbunculis, at umbergis dalinn lýsti af, svá at þeim sem vörð héldu mátti ekki á úvart koma, keisarans menn höfðu ok œrit ljós til sinna framferða. Í þessu landtjaldi sefr keisarinn [meðr herra páfanum um nóttina. Um morgininn býðr keisarinn, at vatn vígist af kennimönnum, ok dreifist á alt liðit, síðan um tjaldit utan ok innan, ok þá hluti aðra sem heiðnir menn höfðu áðr með höndum haft. Eptir þat gert gengr keisarinn með öllu sínu liði til borðs, sitja ok drekka [um daginn vel glaðir. Ok áðr borð váru upptekin ganga fyriri keisarann þrír menn, Nemes hertogi ok Oddgeir danski leiðandi Balam sendimenn miðil sín, ok kveðja hann vel ok kurteisliga. Keisarinn tekr þeim blíðliga eptir spyrjandi, hverr sá þrifligi maðr sé, er þeir leiða. Hann svarar: Ek heiti Balam, er forðum var sendr af Agulando ok Jamund, þann tíma sem þér dvölduzt í borginni Baion, ek sendi yðr einn hest hvítan, ok nú skemstu, svá sem ek fyldumst upp þeirrar dirfðar at ríða yðr á móti, feldu þér mik af baki. Ok meðr því at ek görla undirstendr, fyrir þá hluti marga sem fram hafa farit vár í millum, at sá siðr sem heiðnir menn hafa má heldr kallast villa en nökkur trúa, ok því vil ek nú meðr öllu hana fyrirláta ok taka trú rétta meðr skírn, ef þér vilit þat veita mér; en þat skolu þér vita undir vitni guðs yðvars, at þetta sama hefir löngu áðr verit með mínu hjarta, þótt ek fylgdi mínum lagsmönnum alt higat til. Konungrinn svarar: Ef þér er þetta alvara, [sem þú talar, þá vil ek eigi úgjarnari láta veita þér heilaga skírn en þú viðr taka. Hann svarar: Guð er váttr yfir, at þetta er minn hjartaligr vili. Því næst segir keisarinn hvar komit er máli Balams sendimanns. En herra páfinn lofar almátkan guð ok segir svá til keisarans: Dvelit eigi, herra, at fullgera hans beiðni, því at hverr er sá góðr, er guð virðist brott draga or fjándans kverkum til sínnar kynningar. Keisarinn býðr þegar, at nökkurir Frankismenn búi til djúpan brunn, ok svá gerist. Fara tíl síðan fjórir byskupar með öðrum klerkum ok vígja brunn þenna, ok at honum vígðum, bað keisarinn [at herra páfinn virðist þessum manni skírnarþjónostu veita, hvat hann gerði gjarna, ok skírði Balam í nafni heilagrar þrenningar gefandi honum nafn, ok kallaði hann Vitaclin eptir einum ríkum herra Karlamagnús keisara, er litlum tíma áðr hafði andazt. Keisarinn lypti honum or skírnarbrunni ok klæddi hann sjálfr beztum klæðum, gefandi honum þar með eina dýrastu skikkju ok lagði yfir herðar honum. Sýndist öllum þessi maðr hinn þrifligasti, því at hann var fríðr sýnum, mikill vexti, sterkr at afli ok kurteiss í meðferði. Er nú úti at segja frá Vitaclin fleira at sinni, en nú skal geta í fám orðum ágæts herra Girarðs gamla, því at eptir þat er hann hafði unnit höfuðmerki Jamundar, sneri hann til bardagans annat sinn, sem fyrr sagðist, ok svá framt sem hann vissi at Jamund flýði, en Karlamagnús sœtti eptir, gerði hann hina snarpastu sókn ok eggjaði sína menn til framgöngu, rekandi [flótta heiðingja langt um þat fram sem aðrir. En er dimma tók af aptni, snýr hann sínu liði til þess sama turns, sem hann vann af Jamund, ok keisarinn gaf upp í hans vald, svá lengi sem hann stœði í stríði á Hispanialandi. Var þá drjúgan fallit af hans sveitungum, en mart sárt, en alt mótt bæði samt af hungri erfiði ok þorsta, tóku nú allir á sik hvíld ok náðir um nóttina. Skal herra Girarð hvílast í turni sínum með menn sína, en herra Karlamagnús skal sitja í landtjöldum með sínu liði, ok láta mœðu renna af heilum mönnum, en grœða sjúka ok sára, ok búast þann veg við þeim lutum sem síðar kunnu at höndum koma. En þessu næst verðr nökkut at segja af Agulando, hversu vel ok drengiliga hann tekr við þeim tveim konungum Magon ok Asperant, er brott flýðu undan höfuðmerki Jamundar sonar hans, þá er þeir koma á hans fund.

58. Sem þvílíkir hlutir fara fram in Hispanis, er nú hafa verit greindir, sitr Agulandus konungr meðr miklum her í þeirri borg ríkis Affrice er Frisa heitir, ok fréttir ekki hvat gerist miðil Karlamagnús keisara ok Jamundar. Því heldr hann nú mikinn prís ok gleði, fyrir þá sök at tveir ríkir konungar eru komnir til borgarinnar með stóran skipaflota, hét annarr Bordant öflugi, er stjórnaði því ríki er liggr fyrir utan Jórsalaland, en annarr Modal. Ok einn dag þeirra þarvistar, leika konungarinir skáktafl Agulandus ok Bordant, ok sem þeir hafa lengi leikit, hallar taflinu á Agulandum, hvat hann þolir lítt ok talar svá með reiði: Gef upp taflit, segir hann, því at þótt ek leggi við [alt Púl, fengir þú þat víst eigi unnit. Konungrinn svá sem brosandi líttat af gráleik talar: Eigi er svá, herra, því at því síðr legða ek ríki út, ef ek sæti í yðru rúmi, at mér þœtti betri glófi minn en ván taflsins. Sem þeir talast þessor orð við, koma greindir konungar Magan ok Asperant til hallarinnar, stíga af hestum ok ganga síðan fyrir Agulandum, þar sem hann sitr at taflinu ok kveðja hann. En hann lítr við þeim ok kennir þá görla ok spyrr, hvat þeir kunni segja tíðenda. Þeir svara: Herra, mikil eru tíðenði. Hver þá, segir Agulandus, hefir Jamund son minn unnit Hispanialand, en drepit konung kristinna manna eða rekit á flótta? Eigi er þann veg meðr öllu, segja þeir, son þinn hefir barizt við Karlamagnús, ok trúum vit at flest þat lið er þú fékt honum til fylgdar sé drepit; en hann fékk okkr til geymslu sitt höfuðmerki ok eigi færra lið en hundrað þúsunda, en annan dag sem bardaginn tókst, kom at oss úvart eitt fólk undarligs snarpleika, var þar foringi lítill maðr vexti ok þykkr, ok drap alt lið várt ok rak okkr á flótta, veitti Jamund enga vernd sínu merki né okkr. Höfum vit farit síðan nótt ok dag til þess sem nú er komit. Agulandus spyrr þá með reiði Asperant: Hvat kantu segja mér til Jamundar? Hann svarar: Þat veit trú mín, at ek kann eigi framar segja en nú hefir ek greint. Agulandus, sem hann heyrir orð konungsins, leypr upp meðr bólginni reiði, hrindr fram á gólfit taflinu, en grípr upp einn stóran fork ok ætlar setja (í höfuð) konunginum, en hann víkr sér undan, ok kom höggit á einn steinstólpa svá hart, at hann brotnaði sundr. Agulandus talar þá: Þit vándu svikarar skolut í stað verða teknir ok hengdir á gálga sem hinu verstu þjófar, eðr þola annan dauða svívirðligra fyrir þann útrúnað, er þit hafit framit við son minn ok móti mér konungi ykkrum. Asperant svarar: Aukast man þín svívirðing því meir, sem makligt er, þótt þú látir drepa okkr fyrir enga sök rétta, en hvárki þú né Jamund þurfit þá dul ykkar at ætla at vinna Karlamagnús. Því næst eru konungarnir gripnir eptir konungs boði, en hann gengr inn í eina stóra höll ok kallar til sín alla höfðingja er váru í liði heiðingja, ok talar svá: Góðir höfðingjar, öllum yðr sé kunnigt, hversu mikinn údrengskap þessir tveir konungar hafa gert við mik, svikit son minn ok flýit brott undan hans höfuðmerki sakir bleyði ok ragmennsku. Nú til þess at engi þori þvílíka údygð at veita sínum höfðingjum, býð ek yðr upp á yðvart líf, at fyrir þat yfirboð er ek á öllum yðr veita, at þér dœmit þessum svikarum réttan refsingardóm ok skjótan, at eigi standi lengi þeirra gerð úhegnd. Höfðingjar svara: Engi úhlýðni skal í þessu máli birtast af oss við yðr sakir nökkurrar úeinarðar. Ganga síðan brott or höllinni tuttugu konungar í eina skemmu, váru margir af þeim bæði frændr ok vinir þeirra tveggja konunga, er nú sátu bundnir. Því var hér sem optliga kann til bera, þar sem um vönd mál er at tala, at eigi sýnist öllum einn veg, mæla sumir með konungunum ok vilja þeirra efni leiða til meiri miskunnar, en aðrir standa á móti ok vilja gera eptir því sem Agulando mætti helzt líka, ok atskiljanligr verðr þeirra framburðr. Skal nú greina með skömmu máli hvat [hverr leggr til.

59. Nú sem greindir konungar eru í einn stað saman komnir, stendr upp í fyrstu Amustene konungr, því at hann var allra þeirra mest háttar, ok hafði í forræði tuttugu þúsunda herliðs, hann átti tvá sonu vel til manns komna, var hann náfrændi konunganna, ok því vill hann sína rœðu byrja þeim til létta; [ok talar svá með snjöllum orðum: Meðr því at hér eru inni vitrir menn ok spakir, þá er þat til, at hverr heyri annars framburð meðr athuga, ok beri þolinmóðliga þat sem talat verðr; tökum þat af hvers tillögum, sem bezt er ok skynsamligast, látum brott reiði, heimsku ok ákafa, en kjósum oss til handa vizku með hógværi. En sakir þess at Magon ok Asperant eru systursynir mínir, byrjar mér eigi margt tala af þeirra efni, en þess væntir mik, at engi sé sá kominn á þessa stefnu, er þá vili með sínum dómi framar angra en rétt er, því at ek hræðumst, ef þeim verðr nökkut misþyrmt, at allr þessi herr sturlist eigi lítt. Eptir svá talat sezt Amustene niðr, en upp stendr Aquin konungr ok talar með hörðum anda: Stórliga mikit [tekst þú á hendr, herra Amustene, ef þú ætlar því við koma með glysligum orðum, at menn þessir, þótt þeir sé frændr þínir, sé með engum dómi angraðir, því at mér virðist at sjálfra þeirra orð geri þá dauðans verða, þár sem þeir vátta, at Jamund tignaði þá svá mjök, at sitt höfuðmerki seldi hann þeim í vald meðr miklu liði, en allir vér megum nú sjá þá hér komna, ok eru hvergi sárir á sínum líkama, eigi eru skildir þeirra höggnir né panzarar slitnir, hvárki er hjálmr þeirra stokkinn né brynja; hvar fyrir auðsýnt er, at þeir hafa brott flýit sakir bleyði ok hugleysis. Vér sendum þagat sonu vára ok frændr, ok megum vér senniliga um þeirra hag hræddir vera, en þú Amustene hyggst verða glaðr ok feginn í aptrkvámu þinna frænda; en þér skal at öðru verða, því at rétt í [þínu augliti skipar ek þá undir þann dóm, sem allra várra harma sé hefnt í þeirra svívirðligum dauða. [Svá segir Aqvin ok sezt niðr eptir þat. Þessu næst stendr upp mikill höfðingi Galinger gamli, hanna stjórnaði miklu ríki ok réð fyrir mikilli borg er Sebastia heitir, hann var skrautligr maðr ok hafði yfir sér eina skikkju af dýrastu klæði, skegg hans var hvítt ok tók niðr á bringu, ok sem hann bjóst nökkut at tala, gáfu allir hljóð, því at hann var hinn málsnjallasti í öllum her heiðingja, hógværr ok úáleitinn ok virðr mikils af öllum. Því byrjar hann svá sitt eyrendi: Göfgir herrar, segir hann, segja vil ek yðr hvat mér lizt um mál þetta; konungar þessir eru mikillar tignar, hraustir menn ok vápndjarfir, nú ef þér vilit at nökkurr dómr falli með réttu lögmáli á þeirra sök, þá virðist mér þat betr standa, at þeirra mál bíði þar til, er vér verðum sannleiksins vísir, hversu mjök þeir eru sekir. Kemr Jamund aptr heill meðr sínu föruneyti, dœmi hann svá mikla þeirra sök sem honum líkar, en ef Makon gætir eigi síns höfðingja ok fellr Jamund eða verðr særðr til ulífis, dœmit þá sem [yðr sýnist sannast. Vili þér hafna þessu mínu ráði, mun ek alls ekki hlutast til yðvarra gerða; þér vitit sjálfir, at hvárki á þetta mál dœma meðr hrapan eðr ofmiklum skunda án lögligu prófi né nökkurt annat, skal ek ok engis manns vilja, hvárki meira né minna, í því þjóna at dœma öðruvís en mér sýnast rettindin segja, ok þó at mér væri boðit annat ríki jammikit, sem nú stjórna ek, væra ek meðr öllu eigi verðugr at sitja í minni sœmd, ef ek dœmdi rangt þat mál, sem mér til heyrði yfir at segja. Tali sá hér fleira, sem betr heyrist, en þegja man ek at sinni. Síðan stendr upp Mordanturus konungr ok talar: Undarliga [sýnist hér taka, at sá maðr, sem ek hugði at kominn væri til fullrar skynsemdar fyrir aldrs sakir, skal nú vorðinn litlu betri en örvita, en svá ferr þér, Galinger, sem vitringrinn segir, at svá kólnar hjartat brott af samvizkunni sem líkaminn þornar af ellinni. Undra ek þat, hví þér sýnist at dvelja eða lengja dóms atkvæði þessarra konunga, þar sem þeir eru eigi at eins sekir við Agulandum ok Jamund son hans, heldr ok jamvel við forna setning hinna fyrri hervíkinga, því at svá er skipat í hermanna lögum, at engi nýtr drengr skyldi dirfast lengra flýja or orrostu en fram undir höfuðmerkit ok þola þar, hvárt sem heldr kynni til bera líf eða dauði. Hefði þessir konungar verit skipaðir í broddi fylkingar ok flýit brott or bardaga, svá at þeir hefði eigi geymt höfuðmerkis sakir felms ok hræzlu, mætti á þetta líta meðr miskunn, en nú meðr engu móti, þar sem þeir vátta sik hafa verit setta stjórnara merkisins, ok síðan þat fyrirlátit ok svikit á þann veg sinn meistara. Því játta ek þá sjálfdœmda til hæðiligsta dauða. Eptir þessi orð gengr hann til sætis. En þessu næst ríss upp Gordiant or Galacia, liggr sú út í Garsant, hann var stórliga ríkr, skegg hans ok hár var hvítt af hæru, breiðr var hann í herðum meðr digrum armleggjum, ríkuliga klæddr ok höfðingligr. Hann mælti hárri röddu: Göfgir herrar, þér vitit at hvárki er ek barn at aldri né vitsmunnum, ok því megi þér vel hlýða [mínum ráðum. Þessir konungar er vér erum nú yfirskipaðir eru góðir riddarar, ok því er þat ofskaði at dœma þá til dauða, látit þat aldri verða utan sjálfr Agulandus dœmi, allra helzt meðr því at vér vitum eigi hverja raun á beri þeirra máli. En þó at Jamund hefði mörgum hlutum mótstaðligr verit vilja föður síns ok oss [hans höfðingjum, þá eigum vér alt eins virða hann, þar sem hann er einga son höfuðkonungs várs, ok bið ek alla forðast at gera þvílíkan hlut [við hann héðan af. Nú hvat ek tala eða ek vildi at væri, þikki mér líkligt, at sá verði endir þessa máls, sem öllum horfi til mestu vándræða, ok því man ek uppgefa ok tala eigi lengr at sinni. Sem Ulien frændi Agulandi heyrir, hversu sundrleitan framburð konungarnir hafa, vill hann eigi lengr þegja, ríss upp ok hristir sik, talandi með hörðum anda, sem hann var optliga vanr: Heyrit görla, hvat er ek segi. Berliga sér ok, at þér verðit eigi til fulls ásáttir þenna dóm, er konungr várr Agulandus hefir oss öllum til komit, hvers boð vér erum skyldir at fullgera, því at sjálf guðin hafa skipat hann várn yfirhöfðingja. Játir ek, at þat var mikit úvizkuráð, er Agulandus gaf Jamund syni sínum kórónu, ok staðfesti svá með honum dramb ok ofbeldi móti sjálfum sér ok öllum hans vinum. En þó at vér gæfim þar eigi ráð til, þá verðr þat nú at standa sem hann skipaði, hvar fyrir þér megit álíta, góðir höfðingjar, hvílíka svívirðu þessir konungar hafa framit honum í móti, fyrirlátit herra sinn, hafnat ok útkastat ok svá illmannliga við hann skilit, at þá er þeir váru ofmjök tignaðir um aðra fram ok tóku til geymslu hans höfuðmerki, flýðu þeir brott með illsku ok ragskap ok sviku þann veg sinn meistara, því dœmi ek, at þeir hafi fyrirgert lífi ok limum. Nú ef nökkurr er svá djarfr hér inni, at þenna minn dóm kalli rangan, taki hann vápn sín án dvöl ok herklæðist síðan móti mér, en ek skal rétt í stað sníða af honum höfuðit ok sanna svá minn dóm réttan. En ef ek geri eigi eptir því sem [talat er, sé mér kastat niðr í djúpa dýflizu, ok svelti mik þar til bana. Við þessor orð Uliens þögnuðu konungar, ok leit hverr til annars. En hann settist niðr ok veik at þeim konungi, er Pharaon hét, svá segjandi: Nú þikkjumst ek hafa vel fram haldit vilja Agulandi, at engi þorir móti mæla mínum framburði. Sem þögn hefir staðit lítinn tíma, stendr upp Pantalas konungr, hann var með reiðuligri ásýnd, fyrir þat at frændr hans váru til dauða dœmdir, því talar hann meðr hvellri röddu, svá at vel máttu allir inni sitjandi menn heyra: Mikil djörfung ferr fram af munni þínum Ulien, segir hann, attu einn um alla fram gerir þik opinberan í því, at dœma svá hrausta drengi til dauða sem eru Magon ok Asperant. En þessu viltu ömbuna Agulando þat dýra vín, er þú treðr þik með dagliga, at gera þat eptir hans vilja, sem báðum ykkr mun verða mikil vanvirða. Nú hverjum sem þat líkar eða mislíker, man ek segja hvat mér sýnist líkast um þetta mál, at Agulandus konungr várr bíði til þess, at Jamund son hans kemr aptr eða hann fréttir sannleik, hvárt þeir hafa brott flýit or bardaga fyrir fulla sök eða sakir bleyði einnar saman, því at þat veit Makon, at hvárki Agulandus né þú Ulien ok engi annarr má þetta mál at réttu fyrr dœma, ok ef ek ætta vald svá mikils hers, sem hér er nú saman kominn i þessarri borg, skyldi engi svá djarfr, at þú þyrði únáða at öllu úprófaðu. Svá segir Pantalas ok gengr til sætis. Hér eptir ríss upp Gundrun konungr hinn karueski, hann var forráðsmaðr þess ríkis, er átti Temprer konungr ok kallat var Birangri, mikit land ok vel bygt, snjallr maðr í framburði, stórliga fróðr í heiðingja lögum ok höfuðráðgjafi Agulandi konungs. Gundrun styðst við einn stólpa ok talar: Eigi samir oss at hafa fyrir ekki orð ok vilja höfuðkonungs várs Agulandi, þar sem hann bauð meðr sínu valdi, at vér dœmdim harðan refsingardóm ok réttan þeim tveim svikarum, sem hér standa [ok þat heimsliga hugsa, at oss muni vel líka sú mikla svívirðing, er þeir flýðu vándir þrælar ok huglausir frá sínum herra Jamund, er vald gaf þeim yfir sínu höfuðmerki sem hugdjörfum kempum, ok meðr því at þeir prófaðust fullir af údáð ok svikum, þá dœmi ek, at þeir sé hengdir sem dáligir þjófar, ok síðan brendir líkamir þeirra á báli, því at svá sómir at gera við vánda svikara. En þó at Pantalas frændi þeirra vili únýta vára dóma, þegar þeir ganga fram móti hans vilja, gef ek eigi einn frjálsan pening fyrir hans dramb ok metnað. En ef hann þorir, taki hann sverð sitt ok berist viðr mik, ok ef ek kvista eigi skjótliga sundr hans búk, brenni mik í eldi ok kasti öskunni út í vind, en reki brott arfa mína af sínu fóstrlaudi. Eptir svá talat sezt hann niðr. Þá stóð upp kurteiss höfðingi Acharz or Amflor, hermaðr mikill, ok talar svá: Höldum þat sem í fyrstu var talat, at engi þótti né ofrkapp gangi inn vár í miðil um þetta mál, heldr tölum meðr hógsemd þat sem oss virðist satt vera. En betra hefði Agulando verit at sitja heima í fríði ok náðum í ríki sínu Affrica, er svá er vítt ok mikit, at hverjum einum konungi er í gnóg, en sœkja með ágirni til þess ríkis annarra konunga, sem eigi er gagn í at hafa, ok fá þaðan af tjón fjár ok manna. Var þat ok ofmikit skjótræði, at hann skipaði Jamund son sinn höfðingja svá margra góðra drengja, því at öllum má líkligt þikkja, er hans ákefð er kunnig, at eigi at eins muni þessir tveir konungar kenna þaðan af mikils kulda, heldr allir þeir sem hans ráðleysi fylgja. Nú sakir þess at Magon ok Asperant, hverja þér dœmit dauða verða, eru góðir höfðingjar ok optliga reyndir í trúleik ok öruggum riddaraskap, býð ek mik ok mína penínga í vörðslu fyrir þá, at þeir nái lífi ok limum fyrst, þar til er Jamund kemr aptr, en ef þér vilit eigi taka þenna kost, segist ek or allri tillögu um þetta mál. Svá lýkr Acharz sinni rœðu. En Abilant konungr hinn öflugi svarar hans framburð sem hér má heyra: Senniliga ertu Acharz, segir hann, eigi meðr lymskligum orðum áminnandi heldr opinberri ásakan snarpliga hirtandi, ok ef makliga væri gert, ættir þú aldri at koma í auglit Jamundar eða nökkurs virðr vera af hans feðr Agulando, þar sem þú ætlar svá fyrirkoma þínum glysligum boðum, at vér brytim boðskap konungs várs ok svikim hann svá. Hygg af því ok gakk í brott í stað utar í loptit frá [váru augliti ok hvískra þín ráð þeim í eyra, sem þér eru líkir, en vit þat at eigi um aldr skulu heyrast þín tillög þessum konungum til hjálpar, því at eigi samir, at þeirra mál standi lengr úpínt fyrir nökkars manns bœn eða vilja, ok nú beint í þínu augliti skulu þeir vera bundnir ok barðir, ok eigi eitt it minsta skulu þínar hendr þeim mega við hjálpa, heldr skulu fimtán skjaldsveinar þeim refsa sína údygð, svá at hverr þeirra hafi í sinni hendi stirðan hestavönd samanknýttan meðr stirðum álstrengjum ok berja þá meðr afli, en hverr þeirra sem eigi kemr blóði út á þeirra baki fyrir sitt högg, skal þegar hljóta annat högg af minni hœgri hendi. Síðan þessir svikarar eru þann veg leiknir, skal þá [hengja eða binda í tagl ok draga um hóla ok steina ok lemja þá þann veg sundr, en brenna síðan á báli at köldum kolum. Þetta er minn dómr ok allra þeirra er mér vilja fylgja. En þér Acharz ok þeim öðrum, er þeim vilja fylgja eða kalla þetta rangt vera, skulum vér djarfliga þvílíkan dóm dœma, því at alla yðr tel ek sekja af samþykt [þeirra svika. Tali nú hátt ok framliga, ef nökkurr berr þoran til at tala á móti mínu atkvæði. Melkiant konungr stendr þá upp, djarfr maðr í framburði ok einka vin Amusteni konungs, ok talar svá: Bæði er þat, [Abilant, er þú ert mikill ok digr, enda þikkist þú nú svá, þar sem þú hyggr, at engi þori sína tungu hrœra móti þér. En til þess at þú kennir sjálfan þik eigi til svá mikils kominn, mun ek úskjálfandi tala þat sem mér líkar, svá at þú ok þínir lögunautar megi gerla heyra. Þagat hefir ek um stund ok heyrt, hvat hér hefir verit talat, ok virðist mér sem þeir þykist vitrastir, er mest þyngja mál konunganna, en þeirra dóm skil ek fram ganga meðr ákefð ok illri úeinarð við Agulandum, sem þá kalla dauða verða fyrir þat, þótt þeir leitaðu brott or bardaga síðan dauðinn var handvíss; stóðu þeir eigi lengi ok börðust djarfliga, til þess at fallit var alt þeirra lið? mundi nökkut tveggja manna snarplig vörn mjök mikit í þeim stað vinna, ef áðr gátu ekki at gert hundrað manna? Biðu þeir, ok kom ekki Jamund ok engi annarr þeim til viðrhjálpar. Nú þá segit einarðliga, hverr yðvarr, er nú sitr hér, mundi svá snjallr ok mikill fullhugi, at þann tíma sem honum þœtti sér ráðinn dauði, at hann liti eigi um sik alla vega, hvar líkast væri til brottkvámu? Ek man svara mér sjálfr, víst engi. Ok því síðr gefi þér gaum at úskyldum manni, þótt hann væri yðvarr höfðingi, at eigi mundu þér hugsa um, þótt faðir yðvarr eða móðir væri eptir í úvina valdi, ef því heldr gæti þér forðat yðru lífi. Þat mætti ok hugleiða, ef nökkut skyldi at skynsemi leita, hversu optliga kann til bera þeim sem í orrostu verða staddir, at svá mikill ótti kemr yfir þeirra manna hjörtu, sem áðr eru mörgu sinni reyndir at hugðirfð, at engis fýsir þá annars en snúa undan; en þegar þeir eru hólpnir við mestu hættu, undra þeir sjálfa sik, hví þeir urðu svá sigraðir at flýja undan vápnum sinna úvina, vildu þeir gjarna miklu heldr hafa þá þolat skjótan dauða en þolat þvílíka fölnan sinnar fyrri hreysti; fyrir hvat skiljanligt verðr, ef rétt skal álíta, at þeirra flótti varð eigi af hugbleyði heldr váveifligum atburð. Í þenna atburð virðast mér þessir konungar hafa ratat: þeir leitaðu brott síðan þeir sá engan annan grœnna, ok fálust eigi í hellum eða öðrum jarðarholum sem hræzlufullir flóttamenn, heldr sóttu þeir á fund sjálfs höfuðkonungsins, því at þeim þótti engi annarr líkari at veita Jamund fullting en Agulandus faðir hans, síðan hann vissi, hvers hann þurfti við. Nú dœmi ek þá því síðr dauðans verða fyrir þessa gerð, at mér þœtti þeir makligir góðra ömbuna. Svá lýkr Melkeant sínu máli ok sezt niðr. Þá ríss upp mikill höfðingi ok ríkr, er hét Sinapis hyggni, hann stjórnaði stóru ríki er Alpre kallast, var Sinapis mesti vin Agulandi ok hafði fóstrat langan tíma Jamund son hans, hann talar á þenna hátt: Þinn framburðr, Melcheant, má sýnast skynsamligr, ef skjótt er álitit af úvitrum mönnum, en ef hann er vitrliga skoðaðr, finnst fátt hæft í, því at hann gengr fram af þeirri ofmikilli vináttu, er [allir vér vitum, at þú hefir við þann svikla konung, er ek sé sitja þar hjá steinstólpanum klæddr rauðu klæði mjök at úverðu, því at hann hefir alla götu lífs á illu setit ok jafnan verit údyggr sínum höfuðkonungi, en ek hefir æ fylgt Agulando konungi meðr fullri dygð ok heilleika; en þat er undarligt, at svá vitr maðr sem Agulandus er, þolir honum þat sem hann ferr fram, því at nú vildi hann undan koma þessum svikarum, er hann kallar sína systursonu, réttum dómi, eigi at eins fyrir sik, heldr ok aðra sína jafningja; því væri þat sannr vili minn, at Agulandus ræki brott or sínu ríki fyrst þann sem er upphaf lymsku ok undirhyggju ok alla hans ættingja, þá sem nú opinbera sína úhlýðni við hann í þessu máli. En þá Magon ok Asperant dœmi ek, at þoli þann hæðiligsta dauða, sem vér megum þeim verstan fá; eigi skal þá meðr vápnum drepa sem nýta drengi, ok eigi þola gálga sem hreinir þjófar, heldr skolu þeir bundnir vera í tagl harðreiðastu hesta ok dragast um öll stræti, ok síðan niðr verpast í fúlan pytt, at þeirra sekt verði öllum opinber, ok at eigi frétti Jamund, at vér haldim hans svikara í fríði meðr oss. Skal þenna dóm sem fyrst er tími til fullgera. En þó at þessi minn dómr þikki þér, Amustene, rangr, skal svá búit standa, ok gerla skil ek, at þér líkar stórilla minn orskurðr, því at þú bliknar allr ok sortnar svá sem jörðin; fyrr muntu þrútna ok digr gerast af bólginni reiði en þú fáir þína vini frelsta af várum dómi, því at [eigi syn(j)a ek, þótt þú kallir þenna dóm rangan, skal ek sníða af þér þitt flærðarfulla höfuð ok hverjum öðrum, er þessu mæla móti. Sem hér er komit máli Sinapis, talar Madequin sterki: Eigi er þörf, at um þetta mál talist fleira at sinni, því at þessu öllu vil ek samþykkja, sem Sinapis hefir dœmt. Stendr upp ok gengr þar til er Ulien sitr, ok tekr í hönd honum svá segjandi: Göngum fyrir Agulandum ok birtum honum hvílíkr endir á er fallinn konunganna mál. Þeir gera svá ok finna konunginn sitjanda í höll sinni á einni silkidýnu, kveðja hann, ok talar Ulien síðan: Rýmit brott þungum harmi af [yðru brjósti, því at tveir svikarar hafa rétt þvílíkan dóm, sem yðarr vili stendr til. Agulandus svarar: Eru þeir til dauða dœmdir? At vísu herra, segja þeir, ok fyrir þat látit þá án dvöl taka ok binda miðil tveggja hesta ok þenja þeirra líkama sem mest í sundr, látit síðan hleypa eykjunum um hvert stræti borgarinnar ok grjót ok hörga, síðan látit brytja þá í smá stykki ok niðr sökkva í hinn fúlasta pytt. Agulandus sem hann heyrir orð Uliens, gleðst hann nökkut lítt ok býðr svá gera við konungana, sem nú var greint, at þeir váru dregnir mjök grimmliga í augliti karla ok kvenna, svá at hold þeirra ok blóð lá víða eptir á strætum ok steinum. Þótti flestum þessi dómr [mjök harðr, þó engi þyrði þat opinberliga tala; gerðist af þessu efni mikit sundrþykki í her heiðingja.

60. Næsta dag eptir þessa hluti, sem Agulandus sitr yfir borðum, koma í borgina þúsund flóttamanna af liði Jamundar, fannst engi sá í þeim flokki, at eigi væri mjök sárr. Var höfðingi þeirra einn riddari Valdibrun at nafni, hann gékk fyrir inn í höllina stórum sárum særðr, [hafði hann verit lagðr meðr kesju gegnum brynjuna ok panzarann, svá at í beini nam staðar, flóði or því sári ok mörgum öðrum blóð á hallargólfit, þar sem hann gékk. Hann kvaddi Agulandum með lágri raust ok móðri af mikilli blóðras [ok langri, svá segjandi: Öll yður guð styrki yðvart ríki, en af miklu tómi hugði þér, hvat um líðr Jamund. Hví ertu þann veg leikinn, góði vin, segir Agulandus, eða hvat segir þú tíðenda? Valdibrun svarar: Mikil tíðendi hafa vorðit síðan vér skildum, því at þá er Jamund hafði tekit til geymslu af yðr turninn sterka, þótti oss um tíma horfast á vænliga, því at í fyrstu sem Jamund fór út af turninum með tuttugu þúsundum ungra ok hraustra hafandi til styrktar guðina sjálfa, varð bæði gott til fjár ok manna, snérist þá margr kristinn lýðr til annarrar trúar, brendum vér borgir en píndum konur ok karla. Ok sem þann veg gékk farsælliga várr hagr, vendi Jamund aptr [til turnsins með miklu herfangi, mœttum vér þá njósnarmönnum Karlamagnús í fjallshlíð einni, hugðum vér einn veg gera [þeirra sem annarra manna, ræna lífi ok eignast fé, en þat fór alt annan veg, því at svá snarpliga géngu þeir í móti, at sú var endalykt várs fundar, at þeir drápu fjölda en ráku Jamund ok alla oss á flótta, tóku gull ok silfr svá gersamliga, at eigi einn minsta pening ætluðu þeir oss, þar með [guðina sjálfa. En í annan tíma sem Jamund reið út með lið sitt af turninum at hefna fyrri svívirðingar ok vinna aptr guðin, urðum vér svá háðugliga brottreknir, at turninn var af oss tekinn, svá at vér áttum þangat aldri skjóls leita. Síðan samnaði Jamund saman úvígum her ok fór til stríðs við sjálfan keisarann, ok er þat skjótt at segja, at vér börðumst þrjá daga, ok þó at kristnir menn væri fáir hjá várum fjölda, þá þröngdu þeir svá at oss um síðir, at þat vissa ek síðast til, at þeir ráku Jamund á flótta með þremr konungum, en drápu hvert mannsbarn, svá at eigi einn komst undan. Þvílík eru mín tíðendi, segir Valdibrun. Agulando þvílíka hluti heyrandi batnar lítit í sínu hjarta, ok af mikilli sorg lætr hann sem eigi hafi hann gerla heyrt, hvat Valdibrun talaði ok talar svá: Eigi mun ek rétt skilit hafa þín orð, riddari, segir hann, en svá heyrðist mér sem þú segðir, at þau glæsiligu guð, sem ek hugði oss mega veita mestan styrk, væri hertekin af kristnum mönnum. Valdibrun svarar: Rétt heyrðist yðr þat, herra, ok því heldr gripust þau brott or váru valdi, at vér sám um langt, hversu [undarliga var með þau farit ok, hér meðr með mikilli sneypu ok svivirðu ráku kristnir menn þau ofan á jörðina or þeim virðuliga vagni, sem þau áðr sátu í, ok géngu á þá ok tróðu undir fótum, hræktu í gullbúin skegg þeirra ok kampa, berjandi lurkum ok steinum, hengjandi þá upp at fótunum sem hæst oss til skapraunar. En aldri sá ek þau þar sýna krapt sinn né mátt, hvárki meira né minna, ok alla tel ek þá svikna, er á þvílíka guði trúa, því at öllum er auðsýnt, at eigi munu þau mikit hirða um annarra þurft, er þau máttu eigi forða sér við þvílíkri sneypu. Agulandus svarar þá meðr miklum móði: Hvat kantu segja mér af Jamund syni mínum, hvárt hann muni vera lífs eða dauðr? Valdibrun svarar: Eigi veit ek til þess, segir hann, en líkast þikki mér, at hann hafi leitat undan til Benaris borgar meðr öðrum flóttamönnum, því at eigi kann ek ætla, at nökkurr hafi upp fyllzt þeirrar djörfungar at drepa Jamund son yðvarn, en þó má eigi alls of synja hvat Frankismenn gera, því at aldri finnast þeim frœknari drengir, ok frá því vel búnir at vápnum sem nökkur þjóð önnur. Mikill harmr er þat hjarta mínu, segir Agulandus, at ek veit eigi, hvat af Jamund er vorðit, en hvert ráð skolum vér nú upptaka? Valdibrun svarar: Annathvárt at setjast um kyrt ok hætta eigi sér né liði sínu undir vápn Franzeisa eða halda sem skjótast á hendr þeim með þann mesta her, sem þér kunnit fá. Agulandus svarar: Þat veit Maumet, at aldri skal mik þat henda at gefa upp þat land ok ríki at sœkja, sem þeir hafa gripit undan mínu valdi, heldr man ek halda til móts við þá ok drepa hvern mann ok leggja svá undir mik öll þeirra ríki. Ok þegar borðin eru uppi, býðr Agulandus saman stefna öllum konungum ok ríkum höfðingjum af borgum ok nálægum þorpum, ok segir svá til þeirra allra, er hans orð máttu heyra: Affrika höfuðkonungar, heyrit orð mín ok linit harmi mínum, búi hverr sik sem fljótast, bleyðizt eigi, blásit hornum yðrum ok hvellum lúðrum, ok stefnit til skipa öllu liði váru, því at vér skulum ríða at Frankismönnum ok lægja þeirra dramb ok ofbeldi ok hefna þeirrar svívirðu, er þeir hafa oss á marga vega veitt, ef þeir þora bíða várrar tilkvámu. Maseqvin svarar orðum konungs: Þat veit Makon, segir hann, at ef ek lifi langa stund, eru kristnir menn skjótt dauðir. Þá svarar Valdibrun: Eigi þarftu Madeqvin svá mjök fýsast fund Karlamagnús, því at eigi munu þér úgjarnari yðvarri ferð létta, þótt þar hafi þeir eina þúsund en þér eina ok tuttugu. Þessu næst má heyra [um alla borgina margan lúðr þeyttan, mikit hark ok háreysti, því at hverr býr sik ok sína sveit at hestum ok vápnum sem líkast mátti. Ok at öllum her Agulandi saman komnum, heldr hann út af borg meðr útöluligan fjölda ofan til skipa, settist í fríðasta lypting meðr dróttning sinni, siglandi blíðan byr þar til er hann kemr sínum skipaflota í fríða höfn Hispanie, er gengr upp í þá stóru á, sem fellr ofan eptir dalnum, er fyrr var greint at lægi ofan undan fjalli Asperment, í hverjum þeir börðust Karlamagnús ok Jamund. Ok þegar tími var til, gengr Agulandus af skipum meðr alt liðit, en lætr reisa landtjald bæði mikit ok frítt. [Dróttningu sína lætr hann at skipum dveljast, ok fær henni til geymslu marga menn ok kurteisa. En meðr því at hann hafði nökkura vissu af þeim sem brott kómust or bardaganum, at Karlamagnús mundi í þeim stöðum nálægr vera, þá skiptir hann liði sínu öllu í fim fylkingar, ok skipar fyrir hverja fylking þvílíkum höfðingjum sem síðar greinist. En hversu enn frægi herra Karlamagnús verðr víss tilkvámu Agulandi er þessu næst segjanda.

61. Karlamagnús sitr í landtjaldi Jamundar meðr herra páfanum ok öðru stórmenni, en annat lið er í tjöldum umbergis. Hefir keisarinn enga vissu af meðferði Agulandi, þar til at þann sama dag sem Affrikamenn taka höfn skamt frá herbúðum Franzeisa, gengr herra Vitaclin, er áðr hét Balam ok skírðr var af Karlamagnúsi, sem áðr sagðist, fyrir Karlamagnús keisara, kveðjandi hann vel ok kurteisliga, ok talar síðan leyniliga svá segjandi: Göfugr herra, segir hann, ek bið, at þú ok herra páfinn gangit með mér brott frá öðrum mönnum. Keisarinn gerir svá, tekr í hönd herra páfans, ok ganga þrír samt út or tjaldinu, en aðrir sitja eptir. Vitaclin tekr svá til máls: Meðr því at þat er nú vorðit, sem ek hugsaða löngu áðr, at gerast guðs maðr ok taka heilaga trú, þá sem ek er héðan af gefinn undir vald guðs ok yðvart, Karlamagnús keisari, því byrjar mér eigi at leyna yðr þeim hlutum, sem ek skil nauðsyn til bera, at þér vitið, en ef ek gerði þat, væri ek sannr svikari. Ek vil segja yðr þá eina list, sem þér ok engi yðvarr maðr hefir geymt, at þessu landtjaldi fylgi. Lítit upp undir knappana ok munu þér sjá í ofanverðu brjóstinu einn dreka gerfan af gulli, í drekanum megi þér líta eitt speculum, þat er þeirrar náttúru, at ef maðr lítr í þat meðr staðfastri sýn, sér hann þau tíðendi sem gerast á sjó eða á landi í nálægum stöðum. Nú góði herra, sjáit í skuggsjána, ok munu þér skjótliga sjá sigla at landi útöluligan skipastól, drómunda þunga, snekkjur, galeiðr meðr stórum langskipum, þar er kominn Agulandus konungr meðr úvígjan her, takandi höfn skamt frá yðrum búðum. Þar með megit þér sjá, ef þér vilit, at hann gengr frá sjá meðr allan sinn her, ok lætr landtjöld reisa ok skipar liði sínu í fjórar fylkingar, en ætlar sér til stjórnar ena fimtu, ok er auðsýnt at eigi man hann fyrr aptr snúa til sinna ríkja en þér hafit fundizt. Keisarinn gengr at ok sér þessa hluti alla sanna sem Vitaclin sagði, hvar fyrir hann mælti svá: Lofaðr sé guð, er hann þvílíkan mann skapaði sér til þjónostu, sem þú ert, Vitaclin; en geri nú skjótt sendimenn til hertoga Girarðs, at hann komi á minn fund. Svá er gert, at menn eru sendir til turns hertogans. Ok þegar er herra Girarð heyrir orðsending keisarans, býr hann sik ok kallar sér til fylgdar systursonu sína Boz ok Clares ok syni sína tvá, er fyrr váru nefndir, ríðr veginn fram til herbúðanna. Ok er keisarinn veit, at hertoginn er kominn, gengr hann móti honum meðr mikilli gleði ok minnist við hann, takandi sjálfr í hans hœgri hönd, en tveir lendir menn ena vinstri, ok leiða hann svá miðil sín. Karlamagnús talar þá: Guð launi yðr mikla mœðu, sem [þú hefir nú þolat skemstu í [drengiligri frammgöngu ok fulltingi við hans kristni; en undra ek þat, hví [þú hefir eigi viðr tekit [konungliga sœmd, þvílíkr höfðingi. Hertugi Girarð svarar: Eigi vilda ek bera konungs nafn, því at ek þóttumst eigi vera makligr þeirrar tignar, en þótt ek sé einn hertogi, fær ek vel meðr guðs fulltingi haldit ríki mínu í frelsi ok náðum bæði fyrir kristnum víkingum ok heiðnum. En þeim einum sómir réttiliga at bera tignarkórónu, sem guði líkar, at vaxi til þess at þjóna honum því framar, styðja heilaga kristni ok styrkja lög ok réttindi, en únýta ok fyrirsmá ranga hluti ok guði mótstaðliga, hafa ættgóða menn sér næsta, ok þiggja af þeim gjarna heil ráð, sem hann kennir sér trúa. Konungi byrjar miklu stjórna ok gefa stórum, sá er eigi vill þann veg vera, honum samir [fyrir engan mun konungs nafn bera. Keisarinn talar: Rétt segi þér, hertogi Girarð, en þat trúir ek, at þessa hluti hafir þú. Síðan ganga þeir fjórir saman í einn stað, Karlamagnús, herra páfinn, hertoginn ok Vitaclin. Segir keisarinn þá hertoganum alt, hvar komit er. Hertoginn sér þegar, er hann lítr í speculum, herlið Agulandi ok skipt sundr í fim fylkingar. Hann talar þá til keisarans: At vísu mun Agulandus hér kominn, ok er líkara, at hann ætli hefna Jamundar sonar síns, en þó at þeirra lið sé útöluligr fjöldi, þá er guð várr svá máttigr, at þat má hann gera fyrir árnaðarorð heilags postola síns Jacobi, at svá dreifist þeirra hundheiðna fólk fyrir vápnum sinna sauða nú sem fyrr; en vei verði þeim, er í þessarri nauðsyn skilst við yðr, segir hertoginn til keisarans, heldr skal ek ok mínir menn, þó at vér sém nú alls til fáir, svá harða hríð veita heiðingjum, at mörgum skal fult vinna. Keisarinn þakkar hertoganum sín orð, en mælir síðan: Bróðir Vitaclin, þú hefir verit lengi með Affrikamönnum, því seg oss ljósliga frá höfðingjum þeirra ok búnaði, ok hverja formenn Agulandus mun skipat hafa fyrir sínar fylkingar. Vitaclin svarar: Sannliga er mér kunnigt höfðingja val Agulandi, ok því skal ek yðr réttiliga greina hvers þeirra búnað áðr kveld sé úti, en þér hugsit um, hvat [er ek kann yðr segja. Keisarinn segir, at svá skal vera. Vitaclin tekr þá til mals: Þér sjáit, herra, at næst oss undir einum skógi standa landtjöld mörg smá af hvítastu léreptum eða bezta silki, yfir hinu mesta landtjaldi mantu sjá eitt stórt merki af rauðum purpura, þat á enn öflugi Madeqvin, í öllu ríki Affrikanorum finnst honum engi meiri ok sterkari; hann hefir sterka menn ok vígkœna í bardaga. En öðrum megin við ána gagnvert tekr herbergi önunr fylking Agulandi með kurteisum tjöldum, stýrir þeirri, sem ek hygg, völdugr höfðingi Acharz or Amflor ok hans frændi Manuel, þekki ek þeirra búnað gerla, því at optliga var ek í ráðum meðr Acharz, ok vil ek þat segja yðr, at alla þá harðfengnustu menn sendi hann til Jamundar af sínu liði. Upp undir þann stóra skóg ok dimma mantu sjá stór landtjöld ok ekki mjök skrautbúin, þau byggja undarligt fólk, þeim verða engir illgjarnari ok verri viðreignar, af flestum dugandis mönnum eru þeir hataðir ok fyrirlitnir, svá at engi ann þeim; þeir una við lítit brauð ok þó úvandat, matast jafnan síðla sem údygðarmenn, engis virða þeir hesta né góð herklæði, fuglar ok dýr er þeirra matr, engir verða þeim betri bogmenn, því at engi fær forðazt þeirra skeyti, eigi treysta þeir sínum spjótum, lítit vápn þikkir þeim í sverðum eða öxum, þeir eru svá fljótir, at engi hestr stendst þeim; reki þeir flótta, þikkir þeim vel at fara, en ef þeir flýja, ýla þeir sem hundar ok verða skjótt yfirstignir; þeirra foringi er ríki konungr Kalades af Orfanie ok annarr Floriades. [Upp meðr þeim hamri er gengr upp með ströndinni öðrum megin standa stórliga mörg landtjöld með gyldum knöppum, sá lýðr er þau byggir er af einu landi, þeir alast við betra vín ok brauð en aðrar þjóðir, þeir hafa gnœgð gulls ok silfrs meðr dýrum steinum, fríðir eru þeir sýnum ok kurteisir í sínum háttum, vel búnir af öllum herskrúða ok öruggir til bardaga; þeim stjórna tveir höfðingjar ok kappsmenn miklir Eliadas ok Pantalas. Í fimta stað munu þér, herra, glöggliga kenna, hvar upp er reist sjálft höfuðmerkit Agulandi, trúi ek þar undir skipaða honum til verndar marga konunga ok ríka höfðingja, ok svá gersamliga ætla ek hér komna ríkismenn or Affrika, at fáir siti eptir. Nú hefir ek sagt yðr sem ek veit sannast, en þessu næst eigu þér at hugsa, hvat þér vilit upp taka, en tveir sýnast mér nú til, annathvárt at þér gefit ríkit í vald Agulandi eða verja meðr karlmensku, [eptir því sem gefr yðr styrk til. Karlamagnús svarar: Nei, minn góði vin, eigi meðan guð gefr mér at lifa skal ek upp gefa mitt ríki heiðingjum; en haf Vitaclin mikla þökk fyrir þá dygð er þú sýnir oss.

62. Sem Karlamagnús keisari er vorðinn víss hins sanna af her Agulandi, talar hann til herra Girarðs: Legg til ráð, herra Girarð, á hvern hátt vér skolum fram fara, því at nú vitum vér, at Agulandus man skjótt koma á hendr oss með úfriði, svá at eigi verðr tími at senda heim í várt ríki eptir liði: en þó ek hafi lítit herlið, ætlar ek eigi undan flýja. Hertoginn svarar: [Herra, segir hann, guð man styrkja yðvarn góðan vilja ok hans postoli Jacobus; en meðr því at þér hafit marga unga menn líkliga til framgöngu, þá sem eigi prófaðu sik í höggorrostu, fyrir þá sök látit blása um allan herinn ok kallit til yðvar hvern ungan mann, er vápn má bera ok sik kann herklæðum skrýða, meira háttar sem minna, ok gefit öllum herklæði. Keisarinn sendir í alla nálæga staði dygga menn ok stefnir saman lærðum sem leikum, ríkum sem fátœkum: látit engan eptir sitja þann sem yðr má nökkura viðrhjálp veita, hvílíks stéttar, valds eða tignar hverr er. Keisarinn þakkar honum sín ráð, því talar hann síðar til herra páfans: Meðr því at ek veit engan af váru liði heitari ást ok meiri hafa til frelsis heilagri kristni en yðr, heilagr faðir, þá bið ek, at þér takit yðr sœmiliga fylgd ok kallit til guðs bardaga alt þat fólk sem þér megit við komast, ok búit til orrostu eptir yðvarri vild, því at allir eigu yðru boði at hlýða. Herra páfinn játtar gjarna keisarans bœn, gerandi sína ferð meðr lærðum mönnum. En þegar hann er brottu, kallar keisarinn fjóra lúðrþeytara ok biðr þá blása um allan herinn fyrir hverjum manni meðr greindum boðskap. Ok þegar þessi tíðendi flugu um herbúðir, kómu þeir flestir á keisarans fund, sem í fyrra bardaga höfðu verit, vel búnir at vápnum. Eptir þat skundaði hverr fyrir annan, þóttist sá bezt leika er fljótastr varð, svá at á lítilli stundu var mikill fjöldi ungra manna kominn fyrir keisarans landtjald. Karlamagnús talar þá hárri röddu: Lof sé almátkum guði, segir hann, þessi flokkr er mikill ok líkligr til góðs hlífskjaldar móti úvinum. En meðr því at feðr yðrir eru nú margir dauðir, en þeir sem lifa eru þungaðir bæði af elli ok miklu erfiði, viljum vér at þér rísit upp í stað þeirra ok gerizt riddarar ok takit þvílíka sœmd sem hverr er um kominn; vili þér þessu glaðliga játta, skal ek gera yðr svá vel ríka, at þaðan af skulu yðrir frændr fullsælu eignast, ef guð gefr oss [heila aptr til várra fóstrlanda. Hinir ungu menn urðu glaðir keisarans fyrirheitum ok játtaðu at gera hans vilja. Karlamagnús segir: [Nú þá, farit þar til sem valrinn liggr, ok taki hverr sér þann herskrúða meðr hestum ok öðrum riddaraligum fórum. Þeir gera svá, ríða þagat sem bardaginn hafði verit, [ganga í valit, fundu þar mjök fríð vápn, gylda hjálma, silfrhvítar brynjur, harða skjöldu, sverð hin beztu, þurftu þeir eigi meira kosta þvílíka gripi at fá, en fletta þá hina dauðu er þar lágu. Þar með taka þeir sér fríða hesta meðr smeittum [bitlum ok gyldum söðlum, ríða eptir þat til herbúða ok gáfu hestum sínum œrit korn um nóttina. Enn næsta morgin tók hverr sínar fórur ok stígu á hesta, ríðandi allir senn til landtjalds keisarans. Váru fremstir af þeim fjórir skjaldsveinar Estor, Bæringr, Otun ok Engiler, heyrðu þeir einkanliga til hertoga Rollant unga systursyni Karlamagnús, hvarfyrir hann dubbar þessa fyrst alla til riddara sakir elsku við sinn frænda, en síðan hvern eptir annan. Tókust nú allir þeir er vápnin þágú or þjónostu, en skipaðust frelsi ok sœmdum þeim sem riddarum til heyra, þat er, at vera undanteknir öllum sköttum ok skyldum lýðmanna eða pyndingum valdsmanna. Ok at þessu görvu játtu sik allir undir guðliga hlýðni viðr heilagan postola Petrum ok keisarann, kystu eptir þat á hœgri hönd keisarans, gerandi sik honum handgengna, heitandi at fylgja hans boði ok vilja ok styrkja heilaga kristni eptir megni. Þá kallar Karlamagnús til sín Rollant ok tekr í hönd honum ok [minnist til hans meðr mikilli ástsemd ok segir svá: Senniliga ætta ek þik at elska ok framari sœma en nökkurn annan, því at guði til sjánda gaftu mér líf fyrir hans miskunn, ok fyrir þat trúi ek, at guð láti þér mikla giptu til handa bera; því gef ek alla þessa ungu riddara undir þitt vald, at þeir veiti þér allan heiðr sem sínum formanni, því at ek vænti, at þá [styrki þeir mest mína sœmd í því at fyrirkoma guðs úvinum, ef þvílíkr er oddviti þeirra flokks. Rollant þakkar keisaranum fögr orð, en allir játta gjarna þessu. Eptir þessa hluti tekr herra Girarð orlof til brottferðar, ok ríðr með sínum frændum til turnsins. Géngu allir honum glaðliga móti, þeir sem þar váru, ok spyrja hversu Karlamagnús mætti. Hertoginn svarar: Guði sé lof ok dýrð, at hann er bæði heill ok kátr, en stendr þó nú í miklu starfi, því at hann gerir fjölda riddara af mörgum kynkvíslum, ok eigi fréttir hann eptir, hvárt [hann er ríkr eða fátœkr, því skulum vér þar eptir breyta ok dubba alla unga menn til riddara, þá sem váru liði fylgja. Allir svara: Guð styrki þetta várt ráð ok láti vel skipast með yðvarri forsjá. Girarð kallar þá Ancelin ríkan höfðingja ok talar til hans: Tak með þér sonu mína Milun ok Girarð ok fylg til Karlamagnús, ber honum kveðju mína, ok þat með, at ek beiði at þessa mína sonu virðist hann til riddara dubba. Ancelin gerir sem honum var boðit, stíga þeir á hesta ok ríða til herbúða keisarans, ganga fyrir hann ok kveðja hann sœmiliga. Hann tekr þeim vel. Síðan mælir Ancelin: Hertogi Girarð sendi yðr kveðju ok bað, at þér mundit gefa herklæði þessum tveim hans sonum, sem þér sjait hér standa. Karlamagnús svarar: Gjarna góði vin, segir hann, skal ek gera hans bœn, því at engi [finnst honum hraustari drengr vápn (at) bera. Eptir þat tekr keisarinn í hönd [Miluns unga, hann var þeirra ellri brœðra, ok talar til hans svá segjandi: Ertu son hertoga Girarðs af Borgundia? At vísu, herra, segir hann. Karlamagnús talar þá til Eisants brezka: Fœr oss þat sverð, sem á er lagðr heilagr kross meðr rauðu gulli. Hann gerir svá, tekr sverðit ok fær konunginum. En keisarinn bregðr því ok lítr á, talandi þvílíkum orðum til Miluns unga: Meðr því at þú ert sonr hins röskvasta höfðingja, svá at engi meðr hertoga nafni fœðist þeim vildri, þá er líkligt, at þú verðir góðr höfðingi, ok fyrir hans skyld skal ek þik sœma; þetta sverð gefr ek þér ok þar með ríki Utili borgar, hvert nú stendr laust undir váru valdi, utan ein ung jungfrú sitr yfir, hon skal vera þín, væntir ek at eigi finnist í þeim stöðum henni fríðari; skaltu jafnan hafa vára vináttu ok skipast miðil minna beztu riddara. Eptir [þessor orð gyrðir hann Milun sverðinu ok klæðir öðrum klæðum, en hann hneigir keisaranum meðr lítilæti þakkandi fögrum orðum þvílíka sœmd. Eptir þat er framleiddr Girarð ungi, hann var drengiligr maðr, kurteiss í vexti, fríðr sýnum meðr sterkligum armleggjum. Keisarinn mælti: Riddari Eisant, fœr mér higat þat sverð, er mest er af þeim sverðum, er mér heyra til. Eisant tekr sverðit ok leggr í kné konunginum. Þá mælti Karlamagnús: Þetta sverð átti einn frægasti riddarason, er tekit hafði í arf eptir föður sinn, meðr þessu sverði sótti hann tvær ríkastu borgir Gand ok Lelei, ok þat ríki sem til þeirra liggr. Ok fyrir því at þér, Girarð ungi, er tilheyriligr riddarans réttr, þá gyrði ek þik þessu sverði, þar til leggjandi hin beztu herklæði; gefi guð þér með þessu sverði langt líf ok gott, sigrsæli ok sannan vilja hans kristni at styrkja. Þar með var framleiddr hvítr hestr búinn til stríðs með hinum dýrastum herfórum. Gefr keisarinn þenna Girarð unga með kærri vináttu.

63. Nú er greinanda af herra páfanum, at hann ferr eptir bœn keisarans um borgir ok bœi, þorp ok kastala, kallandi með sér hvern mann er nökkut lið mátti veita, svá ungan sem gamlan, lærðan sem úlærðan, klaustramenn ok þjónostumenn, ríkan sem fátœkan. Flýtir hann þó sem mest ok kemr aptr til herbúða, þá er Karlamagnús hafði lokit at gefa ungum mönnum herklæði, því gengr hann móti herra páfanum, takandi hann sjálfr af baki meðr fullri hœvesku ok leiðir hann inn í landtjaldit, setjast niðr allir samt. Ok sem keisarinn er víss vorðinn, hvat herra páfinn hefir sýslat, talar hann með hárri röddu svá segjandi: Lof sé almátkum guði fyrir sína mildi, því at nú hefir hann margen góðan dreng aptr skipat í þeirra rúm, er féllu í fyrra bardaga, hverjum hann bauð heim til sín undan váru valdi. En til þess at engi undrist, hvat vér förum fram í liðdrætti ok dubban nýrra riddara, sé öllum kunnigt, at Agulandus er kominn oss á hendr meðr úvígan her, er líkligt, at hann þikkist nú eiga gnógar sakir við oss, látit son sinn ok mestan hluta þess liðs, er honum fylgdi. En svá gerði guð meðr sinni forsjó, at aldri átti Agulandus sigri at hrósa í fyrrum várum viðrskiptum, ok enn vænir ek, at svá muni verða. Ok þó at vér hafim stórliga fátt lið hjá honum, skulum vér alls ekki óttast, heldr treysta því framar á guð ok gefa oss upp undir hans miskunn ok árnaðarorð hins heilaga Petri, einkanliga skulum vér nú undir krjúpa meðr alvöru fullting hins mikla vinar míns Jacobi postola, herra ok höfðingja lands þessa, at hann veiti auðsýniliga forstöðu sínum verkmönnum, svá at öllum verði ljóst, at þeir eiga sér öruggan formælara, sem í hans þjónostu vilja drengiliga standa. Ok sakir þess at skjótliga munum vér bardaga eiga, í hverjum engi má öruggr vera hvárt guð dróttinn veitir lengri lífdaga, þá er þat bœn vár ok vili, at þér, postuligr herra, syngit messu á morgin sem fyrst er tími í váru landtjaldi, ok [fórnfœra öllum heimi til hjálpar dróttinligan líkama ok einkanliga oss, er í þenna pungt stöndum; skulu þá allir várir menn taka af yðvarri hendi heilaga þjónostu, ok styrktir aflausn synda meðr blezan af yðr veittri skulu búast til bardaga; því búist nú hverr ok einn svá við, at hann verði makligr guðligum stórmerkjum. Herra páfinn þakkar keisaranum sín orð ok allir aðrir ok játta gjarna hans vilja at gera. En þegar er dagrinn kemr, býr páfinn sik til messu ok aðrir lærðir menn, syngst guðligt embætti vel ok sœmiliga fram um guðspjall, en þá ganga allir nýdubbáðir riddarar til altaris gefandi mikit fé, gull ok silfr, at einn mátti langan tíma vel af fara, ef geymsla fylgdi. Ok sem þar er komit þjónostu, er lýðrinn skal taka corpus domini, ganga fyrst allir kennimenn til heilags altaris, þar næst keisarinn, ok síðan hverr eptir annan. En áðr herra páfinn gengr frá altarinu, talar hann fagrliga fyrir fólkinu af margfaldri miskunn guðs við mannkynit, sýnandi ljósliga hvat þeir taka í ömbun, er trúliga þjóna sínum lausnara; þar með birtandi hvílíka eymd ok vesöld þeir eigu fyrir hendi, er hann fyrirlíta ok fóttroða heilaga kristni, alla fögrum orðum áeggjandi, ok einna framast nýju riddara, at allir standi nú karlmannliga undir keisarans merkjum, heitandi öllum þar fyrir aflausn allra sinna synda. Eptir þat lætr herra páfinn frambera heilagan kross dróttins or sinni hirðslu, er greint var snemma í þessu máli, at hann flutti með sér af Róma til Hispaniam. Ok sem hann opinberast, falla allir til jarðar með miklu mjúklæti, heiðrandi þat blezaða tákn sem mætara er hverjum dýrasta gimsteini. Herra páfinn talar þá með tarum sínum: Synir mínir, segir hann, lítit meðr yðrum augum þenna háleita heilaga dóm, er fagrliga dýrkaðist af hreinum [dreyra várs lausnara, á þessum þoldi hann sáran dauða fyrir várum sýndum, undir þessu merki skolu þér nú framganga væntandi, at svá sem úsýniligir várir úvinir leggja fyrir hans krapti á flótta, svá munu ok sýniligir guðs úvinir ok heilagrar kristni hneykiast ok at engu verða allr þeirra máttr, ef guð virðist þeim sýna hans mikla heilagleik. Eptir þessor orð hefr hann upp sína hœgri hönd ok gefr öllum sína blezan. Ferr hverr síðan heim til sinnar búðar, ganga til borðs, eta ok drekka sem líkar. En synir herra Girarðs ríða til turnsins ok segja hertoganum, hversu stórmannliga keisaranum hefir farit til þeirra, ok svá hvat fram hefir farit [síðan með Frankismönnum. En herra Girarð verðr glaðr við þá sœmd, er keisarinn hefir [veitt þeim. Sem keisarinn hefir þvílíka stund setit yfir borðum, sem honum þótti fallit, býðr hann lúðra við kveða, ok þat með at hverr búi sik ok sinn hest til orrostu, ok sem þat er gert, skipar hann fim fylkingar af sínu liði. Í hinni fyrstu fylkingu skipar hann foringja Rollant frænda sinn með tólf jafningum, leggjandi honum til fylgdar þrjár þúsundir ungra manna. Fyrir aðra fylking setr hann Salomon konung ok Huga jarl, váru þar Bretar, ok höfðu þat sigrmerki, er forðum bar hinn heilagi Milun er hvílir í Bretlandi; var þeirra sveit fim þúsundir. Þriðju fylking skal stjórna hinn hrausti höfðingi Gaskunie Droim konungr ok Nemes hertogi, ok höfðu sjau þúsundir. Fjórðu fylking stýrði góðr höfðingi Gundilber Frísa konungr, Segris ok Enser váru í þeirra fylgd, Saxar ok Normandiar. Sjálfr Karlamagnús ætlar sér ena fimtu til forráðs, var þar Fagon merkismaðr, Vitaklin ok margir aðrir góðir drengir; en svá segir, at eigi hefði hann þá fleira í sinni höfuðfylking en sextán þúsundir eðr litlu meir. Síðan tekr keisarinn einn langan reyrvönd sér í hönd, stígr á vápnhest gildan, ok greinir hverja fylking frá annarri svá langt sem honum sýnist. Ok áðr hann víkr aptr sínum hesti, kallar hann Oddgeir danska ok segir svá: Meðr því, góði vin, at ek veit kapp ok harðfengi Rollants frænda míns, at optliga sér hann eigi fyrir, hversu honum gengr út sakir sinnar hreysti ok góðvilja viðr oss, þá bíðr ek, at þú sér honum sem næst í þessum bardaga ok hjálpir honum við, hvat sem þú mátt, [því at engum manni ann ek meira, ok því verðr mér þat mikill harmr, ef honum verðr nökkut, því at þótt Rollant sé enn ungr, þá finnst honum engi meiri kappi. Oddgeir svarar: Gjarna, minn herra, skal ek gera yðvarn vilja í því at standa hjá honum, þótt ek sé fyrir enga grein til þess kominn at veita honum nökkura umsjó, því at í öllum hlutum er hann röskvari, þó ek hafi vetratal meira, en guð kristinna manna geri við oss alla samt eptir sinni mildi. Skal hér nú fyrst hvílast, en víkja þar til sem fyrr var frá horfit.

64. Agulandus konungr sem hann hefir látit reisa sínar herbúðir ok skipat liði sínu í fylkingar, kallar hann til sín sjau konunga, er vitrastir váru allra hans ráðgjafa, ok talar til þeirra þvilíkum orðum: Mjök undarlig þikki mér, at Jamund son minn kemr eigi til fundar við mik, því af öll líkindi þœtti mér, at hann mundi frétt hafa vára higatkvámu, ef nökkur dveldist hann í nálægum stöðum, ok yðr at segja, hefir ek á mikinn grun, at eigi muni [honum sjálfrátt um sínar ferðir. Þá talar Madequin öflugi: Herra, segir hann, mikil undr hefi ek at segja, engi nótt kemr sá yfir, síðan vér sigldum til lands þessa, at eigi dreymi mik býsn ok údœmi, kristna menn þikkjumst ek sjá svá undarliga klædda, at frá höfði til hæls sýnast mér þeir huldir harðasta stáli, svá at þar fyrir meinar þeim hvárki starf né vökur, [en svá kynliga leika við oss; at hvítt ok rautt, þat er [heili ok blóð, þikki mér þeir samblanda í höfði várra manna. Nú fæ ek eigi skilit, hvat slíkt hefir þýða. Konunginum þótti undarligr hans framburðr, ok vildi þar ekki til tala. Því næst segir Maladien konungr: Margir undra þat, Agulande, um svá vitran mann sem þú ert, hví svá lengi skal dvelja at eiga bardaga við kristna menn, en ríða eigi sem skjótast á hendr þeim, svá fáliða sem þeir eru. Er þat ok sannleikr, at Karlamagnús þessi hefir fengit mikla dirfð af sínum metnaði, er hann treystir sínum litla liðsafla at bíða yðvar, en þat mun til koma, at hann kann eigi hugsa, at þér hafit þvílíkan styrk honum í móti. En þó er váru máli nú þann veg komit, at nógu marga góða drengi þikkjumst vér hafa látit, þó at eigi fœri héðan af fleiri, ef því mætti við koma; því væri prófanda enn um sinn, at þessi Karlamagnús vildi ríða á vit sín ok kennast við sjálfan sik, ok senda til hans skilríka menn, þá er greiniliga útskýri yðvart vald, ríki ok fjölmenni, þar með [beri þeir einarðliga fram yðvarn boðskap. Vill hann yðr undirgefast ok hlýðnast, þá er vel, neiti hann þeim kostum, sem þér bjóðit, sé hann drepinn ok allir Frankismenn, taki þeir þá sitt dramb ok ofmetnað. Þá svarar Ulien: Herra konungr, dvelit sem skemst at fullgera þetta ráð Maladiens konungs, því at þat er vel ok vitrliga tillagt; látit til annan at fylgja mér, ok munum vit þetta eyrendi svá í alla staði vel fylla, sem þér fyrir segit. Agulandus [svarar þeirra orðum ok sendir eptir Galinger gamla ok segir honum þessa ætlan, beiðandi at hann fari þessa sendiferð með Ulien. Hann játtar því gjarna, býr sik vel ok kurteisliga, bindr sér á fœtr gullbúna spora, leggr yfir sik eina dýrastu skikkju ok setr sér á höfuð kórónu gimsteinum setta, stígr síðan á enn sterkasta múl, svá at margir héldu í hans ístig. Ok er sá hinn gamli karl er á bak kominn, fá þeir honum í hendr einn olifakvist til marks, at hann var sendimaðr með góðum friði. Var maðrinn skrautligr, því at skegg hans hvítt fléttaðist langt niðr á bringu, en hárit lokkaðist ofan á herðar undan kórónunni. Ulien snarar upp á einn fljótan hest, þann er betri var at reyna en [tvá aðra, hann hafði steypt yfir sín klæði silkipanzara meðr gullsaumaðum laufum, hann bar gullsmeittan buklara ok hafði hit hvassasta spjót með miklu merki ok fríðu. Riðu þeir brott síðan frá Agulando, annarr skipaðr til þess at bera fram konungsins orð með hógværð ok mikilli snild, en annarr skyldi hóta með snörpum orðum, ef þess þyrfti við. Sé, svá ríða þessir sendimenn Agulandi til þess at þeir nálægjast fyrstu fylking keisarans. Lætr Ulien blaka merkit fyrir vindinum, stíga báðir vel í stigreip, gera sik sem gildasta, at því meira [skoli um finnast þeim er þá líta. Þeir ríða drjúgliga fram um hinar þrjár fyrstu fylkingar, kveðja engan, enda gef engi gaum at hvar þeir fóru. Sem þeir koma at meginliðinu ríðr einn mikill maðr ok merkiligr á grám hesti fram fyrir þeim, á hvern Galinger kallar hárri röddu svá segjandi: Þú maðr er þar ríðr, seg mér greiniliga hvar Karlamagnús er, konungr Frankismanna, ek kann engi skil á honum, en vit erum sendir til hans af hinum öfluga konungi Agulando. En þessi sami riddari var hinn kurteisi herra Karlamagnús, ok hafði þá nýgreint sundr sínar fylkingar, sem áðr sagðist. Ok hann heyrandi röddina mannsins, snýr hann aptr móti hestinum ok segir: Góðir vinir, segir hann, hér er ek rétt hjá yðr, ok eigi þurfi þér mín lengr leita. Þá svarar Galinger: Enga kveðju hefir ek þér at bera, því at enga ást né góðan vilja hefir [konungr várr á þér né nökkurr hans manna, en heyr þann boðskap, sem ek man fram bera af hans hendi. Gjarna góði vin, segir hann, ger þitt eyrendi svá frjálsliga sem þér líkar, engi minna manna skal ykkr misbjóða. Sakir þess, kvað Galinger, at þú kennist við, hversu þolinmóðr Agulandus er, þá bauð hann, at þú sendir honum fjóra höfuðguði sína heila ok úskadda, ok þar með skatt, þat er þúsund hesta klyfjaðra af brendu gulli ok silfri ok öðrum dýrum gersemum, hér á ofan svá margar fríðastu meyjar úspiltar; þetta svá mikit skaltu honum leggja þér til lífs ok þínum mönnum. En ef þú vill halda þinni sœmd ok ríki, þá bauð hann, at þú takir kórónu þér af höfði, legðir niðr konungs skrúða, en klæddist hárklæðum ok géngir berfœtr, berandi sjálfr þína kórónu þér í hendi, ok framkomandi fallir á kné ok gefir honum í vald höfuð þitt með lítillæti. Ok ef þú gerir svá, skulum vér hans ráðgjafar með þér fram falla ok biðja þér miskunnar, þikkist ek þat vita, at gjarna gefr hann þér aptr þína sœmd ok kórónu, ef þú vill gerast hans maðr. Karlamagnús heyrandi orð Galinger brosir nökkut lítt í kampi ok talar með hógværum orðum: Vel ok skörulega berr þú fram eyrendi þíns höfðingja, en þat veit guð, at mjök þunga þjónostu kýss sá heiðni konungr mér til handa, en illa ömbunaði ek þá dróttni mínum marga sœmd ok mikla, sem hann hefir mér veitt, ef ek gæfa sjálfkrafi sakir lítilmensku hans kristni undir vald ok yfirboð heiðinna þjóða, alls til lengdar hefði Karlamagnús þá lifat, ef hann svá dýrt keypti eins heiðins konungs vináttu, at neita guði sínum údauðligum konungi, en þjóna ok lotning veita bölvaðum skurgoðum dumbum ok dauðum; nei, segir hann, bannar guð, at svá gerist, heldr er ykkr þat satt at segja, at eigi meðan lífit liggr mér í brjósti, skal ek leggja mína sœmd með kórónu í kné Agulandi, en gull ok silfr man eigi finnast svá mikit í váru valdi, sem hann krefr, ok guð láti oss aldri girnast meðr eigingirni utan til styrktar heilagri kristni ok sœmdar [góðra riddara. Meyjar fríðar þær sem Agulandus vildi sér senda láta, eru nú fjarlægar luktar í öruggum borgum ok kastalum svá trúliga, at engi maðr má þeim grand vinna, enda er þat mjök úfallit, at kristnar brúðir selist til samlags ok saurlifnaðar heiðinna manna. Þau fjögur skurgoð er þér kallit [(at) verit hafi guðir yðrir, eru nú eigi til reiðu honum at senda, því at fyrir nökkurum dögum váru þau pútum í vald gefin, ok brutu þær þá sundr í smátt. Sem Ulien heyrir hvat konungrinn talar, reiðist hann ákafliga, lætr síga brýnn, hefir sik úkyrran, reisir upp merkit en hristir spjótit, styðst á söðulbogann, ok segir svá: Hvaðan kom svá mikil dirfð þínu hjarta, at þú tekr þann veg rembliga eyrendi, þvílíks konungs? Fyrir þá eina sök bauð hann þér þetta, at honum þótti, sem er, lítilræði í at láta drepa þik ok þitt lið. En fyri því at þú kant eigi þekkjast hans góðvilja, þá vit þat ifalaust, at Agulandus er kominn með úflýjanda her ok ætlar at drepa alla þá er þér fylgja, en taka sjálfan þik höndum ok binda sterkum rekendum, flytja með sér í yðra höfuðborg Rómam ok kóróna þar Jamund son sinn ok gefa honum til stjórnar alla Jtaliam, en þik ok alla kristna menn reka í þrældóm, utan [þit vilit þeim glaðliga hlýða. Keisarinn svarar þá brosandi: Mjök úvitrlig hugsan at ætla einn ráða öllum heimi, ok ef guð lofar, mun Agulandus því síðr kóróna Jamund í Róma, at honum skal þess eigi auðit at koma þar sínum fótum. Galinger talar þá: Herra konungr, segit mér, í hverju hafi þér svá mikit traust, er nökkut yðvart lið meira, en þat sem nú hefir ek sét? mér virðist þat stórliga fátt hjá styrk Agulandi, því at í hans fremstu fylking er Madeqvin stýrir [eru tuttugu þúsunda bæði stórir menn ok sterkir, en í hverri annarri fleira; því fæ ek eigi annat skilit, en svá [breiðist niðr yðvart fólk sem lauf af viði, ok þat munda ek hyggja, at féigð tali nú fyrir yðrum munni. Keisarinn svarar: Verða má at svá sé, en eigi máttu sjá várn mesta styrk, því hann er hvárki í dauðligra manna höndum né skurgóðum, senniliga heldr í einum guði ok hans heilagum. Ulien svarar: Ger boðskap Agulandi, ok lát til reiðu skattinn. Karlamagnús segir: Bíðit þolinmóðliga litla stund, meðan ek ráðumst um við menn mína. Skjótliga víkr keisarinn aptr til herbúða ok gerir orð hertoga Girarð, at hann komi á hans fund. Þegar sem hertoganum [kemr keisarans orðsending, ríðr hann án dvöl með sínum frændum, ok áðr hann kemr fyrir Karlamagnús, stígr hann af hesti gangandi þar til sem keisarinn sitr, ok fellr á kné minnandist við hans hœgri hönd, svá segjandi: Guð ömbuni yfir, góði herra, þá sœmd er þér veittuð sonum mínum. Keisarinn svarar: Alt var þat með minna móti en þú vart makligr. Eptir þat segir hann honum, at þar eru sendimenn Agulandi, þar með greinandi alt þeirra eyrendi. [Sem hertoginn hefir þat heyrt, segir hann: Góði herra, margt er enn gott til ráða, sendit Agulando höfuð Jamundar sonar síns, er honom þó helzti gott ok miklu skapligra at leggja honum í kne en höfuð yðvart með kórónu, vænir ek, at við þá fórn bregði honum mátuliga vel, er ok því betr er honum líkar verr. En óttumst alls ekki at berjast, styrki hverr annan, en guð alla oss; vei verði þeim er eigi rekr djarfliga þeirra tuttugu þúsundir á flótta meðr þeim tíu er mér fylgja. Svá gerir keisarinn, sem hertoginn leggr ráð til, sendir tvá riddara Baldvina ok Riker til þess olifatrés, er búkr Jamundar lá undir, ok þeir þar komandi hjuggu brott höfuðit af búkinum ok armlegginn hœgra með fingrgulli, höfðu þetta tvent með sér, en létu bolinn eptir liggja, ríða síðan aptr ok kasta niðr á jörðina fyrir fœtr keisarans. Eptir þat kallar herra Karlamagnús á þá Galinger ok Ulien hárri röddu svá segjandi: Komit hingat, sendimenn, [því at nú er skattrinn reiðu búinn. Í fyrstu sem þeir heyrðu skattinn nefndan, urðu þeir geysi glaðir, en svá sem þeir sjá hvílikt er, bregðr þeim alt öðruvís við en þeir hugðu til. Karlamagnús talar þá til þeirra meðr blíðu andliti: Nú þó at þeir hlutir sé eigi til reiðu at senda Agulando konungi yðrum, sem hann beiddi, þá skal eigi alt eins engis virða orð þvílíks höfðingja, allra helzt er hann sendi þvílika menn til vár. Því takit hér fjóra gripi ok fœrit konungi yðrum, þat er höfuð Jamundar með hjálmi, ok armleggr hans með fingrgulli; segit þar með Agulando, at þetta skal hann fyrr eiga umfaðma en gulliga kórónu Karlamagnús keisara, ok ef guð lofar, ætlum vér þvílíkan at gera hans sem Jamundar. Galinger sem hann lítr höfuð Jamundar þann veg tilbúit, andvarpar hann hátt ok segir: Hó herra Jamund, þunga dagleið áttir þú fyrir hendi, þá er þinn varð þvílikr gerr; en hvat gerðir þú, hinn bannsetti Makon, er þinn bezti vin skyldi svá háðuliga vera leikinn? Konungrinn svarar: Þat var at líkendum, þó at sá veitti enga hjálp öðrum, sem sjálfum sér mátti eigi forða við hrakförum. En tak þú, Galinger, til meðferðar, hvárt sem þér líkar [höfuð Jamundar eðr armlegginn ok fœr Agulando. Nú þó honum væri hvárki mjök viljat, fœrist honum höndin, en Ulien höfuðit, ok sem þat er borit at honum, ýglist hann á höfuðit, blæss hátt ok segir: Þat veit Maumet, at mikilla hefnda er sá verðr af Agulando, er þvílíkt hefir unnit at drepa hans einga son; því tak hér glófa minn, talar til konungs, í einvígis veð, ok lát fram í móti hinn vildasta af þínum, ok ef ek sigra hann, takit allir trú vára, en ef hann sigrar mik, þá vil ek snúast til yðvars siðar. En vit þat, ef þit finnizt þú ok Agulandus, at þetta lið er alt til dauða dœmt, hvar fyrir örlög yður eru þrotin ok með öllu únýt. Karlamagnús svarar: Vel segir þú, stillt lunderni þitt, þá er betr, því at þú hefir nasar svá bráðar, at eigi geymir þú hvat þér byrjar tala; guð ræðr örlögum várum, en eigi orð þín, er þat ok líkara, at hann sýni, hvárr réttara hefir í þessu máli, hann er sœkir þetta land eða ek er þat ver. Nú fœr Agulando höfuðit með þeim orðum, at eigi um aldr berr hann kórónu í heilagri Róma. Við þessor orð skiljast þeir, líkar þeim Ulien stórilla.

65. Sendimenn Agulandi ríða nú brott eigi svá kátir sem fyrr, ok meðr minna ríkdómi en þeir hugðu til; eigi gengr Karlamagnús berfœtr fyrir hestum þeirra, eigi fylgja þeim til gleði fagrar meyjar, heldr er sá einn þeirra afli at líta blóðugt höfuð ok fyrir allar greinir lítt fágat, hvár fyrir þeir ríða seint með döprum húg, til þess at þeir koma nálægt fremstu fylking Agulandi, ok mœta fyrst Madeqvin, hann heilsar þá ok segir: Verit góðir af tíðendum, segit með auðveldi, hversu mátti hinn digri Karlamagnús, hefir hann sent oss guði vára? Sem Ulien heyrir hvat Madeqvin talar, reiðist hann ok vill engu svara. Hvaðan af Galinger segir: Hví lætr þú sem galinn maðr? hvárki þína guði né [annat gott mun Karlamagnús láta kúga af sér, dauðr er Jamund, brotnir sundr guðirnir. Madeqvin svarar: Farit með engan hégóma, engi maðr mundi dirfast at gera þvílika smán ok skapraun konungi várum. Galinger segir: Líttu hér þá höfuð Jamundar, ef þú trúir mér eigi. En forsjóliga gerði Karlamagnús þat, því at hvárki Agulandus né nökkurr yðvarr vissi, at Jamund var dauðr, utan hann hefði látit fylgja skýrar jartegnir, kenn nú þá þat fingrgull, er Jamund berr sér á armlegg. En er Madequin má eigi lengr dyljast við, svarar hann með andvarpan: Alt vill oss til harms snúast, ok létti hárit sér af höfði, ok allir hans kumpánar, er þat fréttu, kveinaðu hátt með illum lætum sakir hræðslu ok ótta, er yfir þá kom. Síðan ríða sendimenn fram til annarrar fylkingar, er stýrði Achars or Amflor, ok þegar hann kendi silkimerki Uliens, snýr hann móti honum ok mælti: Velkomnir lögunautar várir, hafa kristnir menn undir gengit meðr sínum höfðingjum vár lög. Galinger svarar: Mikil heimska væri þeim þat, því at alt várt traust verðr oss at engu, en þeir megu alt þat vinna sem þeim líkar. Acharz svarar: Hví beri þit ykkr svá lítt, eigi munu þau údœmi at hendi komin, at Jamund sé dauðr. Galinger segir: At vísu er hann dauðr, sem sjálfr máttu þínum augum sjá; lít hérna hönd hans með fingrgulli. En Ulien hefr höfuðit ok hjálminn, klofit hvártveggja sundr, er Karlamagnús sendi Agulando. Acharz ok allir hans menn urðu svá daprir af þessu efni, at nær vissi engi hvat at skyldi hafast. Fram ríða sendimenn héðan at þriðju fylking, er Kalades stjórnar, hann víkr fyrir þá svá segjandi: Makon signi ykkr; þat var enn ván Ulien, segir hann, at þér mundi sœmdin vilja, enda man Agulando þat bezt líka. Gékk harði konungr glaðliga undir at gjalda skattinn, eða hví fari þit svá fáliða? Váru hestarnir eigi til reiðu? Ulien tekr reiðast við þat spott, er hann þikkist mœta, ok svarar með mikilli reiði: Vei verði yðr, svá mart sem þér rabbit, er þat ok líkara, at þú Kalades ok þínir fylgdarmenn verði skjótliga vísir, hvern eða hvílíkan skatt kristnir menn ætla yðr, ok ef þú nýtr eigi annarra við, mun þér þá at fullu vinnast; en vit þat, at guð vár hafa svikit oss ok látit drepa Jamund, en seljast sjálfa sik í hendr pútum; hafa þær svívirðliga farit með þá ok brotit sundr í smátt. Kalades gékk náliga af vitinu, sem hann heyrði hvat Ulien sagði, ok talar: Bölvaðr sér þú, Makon, [svá lítt geymandi þíns höfðingja! Hverr mun héðan af þagat þurfa til trausts at leita, sem þú ert? Vei verði þér fyrir þinn údrengskap, þeir munu ilt at ömbun taka, er þér þjóna. Síðan ríða þeir fram til fjórðu fylkingar. Ok þegar Eliades ok Pantalas kenna þeirra ferð, snúa þeir móti þeim ok kveðja þá svá segjandi: Velkomnir sendimenn konungs várs, hvar eru þær fríðu meyjar, er Agulandus beiddi? gott eiga ungir menn sér við þeirra faðmlög at una. Galinger svarar: Eigi eru Frankismenn svá auðveldir við at eiga, sem þér ætlit, ok annars hygg ek at þeim þikki þér makligir en at leika at gersemum þeirra. En nú er þat framkomit, Pantalas, sem margir töluðu, þá er Agulandus skipaði Jamund son sinn formann svá góðra riddara, at þat mundi öllum oss horfa til mikillar úgæfu at fara eptir hans ákefð til þessa lands, því at kristin þjóð hefir svá mikit traust í sínum guði, at þeir þikkjast öllu á leið koma, þegar hann hlutast til með þeim, lítit skilda ek af, en mart heyrða ek þá segja af honum; drepit hafa þeir Jamund ok alt [lið hans, tortímt hafa þeir guðunum sjálfum, ok vilja enga sœmd Agulando fyrir unna, þvílíka vanvirðu ok skömm sem þeir hafa gert honum ok öllum hans vinum. Þvílíkt höfum vit at segja, ok þó annat miklu fleira. Pantalas þagnar ok kann engu svara. Þessu næst koma þeir at höfuðmerki Agulandi, fara margir miklir höfðingjar ok spyrja þá æ sem tíðast at tíðendum, en þeir láta mjök drjúgliga ok vilja engum nökkut segja fyrr en þeir koma fyrir Agulandum. En er Agulandus sér þeirra ferð, verðr hann geysi glaðr, heilsaði þeim fyrri, ok spyrr hvar Karlamagnús var eða hvárt hann ætli koma á hans fund, bíðr þá segja hátt ok greiniliga sitt eyrendi. Galinger svarar konunginum: Meðr því at þér beiðit þess, skal ok svá gera. At vísu ætlar Karlamagnús at koma á yðvarn fund, ok eigi meðr svá mikilli undirvorpningu at gefa upp í yðvart vald sína kórónu með konungligri sœmd, heldr at eiga við yðr bardaga. Er þat ok satt at segja, at engis kyns ótta [sám vit snerta hans hjarta, ok eigi it minsta bregða sínum lit, þá er vit bárum honum yðvart eyrendi, heldr var hann heill ok kátr ok hafði skipat sínum fylkingum. Þá svarar Agulandus nökkut stutt: Sendi hann oss skattinn? Já, herra, segir Ulien, þvílíkan sem nú megi þér sjá. Kastar fram hjálminum með höfðinu fyrir fœtr honum, ok talar: Þenna sendi Karlamagnús þér skattinn, en engan annan, er þat höfuð Jamundar; ok til þess at þér þurfit eigi lengr dyljast við at son yðarr er dauðr, lét hann fylgja skýrar jartegnir, hverjar Galinger [kann yðr at sýna. Galinger leggr þá fram armlegginn á gólfit fyrir kné konungi. Sem Agulandus sér höfuð Jamundar, visnaði hans hjarta, svá at alt megn dró brott or hans limum, fallandi fram or sínu sæti yfir höfuðit mjök í úvit, ok liggr þar til þess, at hjástandandi menn taka hann sér í faðm. Ok sem af honum líðr it mesta úmeginit, talar hann með þungu andvarpi: Hó hó, son minn, til mikillar úgiptu [var þú fœddr, því at fyrir þitt forsjóleysi stingr œsiligr harmr hjarta þíns föður; en þó er þat makligt, því at ek veitti þér ofmikit efni til mótgangs við mik, þá er ek setti kórónu þér á höfuð, aldrigi síðan fylgdir þú mínum ráðum, heldr héltu þeirra félagskap, er hvárki vildu mína sœmd né þína, svá at Estor er mik vildi svíkja, gerðir þú þinn merkismann, ok þökk hafi þær hendr er hann drápu. Eptir þetta talar hann til Galinger: Hvar eru guðir várir fjórir? Hann svarar: Enga ván eigi þér þeirra, herra, því at kristnir menn hafa háðuliga við þá skilit, svá at skœkjur tóku þá í sitt vald, drógu þá ok bundu brjótandi sundr at síðastu, ok undra ek, hví þeir létu [þann veg með sik fara, eigi sýnandi né eitt mark síns máttar, en þat mun reyndar, at þeir megu sér miklu minna en vér látum, hefði þeir mátt við gera, þá þyldi þeir aldri [þvílíka smán hefndalaust. Sem Agulandus heyrir þat, þikkir honum lítit um batna, ok segir svá bæði með hrygð ok mikilli œði: Hví má þann veg til bera? Áðr vér byrjaðum herferð til þessa lands, báðu vér guðina fulltings, er margan tíma höfðu oss vel dugat, ok vér hyldumst þá svá mjök at, at vér sendum þá fram í Arabialand ok létum öll búa með skærasta gulli ok dýrastum gersemum, ætlandi at því öllu framar stœði þeir frammi með oss; en nú er sú ván horfin, at þvílíku sem sjá má. Hvat kantu at segja, Galinger, af Karlamagnúsi? Galinger svarar: Karlamagnús virðist mér hinn merkiligasti maðr ok hafa svá snörp augu ok mikla giptu. Mart heyrða ek þá segja af guði sínum, kváðu hann hafa niðr stigit af himnum í kvið heilagrar nökkurrar meyjar, þeirrar er þeir nefndu Mariam, segjandi at hon bæri hann í sínum kviði marga mánuðu, ok fœddi síðan sem eitt lítit barn í heiminn, ok þat létu þeir þar fylgja, sem mér þótti móti öllum líkendum, at hon væri jafnhrein mær síðan hon hafði getit hann ok fœtt sem áðr. Þenna piltinn unga sögðu þeir vera sem annan mann ok taka skírn af einum manni, er bygði eyðimörk, ok nefndu hann Johannem. En eptir þat er Jesus var skírðr, sögðu þeir hann predika sanna trú, en þat þoldu Gyðingar illa, ok hefði farit til at pína hann ok negla á kross, ok dœi sem annarr maðr, ok eptir þat risi hann af dauðanum til lífs ok stigi upp aptr til himnanna ok settist í sitt hásæti, byggjandi þar æ síðan. Ok þat sögðu þeir, at sá einn mætti hjálpast, er á hann trýði. Ok þá spurða ek, hvat þeir hefði, er eigi trýði honum, en þeir sögðu þá brenna í eilífum eldi. Í þessum guði sínum sögðust þeir hafa svá mikit traust, at þeir ætlaðu glaðir ganga til bardaga móti yðr, ok þótti sigrinn víss fyrir hendi; en sú þeirra ætlan var mér eigi skiljanlig, því at yðr, herra, satt at segja, mun eigi taka lið þeirra til þriðjungs við yðvarn fjölda. Agulandus svarar: Fyrir þeim mikla harmi er ek þoli fyrir dráp sonar míns, má ek eigi eptir hugsa hvat er þú talar. Eptir þetta er tekit blóðugt höfuðit or hjálminum ok fœrt konungi, en hann minnist við leggjandi á brjóst sér. Endrnýjast þá hans harmr ok angr, ok réttliga mátti þat segja, at um allar fylkingar Agulandi væri hit sama orðtak at heyra, er hverr sagði öðrum: dauðr er Jamund. Þar með störfuðu allir í sorg ok gráti. En meðr guðs lofi man þetta hrygðarefni lítit hjá því, sem þeim man skjótt til bera.

66. Þessu næst er greinanda, at svá sem sendimenn Agulandi váru brott riðnir, talar Karlamagnús við hertoga Girarð: Þú minn elskuligsti vin, segir hann, skaltu hafa blítt orlof til þinna manna ok búa þá til bardaga, því at í stað ætlum vér láta blása til atlögu. Hertoginn svarar: Verði vili guðs ok yðvarr, en geymit þess einna framast, at hin fyrsta atlaga yðvarra manna verði sem snörpust, því at ef heiðingjar kenna engan bilbug á yðr, munu þeir skjótt vikna. Ok ef guð gefr þat fyrir sína mildi, at fyrr orkaði á þeirra lut, þá væntir ek, at eigi fái þeir viðfall þaðan af; því at lengstum ferr svá, at þeim veitir erfiðara, er fyrri hliða. Ok [ef hin fremsta fylking gengr fram or sinni stöðu, sœki aðrir því drengiligar eptir, ok styði svá hverr annan, en standi meðan sem bezt, er eigi sér hvern veg ferr. En ek man þar leita til atsóknar meðr mínum mönnum, sem guð gerir ráð fyrir: vilda ek gjarna, at eigi gæfi þeim setuefni sem vér fyrst mœttim. Keisarinn þakkar hertoganum sín tillög, kvazt þess vænta, at vel dugi Rollant frændi hans til með sínum jafningjum. Skiljast síðan, ríðr hertoginn sinn veg, en Karlamagnús lætr blása sínum konungligum lúðri, en er hann heyrist, gerist mikill gnýr ok úkyrrleiki í herinum, skipast hverr þeirra í þá stöðu ok undir þat merki, er hann á at standa. Sem hér er komit, ríðr herra páfinn fram meðr mikla sveit manna, váru þeir flestir herklæðum skrýddir berandi dróttinligan kross. Ok meðr því at enn var eigi ráð fyrir gert, hverr þat dýrmæta merki skyldi um bardagann bera, þá víkr herra páfinn at einum herramanni, er honum var vel kunnigr af þeirri sveit er Mauri kallast, ok segir svá til hans: Þú góði vin, skrýð þik sœmiliga ok ber í dag kross dróttins fyrir váru liði. Herra, [segir hann, þér talit undarliga, hversu má ek bera þann blezaða kross úlærðr maðr? Hvat vinn ek þá með þeim vápnum, er þér féngut mér fyrra dag? Ek segi yðr, herra, at eigi skrýðumst ek fyrri öðrum skrúða, en þessi bilar mér. Skolu þér ok þat sjálfir mega sjá, at svá drengiliga skal ek guði þjóna ok yðr, at dýrkeypt munu þau verða heiðingjum. Því látit annan bera krossinn, þann sem hans heilagleik sé makligri. Herra páfinn kallar þá til sín mikilsháttar mann ok vel lærðan Ysopem at nafni, ok segir: Son minn, vér viljum at þú berir í dag dróttinlegan kross fyrir váru liði. Heilagr faðir, segir hann, ek játti, at yðru boði á ek hlýða, en bið ek, at heldr fái þér krossinn dróttins öðrum manni til meðferðar, því at alls til fá guðs úvini ok yðra þikkjumst ek mega slá mínu sverði, ef ek ber hann; hvar fyrir ek bíðr, at þér gerit mik frjálsan ok liðugan af þessu, skal ek því heita, at eigi gangi heiðingjar þar frjálsliga fram, sem þeir mœta mér. Sem þeir talast þessor orð við, ríðr at einn þrifligr maðr sitjandi á vænum hesti rauðum, stórliga vel búinn at vápnum, kurteiss í vexti [ok hinn hreinmannligsti á hesti, meðr þrifligum herðum ok digrum armleggjum. Þessi hneigir herra páfanum ok segir: Guð signi yðr ok styrki, heilagr faðir! heyrt hefir ek á um hríð, at yðr verðr svá sem handbyndi at hinum heilaga krossi, ok fáit eigi þann er hann vili bera; nú meðr yðrum vilja mun ek heita þessu vandræði ok bjóðast til at bera krossinn, er þeir hafa áðr neittat svá sem miklum þunga. Herra páfinn lítr við honum ok kennir eigi í fyrstu manninn, því at herklæðin huldu hans ásjónu, ok spyrr: Hverr ertu, góði riddari, eða af hverju ríki, er þann veg glaðliga býðst undir at bera [svá háleitan heilagdóm ok létta váru starfi? Hann svarar með gamni: Herra, fyrir norðan Púl var ek fœddr í Frakkakonungs ríki, ek var munkr í klaustri Umages meir en tíu vetr, hvert stendr í borginni Kun, þaðan var ek brott tekinn ok gerr byskup Reimensis kristni; en nafn mitt, herra, man yðr kunnigt, því at ek heitir Turpin. Herra páfinn segir: Son minn, at vísu ertu mér kunnigr, ok viltu bera í dag þetta blezaða merki? Gjarna, segir hann, því at svá byrjar, at vér yðrir þjónostumenn standim karlmannliga frammi í guðs bardaga, en þér biðit oss miskunnar. Eptir þat stígr erkibyskup af hesti ok gengr lítillátliga [kyssandi hœgra fót páfans en tekr síðan glaðr ok feginn við dróttinligum krossi, stígr á bak ok ríðr síðan alt í fremstu fylking. Ok þegar Rollant ok Oddgeir danski ok þeirra félagar sjá Turpin erkibyskup þar kominn meðr kross dróttins, stökkva þeir allir af baki, falla til jarðar með miklu lítillæti ok tigna þann háleita heilaga dóm, en stíga síðan á hesta. Sem hér er komit, stendr vel at greina þessu næst, hvílíkt traust ok fullting er allsvaldandi guð auðsýniliga sendir heilagri kristni af sínu himnesku sæti fyrir háleita verðleika síns elskuligsta postola, því at Jacobus sér ástundan Karlamagnús ok heyrt hefir hann keisarans bœn, ok fyrir því at hann skilr eigi nú mega algerliga yfirstígast af sinni jörðu til lokins herskap úvinarins ok hans kumpáns Agulandi meðr mannligum styrk, því biðr hann sinn háleita meistara dróttin Jesum son Marie meyjar, at hann virðist nökkura senda sér af himneskri hirðsveit, at makliga niðr brjóti ok djarfliga sundr sníði drambsama limu andskotans. Ok þat veitist þegar, því at svá sem kross dróttins várs Jesu Kristi er kominn í fremstu fylking kristinna manna, líta allir, at sjá máttu fyrir þröng manna eða hæðum jarðar, at þrír riddarar björtum herklæðum skrýddir ok á hvítum hestum ríða ofan undan fjalli Asprement svá djarfliga, at eigi taka þeir fyrr sína hesta af skeiði, en þeir nema staðar rétt í framanverðri fylking Rollants takandi sér stöðu hjá Oddgeiri danska. Ok sakir þess at þeir kendust af engum, þá talar Oddgeir til þess er fyrir þeim var, ok undraði hví þeir [riðu þann veg ákaft, ok segir svá: Þú riddari, er sitr á þeim hvíta hesti, er ek sá engan stoltara, seg mér nafn þitt eða af hverri borg þú ert kynjaðr, aldri man ek þik mér fyrir augu hafa borit, eða hvert ætlar þú, er þú ríðr svá geystr? Nýkomni riddari svarar honum meðr hógværri rödd: Stillt þik vel, góði vin, segir hann, ok tala þægiliga, en þat er líkligt, at fleiri sé menn í héimi en þú berir kensl á alla; en ef þú vill nafn mitt vita, þá nefn mik Georgium, en þeir tveir, sem mér fylgja, heita Demitrius ok Mercurius, skal ek þik ekki leyna því, at vér erum sendir af konungi várum at veita yðr lið, ok ekki skaltu þat undra, þótt ek skipi mér í brjósti fylkingar, því at hvervetna þar sem ek verð í bardögum staddi, gerir ek æ hina fyrstu atreið móti úvinum, en hana vil ek nú gefa þessum unga manni keisarans frænda, sem hér stendr hjá okkr, meðr þeim formála, at aldri skal honum koma æðra í hjarta né bleyðiorð af munni, hvar sem hann verðr staddr. Sem Oddgeir þikkist gerla undirstanda, at þeir eru guðs heilagir menn, lítilætti hann sik sem mest í þeirra augliti ok talar meðr fagnaði: Lofaðr sé sá dróttinn [er vér eigum, er svá miskunsamliga umhugsan veitir sínum sauðum; enn bið ek þik, hinn heilagi guðs kappi, at þú takir þá geymslu yfir Rollant systursyni keisarans, sem hann skipaði mér. Georgius svarar: Ríðum fram djarfliga allir samt, en ger þú ekki orð á fyrir öðrum af váru efni. Rollant heyrir þat sem þeir talast um, ok lofar allsvaldanda guð af öllu hjarta, ok víkr djarfliga fram í miðil þeirra, standa síðan allir samt.

67. Skjótliga sem greindir guðs riddarar eru í komnir fylking Frankismanna, sjá þeir hvar fram ferr Madeqvin mikli meðr sinni fylking. Gerist þá úkyrrleikr mikill, hark ok háreysti, því at hvárirtveggju œpa stór heróp, blása í horn ok þeyta lúðra, berja bumbum en ljósta trumbum, ok svá mikill gnýr varð af öllu saman ópi [ok háreysti mannanna ok miklum hljóm stórra horna, háfum þyt hvellra lúðra, stórum dyn digra trumbna ok allskyns lætum hesta ok múla meðr margri hvískran fagra söngbjallna, at í hverri hæð ok fjalli kvað dvergmála, en langt ok víða skalf jörðin ok pipraði hvern veg út í frá; ok sannliga máttu þeir eigi kallast huglausir, er í þvílíkum úkyrrleik stóðu meðr öllu úskelfðir. Því gaf [guð óumrœðiligan styrk í hjörtu sinna manna, at þeir glöddust ok dirfðust við alt slíkt, svá sem þeir skyldi inn ganga til dýrasta snæðings. En af annarri hálfu kom mikill ótti í hjörtu margra heiðingja, þegar þeir litu fylkingar Franzeisa. Nú síga fylkingar saman, svá at eigi er lengra miðil en eitt örskot, ok áðr en [þær mœtast, rennir Madequin fram á völlinn sínum stóra hesti, sem prófandi ef nökkurr væri svá mikils hugar, at við hann þyrði prófa. En Georgius sem hann lítr Madequin, talar hann til Rollants takandi í beislistaumana, ok segir svá: Sé, segir hann, hversu þessi hinn drambláti hrósar sér, hræðst ekki þótt hann sé mikill ok digr, prófa til hversu leikrinn fari, því at þér byrjar heyja fyrstu atreið þessa bardaga. Rollant hneigir sik ok talar: Ef þat er vili guðs ok yðvarr, skal ek gjarna fyrstr manna brand rjóða í heiðingjans blóði. Síðan slær hann þann skjóta hest sporum, er Jamund hafði átt, tvíhendir spjótit, en snarar at sér skjöldinn, ríðandi at sem snarast, ok leggr spjótinu í skjöld Madeqvins, ok sakir þess at hann var stórliga þungr fyrir, fékk Rollant hvárki komit honum af hesti né nökkut sveigðan. Madeqvin leggr spjóti [til Rollants svá hart, at í gegnum gengr skjöldinn, en með því at guð hlífði, brast sundr spjótskaptit í þrjá hluti, en Rollant varð ekki sárr. Rollant fyllist upp af miklum kappi ok bregðr góða sverði Dýrumdala, ok sakir þess at þeirra var svá mikill [vaxtar mun, at Rollant náði varla hans höfði, reisist hann upp sem lengst ok höggr sverðinu ofan í miðjan hjálm Madeqvins, kljúfandi hans digra búk meðr öllum herklæðum alt niðr, svá at í hestinum nam staðar. Varð mikill dyn í vellinum, er hann féll til jarðar. Sem heiðingjar sjá sinn höfðingja fallinn, skelfast þeir stórliga mjök ok tala svá: Herra Madequin, segja þeir, í engu landi fannst þér meiri ok sterkari maðr, en furðuliga mikit afl er gefit þeim litla manni, er þik herklæddan svá ramliga sundr klauf; þat veit Makon, at aldri sám vér einn lágan dverg þvílik högg veita, ok ef aðrir Franzeisar eru jafnsterkir, man Agulandus hart niðr koma, ok skjótt man öll Affrika í eymd sitja. Rollant ríðr eptir Madeqvin feldan djarfliga fram at heiðingjum ok drepr hvern er fyrir verðr. Ok er Georgius sér hvat Rollant hefst at, talar hann: Ríðum fram til fulltings við þenna mann, er svá drengiliga hefir oss rutt til vígvallar. Eptir þat ríða þrír guðs riddarar, Oddgeir danski ok ellifu jafningjar fram tveim megum hjá Rollant, ok öll þeirra fylking, gerist þá hin snarpasta höggorrosta. Þeir guðs riddarar bregða sínum sverðum, er svá váru hrein ok bitrlig at lýsti af, ok höggva niðr heiðingja til beggja handa. Sem bardagi hefir fastliga tekizt ok Affrikar falla, en aðrir verjast vel ok drengiliga, kemr frægr herra Turpin erkibyskup móti heiðnum mönnum berandi þann heilaga kross, er á þessum tíma birtist yfir háleitr kraptr guðligrar miskunnar, at hann skein svá bjart, at alla vega ljómaði af sem sólar ljósi, ok svá sýndist hann guðs úvinum mikill ok ógurligr, at eigi þorðu þeir móti honum líta, heldr sneru þeir undan hans nálægð sem lengst mátti, þar til at öll fylking Madeqvins tekr rjúfast. En Rollant með sínum mönnum drepa svá margen mann á lítilli stundu, at þat var eigi auðvelt tína, því at meðan hans jafningjar váru úmóðir, þurfti engi lífs at vænta, er varð fyrir þeirra vápnum. En meðr því at víðara verðr við at koma, skal Rollant meðr krapti hins heilaga kross ok stuðning þriggja guðs ástvina, er jafnan géngu honum næstir, þann veg dreifa þeirri fyrstu fylking Agulandi, sem guð skipar, en nú skal greina þessu næst, hvat hinn hrausti hertugi Girarð hefst at í þenna pungt.

68. Girarð sem hann skildist við Karlamagnús keisara, ríðr hann sem hvatligast til sinna manna, ok kallar saman alla höfðingja ok býðr til bardaga búast, ok er allir eru búnir at hestum ok vápnum svá vel, at engi flokkr þurfti betr ok fagrligra vera búinn, en sá er hertoginn hafði fóstrat af þeim sœmdum er guð léði honum, talar hann til þeirra ungu manna, er nýtekit höfðu við riddaraligum búnaði, ok segir: Þér ungu menn, segir hann, gerit yðr harða í hjörtum ok vápndjarfa, bili spjótin eða brotna kunni, grípit skjótt til sverðanna, látit [yðr jafnkringt at höggva sem leggja, hvárt sem betr dugir, hræðizt alls ekki Affrika vánda menn ok fúla, rekum djarfliga þeirra flótta, eggi hverr annan til hugðirfðar, því at með vilja lausnara várs skulum vér af þeim vinna alt þat sem þeir [úmakliga hafa halda, lönd ok ríki, gull ok silfr, en vænta þar á ofan meiri ömbuna ok háleitari af almátkum guði fyrir várt starf ok erfiði, því at harla gott er at leggja sitt líf út fyrir hans skyld. Allir játta svá gera sem hann býðr. Boz ok Clares frændr sína skipar hann í fremsta lagi sinnar fylkingar. Ok þegar sem þeir ungu riddarar eru á hesta komnir, ríða þeir ákaft, þóttist sá bezt leika, er fyrst mátti rjóða sinn brand í hörðum heiðingja beinum. Hertoginn stefnir á bak liði Karlamagnús ok ætlar, ef svá vill verða, at komast í nánd höfuðmerki Agulandi, því at þar þikkir honum enn bezt við at eiga, sem mestr er styrkrinn fyrir. Því ferr hann fram um einn lítinn skóg ok vill ekki koma í bland við aðrar fylkingar, ok stefnir á hægra veg at höfuðmerkinu Agulandi. En á þeim skógi váru nökkurir njósnarmenn Agulandi ok verða varir við hertogans menn, því hleypir einn af þeim til þess er hann kemr fyrir Agulandum, berandi sitt eyrendi með ákefð ok segir: Maumet hjálpi yðr, því at þurfa munu þér nú þess; hér ferr at yðr einn flokkr kristinna manna stórliga vel búinn at herklæðum, ok ef þér búizt eigi við þeim, munu þeir at vísu gera yðr mein. Sem Agulandus heyrir þat, bregðr honum við undarliga, því at hann skelfðist í sínu hjarta, ok allir hans höfðingjar er með honum váru saman komnir, ok var þat fyrir guðliga miskunn, at hundrað þúsunda, sem Agulandus hafði skipat undir sitt merki, mætti óttast, hvar sem fœri þeim (i) nándir [nökkurr hundraða flokkr. Ok er heiðingjar líta hertogans ferð ok spyrja hvat nú sé til ráða talar fyrr greindr Ulien: Herra, segir hann, hryggizt eigi af þessu efni, þessir hafa fá menn ok engan [liðkost til þess at granda yðvarri sœmd, því at þeirra afl virði ek lítils; fait mér til fylgdar tuttugu þúsundir riddara, ok skal ek makliga ganga þeim at veita nætrgisting, ok ef ek hefir eigi drepit þá alla áðr sólin sezt, verði rangsnúnir sporar mér á fœtr settir, en brott tekinn toppr or mínum hesti, en ek sjálfr hafðr at athvarfi. Agulandus svarar: Þú ert hraustr riddari ok líkligr at veita mér heil ráð með trúrri þjónostu, Ulien frændi, því vættir ek, at þú hjálpir mér við meðr þínum riddaraskap; ok ef vér fám þetta ríki unnit, skal þat gefast yðr til stjórnar, svá sem í arf eptir Jamund frænda þinn. Ulien svarar: Þat veit Machon, at eigi beiði ek framar. Gengr síðan ok kyssir hans hœgri hönd. Galinger heyrir hvat þeir talast við ok segir: Undarligt er þat, Ulien, at þú kennist eigi við hvat þú mátt; hygg af því, at þér beri þá giptu til handa at vega sigr á Franzeisum, eða mantu eigi hversu lítit þeir gáfu sér at [hábrókan þinni, heldr [fór þú, þó at nauðigr, með blóðugt höfuð Jamundar, ok vart feginn at þú komzt brott or þeirra augsýn. Ulien reiðist mjök orðum Galingers, ok ef Agulandus væri eigi svá nálægr, mundu þeir prófat hafa sín í miðil, hvárr drjúgari vyrði. Eptir þat sem Ulien hefir tekit orlof af konungi, tekr hann með sér vel tuttugu þúsundir ok fylkir. Flestir af þeim báru engar brynjur né hjálma, sá var þeirra búnaðr, at þeir váru í þykkumm leðrpanzarum, ok brynhettur læstar at höfði, boga meðr örvamæli, en öxar héngu við söðulboga; svá búnir ríða þeir móti hertogans mönnum. Sem hertogi Girarð lítr þeirra ferð, kallar hann saman sína menn, er áðr fóru nökkut dreift, ok segir: Geymum vel til ok förum ekki lausir, þröngum oss saman sem mest, ok gerum vára fylking sem þykkvasta, svá at skjöldr liggi við skjöld, en spjót við spjót, látum þá at sœkja, en vér tökum móti djarfliga, hlífum oss sem bezt, ok bregði engi sinni stöðu, þar til er heiðingjar taka mœðast, en veitum þá sem drengiligsta atsókn. Svá gera þeir, slá á svá stinna fylking ok þykkva, at langt mundi liða áðr en glófi kœmi til jarðar, þótt yfir væri kastat. Ok er Ulien kemr at, rennir herra Clares systurson hertogans fram á völlinn, er miðil var fylkinganna, ok ætlar fyrst byrja þessa orrostu, ef nökkurr [vili honum móti horfa. En er Ulien sér þat, kallar hann á einn riddara er hét Jafert ok talar[: Þú Jafert, segir hann, lít þann hinn kristna, er svá lætr brakstinnliga, [senniliga felmtar hann til dauðans, ríð hann af baki, falli hann fyrir þér, öll þeirra fylking er uppgefin ok í váru valdi. Jafert játar svá gera ok setr [sínum hesti spora ok ríðr sem mest á völlinn ok leggr til Klares digru spjóti í gegnum skjöldinn svá hart, at í brynju nam stað, en spjótit brast sundr í tvá hluti. Sé, riddari, segir Clares, þar fórtu nú. Ok leggr í því til hans ok gegnum járnbundinn skjöld ok brynjuna ok búkinn, fleygjandi honum niðr á jörðina, ok segir hárri röddu: Þann veg kendi mér minn gamli meistari at steypa dramblátum. Snarar síðan aptr í sína stöðu. En Ulien eggjar [sína menn til framgöngu, sœkja heiðingjar þá at, ok tekst seint at vinna, því at engu losi koma þeir á hertogans lið, en hverr sem kemr í nánd er skjótliga drepinn; því fýstist engi optar en um sinn undir ganga þeirra högg, fellr margt af heiðingjum, en nær ekki af hertoganum. Gifarð kallar þá: Gangit fram djarfliga ok rekit þessa vánda hunda af várum höndum, er engi dugr er yfir. Þeir gera svá, veita hina hörðustu hrið, höggva á tvær hendr með ópi ok háreysti, er hverr eggjar annan, slíðra æ sem tíðast sín snarpeggjaðu sverð í blóðvörmum hjörtum heiðingja. Má þessu næst líta skjót umskipti, Affrikar renna, en hertogans menn eptir sœkja drepandi hvern sem þeir við komast. Ulien gengr hart fram, ok sem hann lítr marga flýja, œpir hann harri röddu ok talar svá: Skömm bíði þér, vándu pútusynir, hverfit aptr ok svívirðit eigi svá alla oss, at renna meðr bleyði en verjast eigi meðr karlmensku. En þótt Ulien kalli hátt, lætr engi sem heyri. Hertogi Girarð sœkir nú fram at heiðingjum ok [ryðr með öllu þeirra fylking, því at þótt hann sé nú gamall, þarf engi sér lífs at vænta, er honum mœtir. Því fellr á litlu bragði [af Ulien hundrað við hundrað, þúsund við þúsund, svá at víða gerast vellir þaktir af manna búkum. Ok er Ulien sér þann veg fara, en má ekki at gera, talar hann með sjálfum sér: Vesæll er ek vorðinn, hvat mun nú af mér verða? Ek hugðumst á þessum degi vinna undir mik alla Jtaliam ok skipa þat ríki mínum þjónum, en nú verð ek sem fullr úgæfumaðr flýja undan. Nei, verði þat eigi at sinni, at ek hugbleyðumst. Snýr hestinum aptr ok leggr sínu digra spjóti til þess, sem næst honum var, ok hrindr honum dauðum á jörð. Þar með ríðr hann at frægum riddara Valtero, er margan heiðingja drap með sínu sverði, ok leggr til hans í gegnum [skjöldinn ok slítr brynjuna ok kastar honum dauðum á jörð, ok segir: Þat veit Maumet, at eigi verr þú land fyrir oss héðan frá. Hann ríðr nú um hit ytra mjök reiðr af falli sinna manna, hnefandi sverðit með miklu afli ok drepandi margan guðs riddara, suma rekr hann svívirðliga af hestum, en aðra leggr hann sínu spjóti. Ok í þessarri sinni framferð ríðr hann þrettán menn af baki, ok særir flesta til úlífis. Sem herra Boz [bróðir Clares sér, hversu mikinn skaða Ulien gerir, fyllist hann af miklu kappi ok vildi gjarna prófa, ef nökkut fengi hann tálmat heiðingjans tröllskap, því kostar hann ok honum at mœta, ok kallar hárri röddu á Ulien svá segjandi: Bíð mín, segir hann, ek vil fyrir eins finna þik. Ulien lítr til hertogans ok sér, at honum fylgja margir riddarar, hvar fýrir hann vill eigi bíða ok ríðr undan sem ákafast, til þess er hann nemr staðar á einum sandhól, ok víkr aptr hestinum ok kallar herra Boz með þessum orðum: Þú riddari er mik vill finna, kom higat, því at fyrir trú mína skal ek eigi lengra undan þér renna. Boz rennir hestinum sem snarast at honum, en hinn í móti, ok leggr hvárr til annars svá hart, at hvárgi gat í söðli haldizt, ok falla báðir af baki. Varð þá hinn gullbúni hjálmr Uliens víða moldu litkaðr. Þeir stökkva báðir upp skjótt ok fimliga, því at hvárr kostar öðrum fyrr á fœtr komast, grípa til vápna; ok er Ulien litast um, sér hann þar ríða at þeim mikinn riddara flokk til fulltings við herra Boz. Hvar fyrir hann skilr eigi svá búit duga, skundar [sem hvatast til hests síns, stingr undir sik spjótskaptinu ok stökkr á bak, keyrir síðan sem harðast til sinna manna, ok skilr svá meðr þeim Boz at sinni. Flýr Ulien ok allir hans menn er því náðu, en herra Girarð sótti eptir vel ok karlmannliga drepandi fleste af þeirra sveit. Skal hann nú at sinni þvílíkt henda af liði Uliens, sem honum berr fœri á, en hverfa til Georgium ok hans félaga.

69. Rollant sem hann hefir [dreift allri fylking Madequins, drepit flesta en aðra rekit á flótta, kemr því næst at annarri fylking Agulandi, er stýrði Acharz or Amflor, váru þá fáir fallnir af sveit kristinna manna, en mjök mœddir menn ok hestar. Ok er Acharz sér þeirra ferð, þikkir honum undarligt, hversu skjótt þeir hafa gegnum gengit fyrstu fylking, en sakir þess at hans lið var flest hart viðreignar ok vel búnir at vápnum, þá taka þeir hart móti, svá at nú er búit við miklum váða, ef eigi koma fulltingsmenn at styðja Rollant; en hvaðan mannligt traust kemr at skal segja. Karlamagnús keisari skipar fyrir aðra fylking Salomon konung ok Huga jarl, ok sem bardaginn hófst, bíða þeir, sem talat var, hvern veg ferr, utan fara at fram hljóðliga orrostunni. Má þá skjótliga heyra högg ok stóra bresti, því talar Hugi jarl: Herra Salomon, þú skalt taka til geymslu lið várt flest með höfuðmerki, en ek ok þúsund gildastu riddara skal leita í bardagann ok prófa at ek megi nökkut lið veita várum kumpánum, mik væntir at Rollant ok Oddgeir hafi í gnóg at starfa, ok guð láti þeim ekki verða til meins. Svá gerist sem nú var greint, at Hugi jarl ríðr með þúsund riddara, váru þeir eigi búnir sem fantar, því at þeir höfðu öruggar brynjur ok trausta hjálma, en sátu á fríðum hestum ok úmœddum. Biðr Hugi, at Salomon konungr haldi eptir djarfliga ok veiti þessum viðrhjálp. Hann játtar svá gera. Hugi jarl var manna þrifligastr, ok mikill vexti, en öruggr til allrar hreysti ok karlmensku; hann œpir stórt heróp ok eggjar menn sína, svá segjandi: Góðir vinir, segir hann, ryðjum djarfliga oss veg til várra manna, höggum svá stór högg, at engi hlíf standist, látum þat auðsýnt, at engir verða Franzeisum betri drengir. Þeir gera svá, höggva sverðum til beggja handa, en leggja spjótum bæði hart ok tíðum, ryðja sér veg til þess at þeir koma þar fram, sem er Oddgeir danski. Ok er Oddgeir sér Huga jarl, segir hann svá: Lof sé guði, [mjök eru vér kumpánar þurfandi þinnar tilkvámu. Jarlinn svarar: Gefi guð, at hon verði at gagni, en nú er ek þar rétt kominn, sem ek munda helzt kjósa. Nú gerist bardagi hinn harðasti, því at hvárirtveggju bjargast eptir megni. Fellr nú svá margr riddari af heiðingjum, at víða þöktust vellir af þeirra búkum, því at senniliga reyndi Rollant, hvárt Dýrumdali kunni nökkut bíta. Þar með géngu djarfliga fram heilagir guðs kappar Georgius ok hans kumpánar, hlutu [margir heiðingjar at hníga fyrir þeirra vápnum. Hugi jarl fréttir [eptir Oddgeir danska, hverir þeir sé þrír riddarar, er þann veg þrýðiliga ganga fram. Hann svarar: Minn góði vin, þat eru heilagir menn guðs, Georgius, Demitrius ok Merkurius, er hann hefir sent til styrktar sinni kristni. Jarlinn varð stórliga glaðr við þessa sögu ok segir hárri röddu: Vinnum svá mikit, sem vér megum, réttum langt [armleggina fram, som vér megum, því at guðs fullting stendr nú fullkomliga með oss. Sem bardaginn stendr sem harðastr, kemr Turpin erkibyskup með dróttinligan kross fram í fylking heiðingja, gerast þá skjót umskipti enn sem fyrr, því at þeir liðsmenn Acharz, er áðr börðust með miklu kappi, taka þegar bleyðast, er þeir líta kross dróttins, en kristnir menn styrkjast mikit í þeirra tilkvámu, ok veita svá harða atsókn, at þar brestr flótti á heiðingjum. Því má nú líta margan skjöld sundr brotna, en heiðingja þúsundum af baki riðna, aðrir blikna, brynjur slitna, en hjálmar með hausum sundr klofna. Ok er Acharz sér sína menn flýja eða drepast niðr æ sem tíðast, hér með lítr hann hvar Salomon konungr ferr með sína sveit, í þriðja stað sér hann heilagan kross fram kominn með skínandi birti, fyrir hvat alt saman honum virðist þungt veita, ok talar til þeirra er honum standa næstir: Mikil undr birtast hér í dag, því at vér eigum eigi at eins móti vega gildum mönnum, hér verðr oss annat þyngra viðreignar. Hverr um aldr sá þvílík býsn, at eitt tré, þat er [ek ætla kristna menn kalla kross, skal svá mikilli hræzlu á koma gilda karlmenn, at þeirra máttr verðr at engu; því at síðan hann birtist várri fylking, er því líkt sem [vér sém vitlausir, því at með skygnum augum sjám vér ekki, ok engum kosti megum vér móti líta hans birti eða nærri koma hans krapti, um snýr váru viti, ok förum sem œrir menn ok hamstolnir, því optar sem vér lítum til hans, þeim mun meir vaxa var vándræði; ok ef dróttinn kristinna manna hefir verit píndr á þessu tre, þá samir þeim at sönnu þann vegsama, því at aldri nökkurn tíma birtist þvílíkr máttr yfir várum goðum, ok þat veit Maumet, at eigi stend ek hér lengr. Ok snýr hestinum ok flýr sem hvatast, ok allir hans menn, svá at engi stendr eptir. En Frankismenn reka flóttann svá snarpliga, at þeir drepa hvern er þeir mega, svá at tíu þúsundir fella þeir í flóttarekstrinum. Dreifist þá mjök lið Franzeisa, því at [hverr (drepr) hvern þann undanflýjanda, sem honum var nálægastr ok elta heiðingja víðs vegar um hölkn ok skóga, en flestir flýja til þriðju fylkingar, ok nema þar stað. Rollant var fremstr í eptirsókninni, ok ellefu jafningjar, Oddgeir danski ok Hugi jarl ok margir aðrir, þeir sem frœknastir váru. En þrír guðs riddarar fóru síðar í svig við Turpin erkibyskup ok hinn heilaga kross. Þessu næst koma Franzeisar at þriðju fylking heiðingja, hverri stýrði Kalades konungr af Orphanie, var með honum mikill fjöldi, því at í hans fylking stóð nú Acharz ok margir þeir sem undan kómust meðr honum. Þá talar Rollant til þeirra, er honum fylgdu: [Víkjum fram djarfliga at þessum vándu hundum, er hér standa fyrir oss, því at varla er þat at þeim vinnanda sem dugandis mönnum. Þeir virða engis hjálma gylta né silfrhvítar brynjur, betra þikkir þeim [eitt rotit súrepli en gildr vápnhestr meðr sínum fórum; látum þá vísa verða, at kristnir menn kunna sverðum beita. Œpa síðan allir mikit heróp ok sœkja meðr mesta ákafa. En þó at þeir sem fyrir váru væri ekki skrautbúnir með dýrum herskrúða, taka þeir allt eins snarpliga móti, því at svá er þeim fimr sinn bogi, at nær sýndust [þrír eda tveir kólfar af fljúga þeirra strengjum í senn; þar með eru þeir svá harðskeytir, at trautt fannst sú hlíf, at eigi smygi í gegnum; því vinna þeir mikit skarð á liði Rollants, einna mest fyrir því at margr góðr drengr verðr nú at láta sinn reiðskjóta fyrir þeirra eitruðum örum, hvat er horfði til mikils váða, utan guðs miskunn liti til sinna manna. Ok svá er, því at rétt í þenna pungt kemr Salomon konungr með fjórar þúsundir hinna hraustastu riddara, ok gera þeir heiðingjum harðan slag, reka margan svívirðliga af baki, megu þá kristnir menn, þeir sem áðr váru á fœti, fá sér góða hesta. Gerist nú á nýja leik hinn harðasti bardagi, spörðu hvárigir þá af því sem máttu. Allir Frankismenn börðust drengiliga, svá at optliga rjóða þeir sín [björtu vápn í rauðum dreyra lœkjum, en þó mátti einna mest dásama, hvílíka hreysti Rollant sýndi í þessum bardaga, því at svá hefir hann snart hjarta sem leó hit grimmasta dýr; hann reið flokk or flokki beitandi svá sínu sverði, at hinn harði hildarvöndr braut margs manns hjartaborg knáliga í sundr, ok svá lagði hann margan heiðingja við velli, at þat mátti nær móti líkendum kallast, því at sitt sverð reiddi hann með svá miklu afli, at stóra menn alvápnada klauf hann sundr í miðju, svá at sér hvárr hlutrinn féll tveim megin niðr hjá hestinum. Allir hans jafningjar ruddust um fast, Oddgeir danski, Salomon konungr ok Hugi jarl spörðu hvárki hold né bein heiðingja. Sem Oddgeir sér, hversu Rollant sœkir fram, talar hann: Guð styrki þína armleggi, sá hefir betr, er þér stendr nærr en firr. Kalades konungr hafði reisa látit sitt merki í miðri fylking sinni, ok þat getr Rollant sét ok kallar til sín fjóra unga riddara, Grelent, Estor, Bæring ok Othun, hverir fyrr váru nefndir, ok segir til þeirra: Góðir félagar, hvat er nú ráð, ek sé hvar stendr merki hins vánda Kalades, ok vilda ek gjarna þat niðr brjóta, ef vér mættim því á leið koma, þá mundi skjótt þessi fylking rjúfast. Grelent svarar: Ráðum til sem karlmannligast, ok munum vér þat sannliga fá niðr brotit, því at þeir sem þat [hafa at geyma, hafa herklæði engu nýt. Rollant segir: Guð ömbuni þér þína hreysti, ok ef hann veitir oss lífs aptr koma til várra eigna, skal þér veitast mikil sœmd. Eptir þat hleypa þessir fjórir kappar brott frá sínum mönnum fram í miðja fylking heiðingja meðr svá mikilli atreið, at hverr ok einn hrökk langt frá þeim, svá hræddir ok felmsfullir, at engi vissi frá sér góðan fagnað. Fór sem Grelent ætlaði, at margir váru lítt búnir við þeirra höggum eða lögum, höggva niðr merkit en drepa þá alla er gæta skyldu. Ok er Kalades sér þat, reiddist hann í sínu hjarta ok stefnir móti Grelent ok ætlar leggja hann í gegnum, en Grelent snarar út undan laginu, en leggr spjóti í gegnum Kaladem, ok í því sem hann ætlar hrinda honum brott or söðlinum, brestr sundr spjótskaptit, en Grelent bregðr sverði ok höggr af honum höfuð, svá talandi: Vei verði þér, vándr heiðingi, svá þungr sem þú ert, at þar fyrir brotnaði sundr mitt góða spjótskapt, en alt at einn fékktu nú þat sár, er engi læknir kemr sá til or Affrika, at þat kunni grœða. Rollant hleypir sem snarast sínum hesti ok mœtir Acharz or Amflor, lætr síga merkit en leggr spjótinu í gegnum skjöld ok brynju, svá at [stendr í hjarta ok segir svá: Þú riddari þóttist vel leika, flýjandi brott or fyrri fylking, en nú vil ek segja þér, at eigi skaltu héðan af þína fœtr hrœra. Því næst brá Rollant sverðinu ok höggr til beggja handa. Sœkja þeir fram svá vel, at á lítilli stundu drepa þeir 60 heiðingja ok tvá konunga umfram, en láta eigi lausan einn blóðdropa. Sem Oddgeir missir Rollants, hryggist hann mjök, ok óttast at hann muni vera af hesti riðinn eða drepinn, ok kallar á Huga jarl svá segjandi: Minn góði félagi, leitum sem hvatligast várs bezta kumpáns, því at svá er Rollant brott horfinn, at ek veit eigi hvat af honum er vorðit. Gjarna, segir jarlinn. Þröngast nú þagat í bardagann, sem at heyra var mikit hark ok stóra bresti. Þá kallar Oddgeir: Lof sé guði, at vísu sér ek, hvar hinn hvíti hjálmr Rollants tekr upp hér fram fyrir okkr, flýtum þangat ok hjálpum honum við. Þeir gera svá, ryðja veginn til þess at þeir koma þar at, er Rollant sœkir með sínum félögum í ákafa. Rollant talar: Vel komnir, góðir kumpánar, stöndum hér allir samt. Oddgeir svarar: Aldri um aldr hefði mitt hjarta gleði fengit, ef ek hefði þín mist. Í þenna pungt kemr Turpin erkibyskup með hinn helga kross, fylgjandi honum þrír guðs riddarar ok ástvinir. Kemr þá mikill stökkr í fylking Kalades, hrökkvast heiðingjar allir saman ok grúfa í skjöldu sína, þegar þeir sjá þat blezaða mark, drógust á bak aptr ok tóku flótta meðr ópi ok illum lætum. En Frankismenn sœkja eptir þeim ok veita makligan bakslett höggvandi þá niðr sem búsmala, ok drepa í þessum rekstri meir en þúsund, ok elta þá um dali ok hamra. Flýja sumir til skjóls í fylking Eliadas, en sumir á fell í brott sem villisauðir. En hverr má öðrum skýra þann fagnað, er allsvaldandi guð veitti sínum þjónum fyrir þat stórmerki, er hann sýndi á þeim tímum; því at þótt heiðingjar stórir ok sterkir stœði eptir megni ok náttúrligum riddaraskap móti kristnum mönnum um stundar sakir, þá braðnaði sundr öll þeirra karlmenska ok at engu varð, þegar guð dróttinn sýndi þeirra augum krapt síns heilaga kross, veitandi þar með, at hans vinir skyldu sjá mega líkamligum augum heilaga menn sína, hverja hann virðist þeim senda, því at svá styrktust kristnir menn í hvern tíma við þeirra nálægð ok ásýnd dróttinligs kross, sem Affrikar viknaðu. En þó hafa í þessarri svipan margir fallit af kristnum mönnum, en þó stórliga fátt hjá því sem líkendi máttu sýnast eptir mannligum hætti.

70. Sem þrjár fylkingar Agulandi eru með öllu af kristnum mönnum yfirstignar, kemr Rollant því næst at fjórðu fylking, er stýrðu Eliadas ok Pantala. Þeir váru hinir mestu bardagamenn, ok váru aldri vanir at flýja or orrostu, þeirra lið var frá því vel búit at vápnum ok klæðum, hreysti ok harðleik, sem nökkut annat í her Agulandi. Ok er þeir heyra mikit hark ok stóra bresti, en sjá hlaup ok eltingar alla vega hjá sér, undra þeir mjök ok [talast þeir við þvílíkum orðum: Hvat mun hér um? Eigi man svá illa, at hér sé komnir Frankismenn rétt at oss, ok hafi þann veg skjótt í gegnum gengit þrjár fylkingar várra manna, ok ef þat er, stendr várt mál þungliga; en hversu sem öðrum hefir farit, munu aldri þau úsköp oss til handa koma at gerast ragir ok huglausir fyrir kristnum mönnum, því at í fyrrum fylkingum þrimr mundi eigi hinn líkasti jafnvel búinn at hreysti ok vápnum sem í váru liði er hinn lægsti. Sem Rollant hefir rekit flótta ok er kominn mjök at fjórðu fylking, sýnist hann vera liðþurfi sakir þess at drjúgan höfðu hans kumpánar fallit, en flestir þeir sem lifðu váru móðir bæði af sárum ok erfiði. Því kallar hann til sín einn riddara ok talar svá til hans: Far til Karlamagnús keisara ok ber honum kveðju mína, ok þat með, at hann komi hvatliga [oss til dugnaðar; seg honum greiniliga hvat fram ferr, ok einkanliga hversu mikit fullting almáttigr guð veitir honum í dag fyrir heilagan kross ok sína háleita riddara. Hann ferr sinn veg, en Rollant setr svá sterka fylking af sínum mönnum, því at í herlaupinu hafði hon losnat; eigi var þá enn kominn Salomon konungr, því var fylking Rollants of lítil móti svá miklum fjölda, því at Eliades hafði aukit fimtíu þúsunda í fyrstu, ok þat alt umfram sem síðar kom til af flóttamönnum. Rollant ok hans jafningjar, Oddgeir ok Hugi jarl, stóðu fremstir af kristnum mönnum, œpa þeir stórt heróp. Gerist þá hit fjórða sinn hin snarpasta orrosta, risu þessir heiðingjar svá hart móti, at eigi þóttust Frankismenn fyrr á þeim degi hafa komit í þvílíka raun, því at bæði váru þeir mjúkir til orrostu ok djarfir, enda höfðu vápn yfrit góð. Rollant eggjar menn sína ok [einna fremst nýja riddara, höfðu í fyrrum atlögum þat eina af þeim fallit sem minst háttar var, en þeir stóðu hraustir sem lifðu. Grelent sparir eigi at veita heiðingjum stór högg, var hann hinn sterkasti maðr at afli. Sem bardaginn gengr sem harðast, tala þeir riddarar miðil sín: Lof sé almátkum guði, segja þeir, ok þeim góða herra Karlamagnúsi keisara, er oss tók brott or þrældom ok allri ánauð. Gæfusamliga hefir oss til tekizt, ok sœkjum sem ákafligast, meðan guð lér líf til ok mátt, því at miklu er betri skjótr dauði með hreysti en þola þat, at várum höfðingja sé ger nökkur skömm eða svívirða. Œpa síðan allir í senn meðr hárri röddu, svá segjandi: Verði sá aldri taldr miðil dugandis manna, er nú hlífist við svá mikit, at þat sé vert eins grápenings, hér með höggva þeir svá stórt, at hvárki stendr fyrir hjálmr né brynja. Í þessarri svipan kemr Salomon með sína sveit ok veita snarpa atreið. Mátti hér sannliga sjá drengi hafa áratazt, en með guðs vilja falla heiðingjar æ sem tíðast ok drjúgan af kristnum mönnum. Rollant tekr þá [með miklu magni at sœkja (at) þeim (er) þar stóðu. Margt gott sverð brotnaði sundr í þessum bardaga, spjótin stökkva svá hart ok tíðum, at því var líkt sem örfadrif, margir hraustir drengir rákust háðuliga af hestum, skildir klofnaðu svá snögt, at margir létu sitt líf, ef fyrir urðu þeim lutum, er af þeim hrutu; brynjur slitnaðu, rifnaðu hjálmar, [en seggir bliknaðu, en mœddust armar. Sem þann veg hefir gengit um stund, kemr til orrostunnar Droim konungr meðr sjau þúsundir, váru þeir vel búnir at vápnum, hefr hann þar þegar [til atsóknar sem fyrr kemr hann at. En meðr því at mikit ofrefli var við at eiga, þá sá lítinn þurð á fylking Eliadas, ok sakir þess at almáttigr guð vill Franzeisum auðsýna, at þeir eru dauðligir menn, ok hvat þeir eiga undir sér sjálfum, ok þat annat at fyrir þeirra sveit fjölgist himnesk hirð, því þreytast þeir mjök, sem í fyrstu kómu til bardagans um morguninn, nökkut af sárum en þó mest af hita ok miklum sveita, er þeir lausan létu af svá miklu erfiði, þar með þreytast hestarnir, svá at margir verða þá fyrirláta. Ok sem þeirra mál stendr þann veg, kemr ágætr herra Turpin erkibyskup [í ljós meðr sitt háleita merki, fylgjandi honum þrír guðs riddarar. En þó at liðsmenn Eliadas þœttist miklir, bregðr þeim á einn veg við krossins kvámu sem öðrum fyrr, hvaðan af þeir tala meðr sér: Vei verði þeim merkismanni, sem higat er kominn, því at hans merki er svá háttat, þat tekr himnana, en svá bjart ok ógurligt, at engi má móti sjá. Lítit man várr hagr batna við hans nálægð, ok þótt vér eigim erfitt áðr at berjast við Franzeisa, var þat alt eins hraustum mönnum þolanda, en nú er engum viðveranda. Því gerum svá vel, stöndum aldri svá lengr hér, því at hverjum er víss dauði, sem eigi leitar undan. Svá gera þeir, kasta skildinum á bak sér, taka flótta, en rjúfá fylkingina. En þegar kristnir menn sjá þat, sœkja þeir eptir djarfliga ok fella hvern hjá öðrum. Ok er Eliadas lítr sína menn renna, en Franzeisa öllum megin at þyrpast, talar hann: Eigi svá langan tíma sem ek mátti standa miðil hraustra drengja, kom þvílík eymdartíð yfir mik, ok þat er sannleikr, miklir eru þeir sem á hvíta Krist trúa [fyrir sér, því at alt munu þeir vinna mega [eptir sínum vilja. Ek ætlaði engan því skyldu á leið koma, at ek flýði or bardaga, en nú er þó þann veg vorðit, at sá er illr, en hverr annarr verri; en vel þeim [at nökkurn legði áðr við velli af stórum köppum Karlamagnús. Ok eptir þat snýr hann hesti sínum þar til sem váru tólf jafningjar, ok drápu Affrika æ sem tíðast, ok leggr því digra spjóti til þess sem hann fyrst mœtir, svá hart, at slitnar brynjan ok gnestr í hjartanu, fellir hann dauðan á jörð, ok talar síðan hárri röddu: Þat veit Makon ok öll guðin, at nú er eigi viðveranda lengr, trúir ek margra minna manna hefnd á þessum, sem nú hlaut at hníga. Slær hestinn sporum ok rennir sem snarast á flótta. Rollant getr sét hvat Eliadas hefir unnit ok harmar mjök fall síns jafningja, ok segir: Þat veit guð, sá er mik skóp, at eigi skyldir þú, hinn versti heiðingi, komast undan, ef hestrinn væri eigi svá móðr, en þó skaltu fá litla minning. Grípr eitt spjót ok snarar eptir honum ok kemr [aptan í söðulbogann. Verðr Eliadas sárr nökkut. Þá talaði einn riddari, er honum fylgdi: Sending fékktu þar, Eliadas. Hann svarar: Sú var mér úþörf, sem sá mundi vilja, er sendi, því at ef hon hefdi svá komit at framan, sem nú aptan, væra ek at vísu dauðr; en ríðum sem hvatast ok bíðum eigi annarrar. Frankismenn reka flótta meðr svá miklu kappi, at þeir verða eigi fyrr varir en hestarnir detta niðr dauðir; verðr þá neyta fóta, því at æ meðan þeir mega sínar hendr fram rétta, letjast þeir aldri at drepa niðr heiðingja ok þeim at fylga. Hvat þarf hér lengra, en af verðr Rollant stíga sínum hesti, ok margir aðrir hans kumpánar, sœkja síðan eptir einum riðli heiðingja langt frá öðrum, ok svá segist, at þeir sömnuðu þeim saman í eina hvirfing, kringdu síðan umbergis. Váru þeir þá svá yfirkomnir af mœði, at eigi höfðu þeir megin til at sœkja at þeim, enda þorðu hinir með engu móti at ráða til þeirra, því standa þann veg hvárirtveggju um stund. Verda þeir svá búnir bíða, en segja nökkut af þeim riddara, sem Rollant sendi til keisarans, því at hann reið skyndiliga, sem áðr var sagt, [til þess er hann fann Karlamagnús ok kvaddi hann þvílíkum orðum: Guð hjálpi yðr, frægi herra, Rollant frændi yðvarr sendi yðr kveðju ok bað sem fyrst koma þínum mönnum til hjálpar. Keisarinn tekr honum vel ok segir: Mjök er mœddr hestr þinn, riddari, en hvat hefir þú oss at segja í tíðendum? Margt, herra, segir hann; þat fyrst at rofnar eru þrjár fylkingar heiðingja, drepinn mestr hlutr liðs, en öllu komit á flótta. Hér með er þat segjanda af Rollant frænda yðrum, at svá mikinn riddaraskap sýnir hann í dag, at þat er móti líkendum; því at frá því sem hann hóf í morgin, heldr hann sömu ákefð í allan dag, þar til er ek skildumst við, var hann þá kominn at fjórðu fylking, stóð þar fyrir mikit ofrefli. Með þessu er þat greinanda, sem þó er mest háttar, hversu óumrœðiligt fullting almáttigr guð veitir yðr í dag, því at hans hinn heilagi kross birtist svá miklum stórtáknum, at fyrir þat falla fleiri heiðnir menn en telja megi. Hér á ofan kómu í morgin snemma þrír riddarar, ok géngu þeir alldjarfliga fram, drepandi hvern heiðingja at öðrum. Eigi veit ek, hverir þeir eru, því at ek hefir ekki við þá talat, en þat heyrða ek orð nökkurra, at þeir væri heilagir menn sendir af guði yðr til fulltings. Sem keisarinn hefir heyrt orð riddarans, verðr hann fegnari en frá megi segja, ok fellr á kné í guðs augliti ok segir svá með upplyptum höndum: Miklu meira lof ok margfaldari þakkir ætti ek þér at veita, almáttigr guð, en ek megi tungu til koma. Senniliga er þín miskunn um alla hluti fram. Blezaðr sér þú hinn ágæti herra, Jacobe, því at allan þann krapt sem guð sýnir oss í þessu landi, veitir hann fyrir þínar háleitar bœnir ok verðleika. Eptir þat tekr hann fim þúsundir vaskastu riddara með sér, en lætr Fagon geyma þess sem eptir var hjá konungsins höfuðmerki, bjóðandi at hann fari meir af tómi. Keisarinn ríðr nú fljótliga með sína fylgd fram um völluna er valrinn lá. Undraðust allir hversu mikit mannfall er þar hafði vorðit á einum degi. Eigi léttir herra keisarinn fyrr, en hann kemr þar at sem Rollant stendr yfir vörðum eyri, sem fyrr var sagt, því at hvar sem Karlamagnús mœtti sínum mönnum, frétti hann hvar Rollant væri. En þeir sögðust þat eigi görla vita. Sem Rollant sér keisarans nálægð, víkr hann móti honum meðr sínum mönnum. En heiðingjar neyta þegar fóta ok flýja á brott, ok sakir þess at dagrinn var mjök áliðinn, var þeim engi eptirför veitt. En er keisarinn sér Rollant [mjök yfirkominn, talar hann svá sem með gamni: Hvat veldr nú, frændi, at armleggir yðrir eru svá mjök þungaðir, at þeir mega eigi sverðum beita, eða eru vápnin svá sljá, at þau kunna eigi at bíta? Rollant svarar: Ek ætla herra, at hvárttveggja sé nökkut. Karlamagnús segir þá: Margs manns [öfl þreytast fyrir minna en þér hafit unnit í dag, ok hafi guð þar lof fyrir. En nú skal hætta fyrst í nótt at berjast, ok mun hvíldin hvárki verða löng né hœg, en á morgin skulu þér hvílast, en ek ok mínir skulum þá veita heiðingjum atreið. Þeir svara sem einum munni: Komi sú skömm aldri yfir oss, at vér kreysimst í landtjöldum, en þér berizt, betra þikkir oss at standa hjá yðr ok falla, ef guð lofar.

71. Þessu næst skal segja frá Ulien, at eptir þat er hann féll af baki fyrir herra Boz, ríðr hann sem hestrinn gat af tekit, ok þeir hans menn sem undan kómust hertoga Girarð. Ulien stígr af hesti undir höfuðmerkinu ok gengr fyrir Agulandum; hafa hertogans menn svá miklu á leið komit, at drambsemi hans ok ofmetnaðr hefir nökkut lægzt. Því [krýpr hann nú ok biðr Agulandum miskunnar, svá segjandi: Jlla ok úgiptusamliga hefir mér til tekizt í dag, því at lið sem þér féngut mér, er flest drepit, því at þeir kristnir menn eru með svá miklu kappi, at sinn hlut munu þeir fyrir engum manni láta. Agulandus sem hann heyrir orð Uliens, talar hann: Ulien frændi, segir hann, hví syngr nú svá lítill fugl yfir þínu skipi, hefir þat eigi vel enzt sem þú hézt oss í morgin, at þeir kristnir menn sem þú fórt móti í morgin, skyldu allir verða drepnir, áðr sólin settist. Þat kemr mér nú í hug, at þinn fagrgali ok glyslig orð muni alt til langt hafa mik í þetta mál fram leitt, ok fór ek mest til þessa lands, at ek treysta mjök þínum riddaraskap ok annarra þeirra sem þá sögðust vinna mundu hvervetna, en þat reynist mér öðruvís. Ok segja skal ek þér, Ulien, hverju líkt mér virðist hafa með okkr. Sá maðr sem trúir blautligum kvenna orðum, á eigi með réttu at stýra miklu ríki, því at konan sitr æ um þat at blekkja manninn, ok ef hon finnr hann nökkut eptirlátan sínum vilja, stundar hon á því meir ok léttir aldri af hans at freista, til þess at hon fær svikit hann ok í sett snöruna. Á þenna hátt hefir farit með okkr. Þú hefir mik elskat kvenna lunderni, drukkit hefir þú vín mitt [en etit brauð, tœmt hefir þú fésjóða mína en dregit frá mér dýrliga menn ok trygga, þú hefir spanit undir þik með mínu gózi vánda menn, en þetta alt hefir ek þolinmóðliga borit sakir mikillar frændsemi ok þess at ek hugða þik þvílíkan vera, sem þú hrósaðir optliga. En seg mér þat, Ulien frændi, sem ek man spyrja: hver er sök til þess, at þinn hvíti hjálmr er allr moldugr, sem þú hefðir á höfði staðit. Ulien svarar: Annat man yðr nauðsynligra en svívirða mik í orðum, því at þótt ek hafi eigi vel farit, munu aðrar kempur yðrar vinna litlu meira sigr. Ok ef kristnir menn mœta yðr, má vera at þá prófist, hverir drjúgastir verða, því at af tuttugu þúsundum er mér fylgdu, hafa þrjár undan komizt, en eigi meir. Sem þeir hafa þvílíkt [at talast við, kemr Eliadas fyrir Agulandum, honum fylgdu 3 þúsundir. Eliadas hafði eigi tekit spjótit or sárinu, er Rollant skaut eptir honum, sem sagt var, hafði mjök blœtt, svá at söðullinn var fullr undir honum, ok rann niðr um hestinn. Hann kveðr Agulandum, en konungrinn kennir hann eigi í fyrstu, [hverr maðrinn var, ok spyrr hann at nafni. Eliadas svarar: Herra, vera má at ek sé úkenniligr, en sét [hefir þú mik fyrri: hér er kominn Eliadas son Nabors konungs frænda yðvars. Agulandus svarar þá með reiði, eigi trúandi því sem honum var sagt: Hversu mátta vera Eliadas, þar sem ek skipaði hann foringja þeirrar fjórðu fylkingar, sem næst er oss. Eliadas segir þá í annan tíma: Þessu megu þér trúa, er ek má segja enn framar, at aðrar fjórar eru með öllu rofnar, ok svá gersamliga sundr dreifðar, at engi stendr eptir, flestir drepnir, en allir flýðir. Ríða hér meðr mér 3 þúsundir, en annat ætla ek fátt lifa [af þeim fimtigum þúsunda er þér féngut mér at stjórna, er þó sá engi af þessum, at eigi sé nökkut sárr, ok aldri kom ek fyrr í þann stað, er [þann veg væri þungr við at eiga. Agulandus varð hljóðr við þessa sögu, ok talar eptir tíma liðinn: Þung tíðendi berr þú, frændi, oss til eyrna. En hvat kantu segja til Madequins? Eliadas svarar: Hann er senniliga dauðr, ok svá var mér sagt, at hann félli fyrstr várra manna. Hvat er þá ráða, segir Agulandus, mun Karlamagnús treysta at sœkja á várn fund? At vísu, segir Eliadas, munu vér til þess hugsa mega, en þó hefir hann fátt lið, því at margt hefir hann látit í dag, en svá hafa þeir snarpt hjarta, at fyrr liggja þeir dauðir en flýja né legga sína hreysti. Því er þat eitt ráð, at selja njósnir á fjóra vega frá höfuðmerkinu, at eigi megi þeir í nótt koma oss á úvart, en halda til bardaga á morgin, utan þér vilit flýja til skipa ok sigla brott við svá búit. Agulandus talar meðr reiði: Tala engi firn, at ek munda renna undan Karlamagnúsi, ok gefa honum upp þat ríki, sem ek á með réttu, þar sem ek hefir enn [hálfu fleira lið ok meir en hann. En þann kost skal upp taka at skipa varðhald alla vega frá oss. Svá segist, at Agulandus hefði þá eigi [minna her en lítit fátt í hundrað þúsunda með öllu saman. Váru þar margir konungar kórónaðir, miðil hverra var Amustene, er fyrr var nefndr, meir með undirhyggju ok ótta við Agulandum en nökkurum góðvilja, sem hann gaf skjóta raun, því at eigi er honum or minni gengit, hversu háðuligan dauða tveir fyrr greindir konungar Magon ok Asperant náfrændr hans þoldu, ok því sitr hann um at launa þat Agulando ok þeim sem þar áttu mestan hlut í, ef fœri gæfist á. Hvaðan af hann gengr til vina sinna ok frænda, ok talar svá til þeirra: Öllum oss er nú kunnigt vorðit, hvat nú hefir framfarit í dag, at mestr hlutr várs afla [er niðr drepinn, en Agulandus hefir birt, at hann ætlar eigi flýja or þessum bardaga; því trúum vér hvárki hann né nökkurn þeirra, er honum fylgja, aptr koma til sinna eigna. Hér með vil ek lýsa fyrir yðr frændum mínum ok vinum, at sú smán ok svívirða, sem Agulandus gerði oss öllum samt í háðuligum dauða Magon ok Asperant frænda várra, liggr mér stórum illa, ok ef hann kennir í engu, hvárt oss líkar þat mjök eðr lítt, gerumst vér miklir ættlerar, dáligri hverjum flóttamanni. Nú vil ek segia af mér, at ek skal svá búit eigi lengr standa láta, því er þat mitt ráð, at í þenna pungt skiljum vér við Agulandum ok siglum heim [til Affrica, skiptum ríki oss til handa ok yðrum ættmönnum. Skal þetta þann veg gerast, at hann hafi enga grunsemd á þessu ráði, ok ef þér samþykkit, mun ek svá til stilla, sem mér líkar, en þér skolut því fylgja sem ek vil fram fara. Allir játa þessu, kalla hit mesta snarræði at forðast svá hendr kristinna manna, en hefna sinna svívirðinga. Gengr Amusten þegar fyrir Agulandum upp á þat berg sem merkit stóð á, ok segir svá: Herra, heyrt hefir ek tillögu Eliadas, ok sýnist mér svá geranda; en meðr því at sú úhamingja veitir oss mestan skaða, ef kristnir menn komast miðil vár ok skipanna ok taka þau meðr valdi, þá bjóðumst ek at fara með mína sveina á þann veg er þagat liggr, treystir ek eigi öðrum betr til at hrinda Franzeisum af hendi, ef þeir koma þar fram. En ef í öðrum stað gerist meiri þörf liðs, þann tíma sem bardaginn tekst, skal annathvárt ek eða synir mínir fara þann veg [yðr til fulltings. Agulandus tekr þessu vel ok segir: Þú hefir gott lið, Amusten, ok því máttu oss veita mikinn styrk, ok ger sem þú sagðir. Amusten víkr brott ok hneigir konungi; fylgja honum sjau höfðingjar undan höfuðmerkinu, þeir sem honum til heyrðu, váru þar þrír konungar kórónaðir, lætr hann blása saman öllu liði sínu. Er þat af Amusten segjanda, at þegar um morgininn sem bardaginn hófst, fór hann til skipa, gékk þar á með sína menn ok siglir í brott af Hispania til Affricam, en lagði eld í eða lét höggva á stórar raufar á þau skipin, sem hann mátti eigi með komast, því at svá vill hann fyrir sjá, at Agulandus eigi þar engrar hjálpar ván, þótt til þurfi taka. Svá skilst Amusten við sinn höfðingja, flytr dróttningina með sér ok mart annarra kvenna. Hefði aldregi trúr maðr ok drenglyndr þann veg skilizt við sinn formann; en þat er þó trúanda, at þetta hafi verit fyrir nökkura hálfu guðs skipan ok heilags Jacobi, því at margan kristinn riddara hefði niðr drepit, sakir þess at engi sveit var eptir þvílík með Agulando fyrir hreysti ok vápnabúnað. Er Amusten or þessarri sögu. En þegar hann var brott genginn frá Agulando, skipar Agulandus annan veg frá merkinu Gundrun konung, sinn hæsta ráðgjafa, fándi honum meir en tuttugu þúsundir, í þriðja stað skipar hann höfðingja Moadas son Aufira konungs ok Abilant, skipandi þeim þrjátigi þúsunda; í fjórða veg stendr Ulien, ok með honum tuttugu þúsundir. Agulandus sitr undir sínu höfuðmerki, eru þar settar tvennar verndir eða þrennar umbergis. Má senniliga sýnast eigi auðveldligt fám mönnum at hræra þessa alla or stað, er þann veg hafa ramliga fyrir skipazt. Svá sitja þeir um nóttina, var meiri hræzla uggr ok ótti í þeirra brjósti en nökkurs kyns gaman eða gleði. Því skal þessu næst greina nökkut af Karlamagnúsi keisara.

72. Keisari Karlamagnús ok allir hans menn sitja á hestum um nóttina, þar sem þá var hverr kominn; en þegar sem fyrst lýsti, samnaðuzt allir saman í einn stað, kom þar herra páfinn með sína sveit ok Fagon merkismaðr. Kannar keisarinn þá lið sitt, ok er eigi fleira en þrír tigir þúsunda, höfðu hinn fyrra dag fallit þrír af tólf jafningjum, váru margir sárir af liðinu. Karlamagnús býr sik til orrostu ok hefir fjórar þúsundir hinna gildastu manna, ok ætlar sjálfr at heyja fyrst orrostu um daginn, en bíðr Rollant frænda sinn hvílast fyrst. [En hann svarar: Nei, segir hann, ek segi yðr satt, at fyrir guðs miskunn er ek nú eigi minnr tilfallinn sverði mínu beita en í gær. Sem keisarans lið er búit, gengr Turpin erkibyskup til herra páfans ok segir: Ek bíðr yðr, postoligr herra, at þú takir nú við heilagum krossi dróttins várs, en ek vildi standa frammi með mínum mönnum í dag ok sverði snarpliga beita, því at ek hefir heyrt Karlamagnús ok alla hans menn svá segja, at á þessum degi skal annathvárt gerast með vilja guðs, at þeir liggi allir drepnir eða þetta land frelsist af valdi heiðingja. Herra páfinn svarar: Gjarna, son minn, segir hann, vil ek taka dróttinligan kross ok sjálfr bera, en þú far í guðs geymslu ok allir þér, ok dugit sem bezt. Eptir þetta lætr keisarinn halda fram öllu liðinu, utan setr Fagon egtir til geymslu síns merkis. Má þá heyra margan lúðr þeyttan, var þetta rétt í þann tíma, er sólin tekr fyrst at rjóða. Ok þegar heiðingjar heyra hvellan lúðragang en líta fram koma fylking Franzeisa, þar með glitar á gullbúin vápn, skjöldu ok hjálma, er morginsólin skein á, slógust þeirra hjörtu úætlanligum ótta, ok tala miðil sín einkanliga: Þetta er undarligt, í gær féllu margir keisarans menn, enn nú sýnist hans lið at engu minna en þá. Karlamagnús hleypir fram frá liði sínu, ok þær fjórar fylkingar er fyrr váru greindar, með svá miklu athlaupi, at þegar bognaði fylking Gundruns konungs, þar sem þeir kómu fyrst at. Bregðr keisarinn þá konungligu sverði, ok hans menn, ok höggva bæði hart ok tíðum, svá hverr hlýtr hníga, sem fyrir er, eðr flýja. Hefst þessi bardagi með miklu harki, háfum brestum ok miklu háreysti. Eigi er því gleymanda, at þegar orrostan tekst, kómu fram í fylkingar þeir guðs riddarar, Georgius, Demitrius ok Mercurius, sœkjandi alldjarfliga. Rollant ok hans kumpánar, Oddgeir danski, Samson ok Salomon, Hugi jarl, Droim konungr, Gundilber, Nemes hertogi gerðu harða sókn. Sneri þegar mannfallinu í lið heiðingja. Keisarinn ríðr fram meðr svá mikilli hugprýði, at hann hlífði engu, hleypir brott frá sínum mönnum í miðja fylking heiðingja ok mœtir Gundrun, höggr til hans ofan í hjálminn, bítr sverðit snarpliga, ok klýfr hann sundr herklæddan niðr í kvið. En er Affrikar kenna keisarann, sœkja þeir at öllum megin ok drepa hestinn undir honum. Er Karlamagnús nú á fœti staddr háskasamliga, utan guðs miskunn sé honum mjök fulltingandi. Þat er ok, því at svá drengiliga varðist hann snúandist æ sem skaptkringla, at engi þorði honum tilræði veita. Frankismenn sem þeir missa keisarans, hryggjast stórliga mjök, sem ván var, ok einn af þeim Bæringr brezki getr sét, hversu nauðuliga hann er staddr, rennir hann sem snarast fram at, svá segjandi: Almáttigr guð, segir hann, sjá nú til með þinni miskunn. Ok í því leggr hann spjóti til ríks höfðingja ok í gegnum hann, hrindr honum sem skjótast niðr á jörð ok grípr hestinn, ok skundar þar til sem keisarinn svá harðliga varðist, at heiðingjar hrjóta út ífrá, stökkr af hesti sínum ok segir: Guð sjái til, minn völdugr herra, gerit svá vel, stígit sem skjótast á hestinn, er stendr hjá yðr. Keisarinn gerir sem hann beiddi, tekr annarri hendi í söðulbogann fremra, en stingr niðr spjótinu, ok stökkr svá sköruliga á bak, at engi riddari mátti þat gera kurteisligar. Heldr Bæringr meðan í hans ístig, en hleypr síðan á þann hest sem heiðinginn hafði átt, ok ríða síðan aptr til sinna manna. Verða þeir fegnari en frá megi segja, sjándi sinn herra heilan á lifi; gerist nú lítil sú hvíld í þeim stað. Þessu næst kemr fram einn mikill konungr heiðinn ok eggjar fast Affrika, svá segjandi: Þessi skömm, sem oss ber til handa, mun fljúga yfir hvert land, at fáir einir menn skulu vefja saman harðla mikinn fjölda várra manna, latum þat aldri verða, sœkjum fram djarfliga; sjái þér eigi, at kristnir menn rýma vígvöllinn yðr til handa, því gera þeir svá, at þeir þikkjast yfirkomnir. Affrikar gera sem hann eggjar, velja or sinni fylkingu þá sem sterkastir váru ok bezt búnir at vápnum, hlaupa þeir fram á kristna menn með brugðnum sverðum ok veita svá harða hríð, at margr guðs riddari hlaut nú hníga. Heldr nú við sjálft at þeir vikni. Ok sem Karlamagnús sér þat, talar hann: Dróttinn minn, hversu ætlar þú nú til, hvat fram skal fara, hvern veg má kristni öðlast frelsi í dag, ef hennar verndarmenn skulu svá drepast niðr sem sauðir? Styrk oss, dróttinn minn, at vér megum leggja ok niðr setja drambsemisfullan ofstopa þinna úvina. Sem hann hefir [þessor orð talat, kemr herra páfinn með kross dróttins ok víkr fram at keisaranum, ok segir: Góði herra, hryggist eigi fyrir guðliga skipan, því at þótt nökkut gangi annan veg en þér mundut kjósa, þá er þat ekki annat en guð vill prófa yðr í þolinmœði, en yðr ætlar hann alt eins sigrinn, ok verðr því háleitari, sem hann veitist með meiri guðs stórtáknum. Lítit, herra, með [hversu miklu blómi þessi háleiti kross skínn, hvaðan af vér styrkjumst allir í guðs miskunn. Þegar kross dróttins kemr í auglit heiðingja, birtist hann með þvílíkum krapti eða meira sem hinn fyrra dag. Því snúa þeir Affrikar fyrst undan, sem honum stóðu næstir, en þegar Franzeisar kenna þat, dirfast þeir ok sœkja eptir djarfliga. Karlamagnús fylgir fram sínum mönnum ok kallar hárri röddu: Berizt drengiliga, ok hefnit frænda várra ok vina. Rollant rekr flóttann, var í þessum [rekstri svá margr heiðingi drepinn ok svívirðliga leikinn, sem makligt var. Hvat þarf lengra hér frá at segja, en öll þessi fylking heiðingja dreifist gersamliga, flýja aðrir upp undir höfuðmerki Agulandi, en aðrir í sveit Moadas ok Abilans. Var nú at heyrt til Affrikamanna ill læti, óp ok gaulan, því at margir þoldu lítt sárin. Kemr Karlamagnús keisari því næst at fylking Moadas. Verðr nú þó fyrst at hverfa héðan frá at sinni.

73. Nú er at segja frá hinum hrausta herra hertoga Girarð, at hann dvaldist um nóttina í þeim litla dal, er lá hœgra veg skamt frá höfuðmerki Agulandi. En um morgininn kallar hann sína höfðingja til tals, ok segir: Nú er líkligt, góðir riddarar, at með vilja guðs gerist í dag einhverr endir á váru máli, því skulum vér nú engan veg þyrma várum líkamum. Ek veit at vér erum nær staddir því bergi, sem á stendr höfuðmerki heiðingja, ok fyrir því at þagat man erfit at sœkja, skulu þér hlýða mínum ráðum. Fjögur hundruð þeirra sem sterkastir eru af oss ok einna bezt at vápnum búnir skulu stíga af hestum ok skipast saman, sem næst hverr öðrum, halda skjöldunum sem þykkvast upp yfir höfuð sér, vera gyrðir sverðunum, í fótsíðum brynjum, reisa spjótin fram fyrir sik; skulu þér þann veg ganga upp undir hamarinn, en þeir sem á hestum sitja skulu kringa at utan öllum megin, ok ef guð gefr þat, at vér komimst með svá skipaðan flokk upp undir höfuðmerkit, mun í nóg at vinna, ok fyrirbýð ek, at nökkurr minna manna geri nökkura framreið, hvat sem móti oss kann koma, utan hlífim oss sem bezt ok þröngumst þann veg fram miðil þeirra; er þat hugboð mitt, at lítit fái þeir at gert. Allir [kveðast gjarna svá gera vilja, hvern hátt sem hann skipaði. Eptir því gerist sem nú var sagt, at gangandi menn skipaðust fyrst saman, en þar síðan hjá utan riddarar á hestum sem þykkast, greiða þann veg sína ferð upp á brekkuna, er miðil var þeirra ok heiðingja. Ulien getr líta þeirra ferð ok gengr fyrir Agulandum, ok segir: Alla vega koma nú at oss vandræði, hér ferr nú at oss flokkr sá er ek mœtti í gær, ok eru þeir at vísu dauðir, sem þeim mœta. Agulandus svarar: Þar mun vera Amusten kumpán várr með sína fylgd. Nei, segir Ulien, ek kenni gerla, ok því gerit í móti þeim, at þeir komist eigi higat at yðr. Agulandus segir: Haltu, Ulien, móti þeirra liði. Ulien gerir svá þótt nauðigr með tuttugu þúsundir, ok hleypir fram með miklu ópi ok háreysti. Ok sem hertogi sér þat, talar hann til sinna manna: Gefum ekki ópi þeirra gaum né harki, höfum oss vara ok kyrra, látum þá umfást sem þeim líkar, stöndum við svá ok greiðum vára ferð, þegar vér megum því við koma. En sjáit þann er þar hleypr geystr fram undir gulum skildi, sá hljóp í gjár á oss [mjök ákaft; en guði sé lof fyrir, at þá gerðum vér honum maklig skil þeirrar skuldar sem oss byrjaði honum at gjalda, ok enn segir mér vænt hugr um, at hann öðlist litlu betra skatt nú en í gær; því at þess bið ek alla yðr, sem ek ætlar gera, at þér drepit hvern þann sem þess dirfist at koma svá nærri, at vápn yður taki til, en bregðit engan veg yðvarri stöðu, takit þá æ sem næstir eru hendi. Þeir játta svá gera. Ulien eggjar fast til framgöngu, ok ætlar nú hefna þeirrar svívirðingar sem hann fékk fyrra dag. Affrikar œpa þá mikit heróp, skjóta örum, en leggja spjótum, höggva sverðum, slöngva steinum. En þótt þeir fœri þvílíku fram, vann þeim stórlítit, því at eigi breyttu þeir it minsta sinni stöðu, en drápu fjölda heiðingja; átti engi frá tíðendum at segja, er fyrir varð þeirra vápnum. Ok er Ulien sér ekki stoða þvílíkt, en Affrikar bleyðast ok forðast at koma þeim í nánd, þikkir honum sem léttara muni í öðrum stað viðreignar, snýr brott annan veg, kemr fram í fylking Moadas, tekr sér þar stöðu. En hertogi Girarð ferr eptir því sem hann hafði ætlat, því at heiðingjar hrökkva æ svá undan, sem [hans menn sœkja eptir, þar til at hertoginn er [alt kominn upp undir hamarinn, er merkit stóð á. En heiðingjar eru þá komnir upp at merkinu ok segja svá Agulando: Ef þeir menn verða eigi sigraðir, sem hér fara at yðr, munu yðrir menn skjótt dauðir. Sem hertoginn er þann veg nálægr, talar hann: Lof sé guði, vel hefir hans miskunn vár geymt, [en engan mann höfum vér látit, en steypt mörgum heiðingja, því stígum af hestum ok göngum djarfliga at heiðingjum. Ek heyri öðrum megin hamarsins mikit hark ok stóra bresti, man keisarinn þar kominn, dugum nú sem hverr er drengr til; þat man guð veita ok hinn heilagi kross, at vér fáim sigr um síðir. Þeir ráða nú upp at heiðingjum með þykkri fylking þegjandi, halda skjöldum fyrir sér, en reisa fram hvassar kesjur, en Affrikar géngu í móti. Hefst at nýju þar hinn harðasti bardagi. Sœkist hertoganum seint, því at erfitt varð hans mönnum at sœkja í gegn upp, fellr því margt hans lið, en miklu fleira af heiðingjum. Var [þá hildar leikr hinn harðasti. Þeir sem næstir váru hjuggu sverðum hart, ok tíðum, svá at dýrir steinar stukku langt ok víða [, vel búnir hjálmar sundr klofnuðu, en brynjur brustu, stálin hrukku, en drengir bliknaðu af stórum sárum, er hvárirtveggju veittu öðrum. En áðr nökkut gerist tíðendavænligt í sókn hertogans, skal aptr hverfa til keisarans, ok greina hvat hann hefst at með sínum mönnum.

74. Sem Affrikamenn líta kristna menn drepit hafa ok sundr dreift alla fylking Gundruns konungs, ráðgjafa Agulandi, ríða fram með mikilli reiðr þrír tigir þúsunda, [váru þeirra höfðingjar Moadas ok Abilant, svá digrir ok dramblátir, at engan mann virðu þeir sér jafnan. Því blása þeir stórum lúðrum ok gera sem mest hark ok háreysti með ópi ok vápnabraki, ok ætla með því at skelfa hugprúð hjörtu Franzeisa, benda stinna boga, skjóta svá hart at gall í strengjum. En kristnir menn verða eigi svá skelfir, sem þeir hugðu, því at svá sem Rollant heyrir þeirra hark, tekr hann sinn hvella lúðr Olifant, setr sér á munn ok blæss svá hátt, at heyrði fram undir höfuðmerki Agulandi ok um allan herinn. Svá gerðu allir Frankismenn, at hverr þeytti sinn lúðr, er til hafði. Varð heiðingjum miklu kynligra við heróp þeirra en ætla mátti, því at margir af þeim fyldust ótta ok hræzlu. Þessi bardagi hefst með háfum gný ok hörðum samkvámum hraustra drengja. Karlamagnús keisari sœkir með mikilli hreysti, en hinir verjast karlmannliga. Þrír guðs riddarar vinna stóran skaða heiðingjum, ríðast nú margir af sínum hestum bæði kristnir menn ok heiðnir, fellr hverr ofan annan svá þykkt, at hátt hlóðust valkestirnir. Oddgeir danski, Nemes hertogi, Salomon ok Bæringr brezki ríða hart fram í flokk heiðingja. Verðr svá, at [allir eru af hestum feldir, ok er Karlamagnús sér þat, líkar honum lítt, ok kallar í loptit upp svá segjandi: Hvat gerir þú nú, minn göfugi herra Jacobe guðs postoli, [skulu þrír mínir kappar drepast fyrir sjálfs míns augum? Harmr mikill er þat, ok at sönnu segi ek þér þat, ágæti guðs kappi, at eigi ber ek glaðan dag síðan. Hleypir fram síðan meðr mikilli reiði, höggr til beggja handa, þar til er hann mœtir Abilant, höggr með sínu bitra sverði ofan í hjálminn, svá at eigi nemr fyrr staðar en í miðjum kviði, kastandi honum á jörðina niðr. En í því kemr Rollant þar at, sem Oddgeir danski meðr sínum kompánum verst á fœti vel ok drengiliga, fylgdu Rollant ok Grelent, Othun [ok nökkurir af jafningjum með fim hundruðum riddara. Ok sem hann sér [þann veg standa sína lagsmenn, talar hann: Ho ho mínir góðu vinir, þat veit guð, at þér erut nú komnir í harðan pungt; vel þeim manni er lina mætti yðrum nauðum. Þeir hrinda heiðingjum tvá vega út ífrá, en kringja um þá alla vega. Grelent tekr til orða: Minn meistari Rollant, furðu góða hesta sitja heiðingjar þessir, vinnum þá ok fám várum mönnum, þeim sem þurfa. Rollant svarar: Gerum eptir því sem þú talar. Því næst hleypir hann at einum digrum heiðingja, leggr spjótinu í gegnum skjöldinn brynjuna ok búkinn, lyptandi honum or söðlinum, ok segir: Þú hinn hundheiðni, far til þíns heimilis. Fleygir honum síðan dauðum á jörð, en grípr hestinn ok fœrir Oddgeiri með þessum orðum: Marga hœversku hefir þú mér sýnt optliga, ok því er ek skyldr at ömbuna þat góðu. Tak hér, góði vin, fríðan hest, er guð gaf mér, ok stíg á sem hvatligast. Oddgeir gerir svá. Grelent reið fram í öðrum stað at öðrum riddara, slœmir til hans sverðinu aptan á hálsinn svá hart, at sundr sneið brynjurokkinn [með brynju, þar með hálsinn, svá at höfuðit fylgdi ok kemr hvar fjarri niðr; þrífr hestinn ok fœrir Nemes hertoga. Er ok skamt at bíða áðr þeim Salomon ok Bæringi eru fengnir hestar. Ríða síðan djarfliga fram allir samt, ryðjast fast um, kljúfa heiðingja í herðar niðr, af sumum fjúka [höfuðin, sumum hendr ok fœtr, hrýgja hverjum ofan á annan, ok eigi gefa þeir gaum at, hvárt þeir liggja opnir eða á grúfu. Er nú þar komit, at Affrikar þurfu eigi geta til, hversu stór högg Franzeisar kunnu veita, því at allúspart brytjuðu þeir til þess djúpa ketils, sem þeim var fyrir búinn, [þat er helvíti, í hverjum aldri þverr né þrýtr óð uppganga steikjandi vellu. Þann veg gengr Rollant at með sinni fylgd, til þess at þeir ríða fram á tvær hendr keisaranum. Ok er hann lítr þá Oddgeir ok Nemes, gleðst hann ok segir: Lof ok dýrð sé þér, hinn háleiti herra Jacobe, senneliga gladdir þú nú mitt hjarta, sœkjum nú, Rollant frændi, vel ok drengiliga, skjótt mun almáttigr guð oss sigr veita. Tekr síðan sinn konungligan lúðr, þeytir síðan bæði hátt ok hvelt, svá at Fagon merkismaðr heyrir gerla, þar sem hann er með sína sveit. Hvar fyrir hann talar til sinna manna: Þat veit guð, at Karlamagnús þikkist nú þurfa fulltings, at sönnu heyrða ok hljóð hans konungliga lúðrs; því búum oss ok ríðum sem skyndiligast, hjálpum keisaranum eptir megni, mœtum heiðingjum með hörðum höggum, at öll þeirra hugdirfð hverfi þeim. Þeir svara: Herra Fagon, ríðum þann veg, sem þér gerit ráð fyrir; jafnskjótt sem údyggir Affrikar kenna vár viðskipti, munu þeir flýja sem andarsteggi undan gáshauki, ok þá skulu þeir fá örlög sín ok liggja opnir undir hrossafótum, með gapanda munni. Herra Fagon ríðr með þúsund riddara, váru þeir harðla vel búnir at vápnum ok klæðum, ok áðr þeir taka at berjast, talar Fagon við Remund frænda sinn: Tak við merki keisarans ok geym sem bezt, en ek man prófa, hvat mitt góða sverð kunni bíta. Fagon sat á góðum gaskunia hesti, hafði bezta hjálm sér á höfði, settan dýrum steinum. Hann kemr til orrostu þar sem Moadas var fyrir, œpir mikit heróp til hugðirfðar sínum mönnum. Veita þeir í fyrstu svá hart athlaup, at þeir sem næstir stóðu, hrukku undan þeim ok vöfðust saman. En Fagon mœtir Moadas ok leggr til hans spjótinu í skjöldinn svá hart, at hann brestr ok þolir eigi, smýgr þá gegnum brynjuna ok gnestr í hjartanu, lyptir honum or söðlinum, svá segjandi: Þar fórtu, mikli maðr, ok er eigi öðrum at firr. Fleygir honum af fram, en snýr hestinum vel ok fimliga, bregðr sverðinu ok höggr í hjálm Matusalems konungs, kljúfandi hann í herðar niðr, kallar síðan hárri röddu á menn sína: Gerit svá vel, sparit hvárki sverð né spjót við heiðingja, látum þá prófa, at vér kunnum fleira en eta ok drekka. Svá gera þeir sem hann beiddi, ok lögðu til jarðar þrjár þúsundir heiðingja. Brast því næst flótti á Affrikamönnum í þann arm orrostunnarr. Ulien gengr fast fram, var hann nú kominn sem áðr sagðist í fylking Moadas, sér hann Affrikamenn með öllu bleyðast ok undan leita eptir fall sinna foringja; því kallar hann á þá, svá segjandi: Jlla launi þér Agulando mikla virðing, er hann lagði á yðr, at þér rennit frá honum; gerit eigi þá opinbera skömm at flýja lengra en fram undir hans höfuðmerki, hvert þér sjáit enn standa. En þótt hann tali þvílíkt, gefa þeir at því engan gaum, heldr leitar hverr sér þangat sem líkast þótti til hjálpar. Ulien keyrir hestinn sporum, hleypir at einum góðum riddara Edvarð at nafni, ok klýfr hans hjálm [ok höfuð, svá at í tönnum nam staðar. Eptir þat mœtir hann hrausta riddara Riker, ok leggr spjótinu í gegnum skjöldinn, ok er hann finnr þat, snarar hann skjöldinn á vígsl með svá miklu afli, at spjót Uliens stökk sundr fyrir ofan falinn, en höggr sverðinu ofan í hjálminn, ok í því sem hann brestr, talar Riker: Vara þik, riddari. Fylgir síðan högginu svá drengiliga, at hann klýfr Ulien [ofan í herðar, fellr hann þá til jarðar. Í þenna tíma kemr herra páfinn með dróttinligan kross fram í fylkingar, eru þar með honum þrír guðs riddarar. Þarf þá eigi um at binda, því at svá mikill ótti [ok hræzla kemr yfir alt lið heiðingja, at hverr fyrirlætr sinn stað, flýja sumir á fjöll eða skóga, sumir undir höfuðmerkit til Agulandum, ok eggja hann flýja. Gerist [þá nú mikil þröng, því at keisarinn er nú kominn með sitt lið neðan undir hamarinn, flýja allir upp undan at höfuðmerkinu, en öðrum megum sœkir hertogi Girarð, ok á eigi lengra til stöðu merkisins en tvau örskot eða varla svá.

75. Agulandus sitr enn undir höfuðmerki sínu, ok þikkir þungliga á horfa. Hafa kristnir menn þá tekit alt umbergis. Því gengr hann fram á bergit ok bregðr sverði sínu ok höggr til beggja handa svá stórt, at [eigi skorti. Herra Girarð sœkir at djarfliga ok kemst at höfuðmerkinu skjótliga, sem Agulandus var undan genginn, ok höggr niðr, eggjar sína menn sem ákafast. Féll í þeim svifum áðr merkit varð niðr höggit meir en þúsund riddara. Sem Frankismenn sjá niðr höggit merkit, vóx þeim dirfð ok áræði, ok hlaða heiðingjum hverjum ofan á annan. Gerðist þá mikill gnýr umbergis, sem allir kómust í einn stað saman. Ok er Agulandus sá merkit falla, gékk hann náliga af vitinu, bíðr eigi svá lengi, at nökkurr haldi í hans ístig, stökkr síðan á einn stóran hest, ok stefnir brott or þrönginni svá reiðr ok hamstoli, at varla vissi hann hvar hann fór. Agulandus stefnir á þann veg, er liggr til Risu borgar, ok verðr fyrir honum eitt stórt díki, svá stórt ok breitt, at hann mátti engan veg yfir komast. Verðr hann þá brott hverfa, þótt nauðigr. En er hertogi Girarð varð þess varr, at Agulandus hefir brott komizt, kallar hann hárri röddu, svá [segjandi, ok heyrðu hans menn ok keisarans: Sœkjum eptir Agulando, því at brott er hann flýðr; látum oss aldri þá skömm til handa bera, at hann komist brott, því at eigi man annat sinn gefast líkara fœri til at gjalda honum skattinn en nú. Hann keyrir eptir þat sinn hest með sporum ok ríðr [eptir honum með mikinn flokk, þar til sem Agulandus var, því at svá sem hann komst eigi yfir díkit, sneri hann aptr á vígvöllinn til sinna manna, [þyrptust Affrikar þar þá at honum öllum megin ok vörðu hann, er hertoginn sœkir at, koma skjótliga eptir þeim Boz ok Klaris ok margir af Franzeisum. Hefst í þeim stað hinn harðasti bardagi, vurðu þá snarpar samkvámur, falla heiðingjar æ sem tíðast, en þeir flýja, sem því máttu við koma. Má nú sjá hlaup ok eltingar um völluna, er Affrikar runnu undan, en kristnir menn sóttu eptir. Karlamagnús keisari ferr með mikinn flokk sinna manna til fulltings við hertogann. Ok áðr keisarinn kemr, hleypr fram einn dygðugr riddari Antonen at nafni, ræðismaðr hertogans, ok drepr hestinn undan Agulando, snarar síðan aptr til sinna manna. Er Agulandus nú á fœti ok sér menn sína alla vega falla hjá sér, en suma flýja, þar með lítr hann Karlamagnús ok Franzeisa at sér ríða, þikkir honum nú hvert vandrœði koma á bak öðru, hvar fyrir hann talar: Vesæll er ek orðinn, ek hugðumst eignast mundu alla Franz; [eigi veit ek mér nú sigrs ván né undankvámu; bjargi þeir lífi sínu er megu, en mér stendr ekki annat en verjast, meðan megn er til, því at betr samir mér at falla hjá vinum mínum en flýja lengr yfirkominn af þessum vígvelli. Hér eptir fleygir hann frá sér skildinum ok tekr meðalkafla sverðsins báðum höndum, höggvandi svá at hverr hefir bana er fyrir verðr, þar til at sverðit þolir eigi ok stökkr sundr undir hjöltunum. Var þar næst fengit honum annat sverð af sínum mönnum, fór þat sömu leið ok it fyrra, ok með svá miklum tröllskap gékk hann [at um stund, fékk þat ekki, at eigi bryti hann sundr. At lyktum féngu Affrikar honum eina öxi furðuliga stóra, var hon engum vápnhæf utan sterkastum mönnum. Svá segist, at skapt öxarinnar væri af horni, styrkt með mörgum járnvöfum. Stóð nú hvárki við honum járnbundnir skildir né tvífaldar brynjur. Karlamagnús keisari er nú kominn með sitt lið, drápust heiðingjar svá görsamliga, at einn samt stóð Agulandus upp, veitti hann frábæra vörn ok drap margan riddara, til þess at keisarinn bannar at sœkja at honum. Stendr hann þá einn samt ok heldr á öxinni. Keisarinn lætr bjóða Agulando at taka við kristni ok játa sönnum guði. En hann svarar því eyrindi skjótt: Ekki vinnr slíkt, segir hann, mér nú at bjóða, því at við engum nýjum sið vil ek taka ok neita goðum mínum fyrir sakir hræzlu, því sœkit at drengiliga sem hraustir riddarar, enn mun öx mín taka til þess er fyrstr sœkir at. Í því hleypr at Claris, en Agulandus höggr til hans ok höggr skjöldinn niðr í gegnum, svá at sínum megin fellr hvárr hlutrinn, ok áðr hann fái at sér tekit öxina, leggr Claris til hans spjóti svá hart, at brynjan bilar, ok fær fóðrat í hans líkama. En Agulandus þrífr í skaptit ok brýtr sundr fyrir ofan falinn. Því næst höggr hertogi Girarð í hjalminn, ok kemr á utarliga, stökkr niðr á öxlina ok klýfr niðr í brjóst, lítr Agulandus þá niðr við höggit. Var þá eigi langt at bíða, áðr Rollant snarar at ok höggr á hálsinn sínu góða sverði Dýrumdala með svá miklu afli, at höfuðit með halsínum flaug brott af búknum. Féll Agulandus þá dauðr til jarðar, þótt hann vildi eigi. Œptu kristnir menn þá mikit ok kölluðu svá hátt dauða Agulandi, at heyrði um allan herinn. Gerðist þá mikill fagnaðr ok gleði í hjörtum kristinna manna, ok gáfu margir þakkir almáttigum guði.

76. Eptir fall Agulandi settist Karlamagnús keisari niðr á völlinn, því at hann var mjök mœddr, ok allir aðrir. En þat verðr eigi auðvelt at tína, hversu mörgum þakklætisorðum hann lofaði dróttin Jesum ok hans háleita postola Jacobum fyrir þat opinbert fullting af þeim stórtaknum, er dásamliga birtust yfir heilaga krossmarki, þar með sýniliga framgöngu þriggja guðs ástvina; því at öllum var þat efalaust, at allsvaldandi guð hafði þá senda af sinni himneskri sveit, sakir þess at þegar at lokit var bardaganum, hurfu þeir brott af manna augliti ok fundust hvergi. Hvat víða finnst lesit í sögum heilagra manna, þar sem himneskir kraptar hafa birzt í nökkurri hjálp eða þjónustu við góða guðs ástvini. Karlamagnús fór síðan til sinna landtjalda, býðr hverjum at taka hvíld ok náðir eptir mikit erfiði. Ok sem tími var til, býðr hann ganga um valinn ok kanna þar sem hans menn hafa fallit, ok gékk eigi fyrrum frá, en öllum kristnum mönnum, þeim sem fallit höfðu í þessum bardaga ok hinum fyrra, var veitt hin sœmiligasta greptrar þjónusta. En at því lyktaðu fór hann um öll heruð Hispanie ok endrbœtti kristnina, þar sem þurfti, en reisir upp klaustr ok kirkjur, þar sem Agulandus ok sonr hans Jamund hafði áðr niðr brotit.

---

Fotnoter: