Hellismanna saga

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Íslendinga sögur

Hellismanna saga

Guðni Jónsson

bjó til prentunar

1. Frá Kalman ok Kýlan.

Þat er upphaf þessarar sögu, at Kalman ok Kýlan hétu bræðr tveir í Suðreyjum. Þeir fóru til Íslands, er land var lítt numit. Höfðu þeir á skipi sínu búshluti ok kvikfé. Fengu þeir veðr hagstæð ok tóku Hvalfjörð síð sumars. Kalman átti þrjá sonu, svo um sé getit, Kormák ok Kýlan nefna sumir tvo. Vóru þeir frumvaxta, þá er Kalman kom út. Sturla hét inn þriðji.
   Þat er sagt, at þeir bræðr sigldu fyrst undir Noreg, en frágu þar ófrið mikinn, því Haraldr lúfa lagði land allt undir sik, ok sigldu þeir fyrir Agðanes byrjargol nokkut. Sáu skipverjar þá, at þurs einn sat á landi, ok beiddist fars til Íslands. Sá var ungr mjök, en þó allófrýniligr. Þar af þótti mönnum óheill standa, ef slíkum vættum var synjat bæna, ok tóku þeir bræðr við honum ok kölluðu Surt, en litlu síðar en þeir yrðu landfastir, hvarf Surtr, ok spurðist eigi til hans lengi síðan.
   Kalman sat við Kalmansá um vetrinn. Drukknuðu þá á Hvalfirði synir hans tveir inir ellri. Fyrir því nam hann eigi yndi við sæ niðr. Leitaði hann þá upp til fjallanna ok nam síðan land fyrir vestan Hvítá millum Fljóta, Kalmanstungu alla ok svo allt austr undir jökla, sem grös eru vaxin, ok bjó í Kalmanstungu. Kalman var gildr bóndi. Sturla, sonr hans, var mikill maðr ok efniligr.
   Þá er mælt, at menn yrðu varir við Surt, er Sturla var fulltíða, í Surtshelli upp með Fljóti. Vóru þar kallaðar Hellisfitjar.
   Kýlan, bróðir Kalmans, nam land ok bjó fyrir neðan Kollshamar. Hans sonr var Kári, mikill maðr ok styrkr ok heldr óeirinn.

2. Frá Hrosskeli ok Þorvarði.

Brandr nefja hét maðr ágætr, faðir Þorsteins, er átti Lofthænu, dóttur Arinbjarnar hersis úr Fjörðum. Systir Lofthænu var Arnþrúðr, er átti Þórir hersir Hróaldsson, ok var þeirra sonr Arinbjörn hersir. Móðir þeirra Arnþrúðar var Ástríðr slækidrengr, dóttir Braga skálds ok Lofthænu, dóttur Erps lútanda. Sonr Þorsteins ok Lofthænu var Hrosskell, er átti Jóreiði, dóttur Ölvis Finnasonar, Möttulssonar konungs.
   Hrosskell var mikill maðr ok styrkr. Fór hann út til Íslands með Jóreiði, konu sína, ok kom skipi sínu á Grunnafjörð ok bjó fyrst á Akranesi. Síðan ömuðust þeir Ketill á Akranesi ok bræðr hans við honum. Nam hann þá land í Hvítársíðu milli Kjarrár ok Fljóta ok bjó at Hallkelsstöðum. Hallkell hét sonr hans, ok var við hann bærinn kenndr.
   Þorvarðr hét maðr. Hann var rammr at afli, ok bjó hann þar, sem heitir á Þorvarðsstöðum. Átti hann Fljótsdal allan upp með Fljóti, svo langt sem vötn deila til Borgarfjarðar, allt á fjöll norðr. Hans sonr var Smiðkell, efniligr maðr.
   Þorgauti, skipverja sínum, gaf Hrosskell land niðr í Síðu, ok bjó hann á Þorgautsstöðum. Hans synir vóru þeir Gíslar tveir.

3. Frá Örlygi ok ættmönnum hans.

Örlygr hét maðr. Hann var Hrappsson, Bjarnarsonar bunu. Hann var á fóstri með Patreki byskupi inum helga í Suðreyjum. Hann fýstist at fara til Íslands. Bað hann Patrek byskup, at hann sæi um með honum. Byskup fekk honum kirkjuvið ok bað hann hafa með sér ok plenarium ok gullpenning ok mold vígða, at hann skyldi leggja undir hornstafi ok hafa þat fyrir vígslu, skyldi hann helga Kolumbilla.
   Þá mælti Patrekr byskup: "Hvar er þú tekr land, þá byggðu þar alleina, er þú sér þrjú fjöll af hafi ok fjörð at sjá millum hvers fjalls ok dal at hverju fjalli. Þú skalt sigla at inu synnsta fjalli. Þar mun skógr vera, ok sunnan undir fjallinu muntu rjóðr hitta ok lagða upp eða reista þrjá steina. Ger þar kirkju ok bú þar."
   Örlygr lét í haf ok með honum sá maðr á öðru skipi, er Kollr hét, fóstbróðir hans. Þeir höfðu samflot. Á skipi með Örlygi var sá maðr, er Þorbjörn spörr¹ hét, ok annarr Þorbjörn tálkni ok bróðir hans, Þorbjörn skúma. ² Þeir vóru synir Böðvars blöðruskalla.
   En er þeir kómu at landinu, gerði at þeim storm mikinn, ok rak þá vestr um landit. Þá hét Örlygr á Patrek byskup, fóstra sinn, til landtöku þeim ok hann skyldi af hans nafni gefa örnefni, þar sem hann tæki land, ok vóru þá komnir vestr um landit. Hann kom skipi sínu í Örlygshöfn, ok þar inn kallaði hann Patreksfjörð. En Kollr hét á Þór. Þá skildi í storminum, ok kom hann þar, er Kollsvík heitir, ok braut hann þar skip sitt. Þar vóru þeir um vetrinn, ok segir eigi meir af þeim í þessi sögu.
   En um vorit bjó Örlygr skip sitt ok sigldi brott með allt sitt vestan fyrir Barð, ok er hann kom suðr fyrir Faxaós, þar kenndi hann fjöll þau, er honum var til vísat. Þar féll útbyrðis járnklukkan ok sökk niðr, en er þeir sigldu inn eftir firði ok tóku land, þar sem nú heitir Sandvík á Kjalarnesi, þar lá þá járnklukkan í þarabrúki.
   Helgi bjóla hét maðr, sonr Ketils flatnefs, Bjarnarsonar bunu, er land hafði numit at ráði Ingólfs Arnarsonar landnámamanns, Kjalarnes allt millum Mógilsár ok Mýdalsár, ok bjó at Hofi.
   Örlygr var með Helga, bræðrungi sínum, inn fyrsta vetr, en um vorit nam hann land at ráði Helga millum Mógilsár ok Ósvífrslækjar ok bjó at Esjubergi. Hann lét þar ok kirkju gera, sem honum var boðit. Hjálp hét kona hans, en Valþjófr sonr þeirra. Hafði hann út komit með feðr sínum ok var þá fulltíða ok röskr mjök.
   Valþjófr nam Kjós alla ok bjó at Meðalfelli. Þorbjörn kollr hét sonr hans, faðir Hallveigar, er átti Þórðr lambi. Þat er Valþýflingakyn. Signý hét dóttir Valþjófs, er Signýjarstaðir eru við kenndir. Hana átti Grímkell, sonr Bjarnar gullbera. Þeirra synir vóru þeir Hörðr, er drepinn var í Geirshólmi, ok Gnúpr, faðir Birnings, föður Gnúps, föður Eiríks Grænlendingabyskups. Valbrandr hét annarr sonr Valþjófs, ok var hans sonr Torfi, er síðar kemr við söguna. Þeir feðgar, Valbrandr Valþjófsson ok Torfi, bjuggu fyrst at Möðruvöllum í Kjós ok vóru mjök fyrir bóndum.
   Síðan átti Örlygr Hrappsson inn gamli Ísgerði, dóttur Þormóðs Bersasonar. Þeirra sonr var Geirmundr, er bjó at Esjubergi eftir Örlyg, föður sinn, ok Vélaug dóttir. Dóttir Geirmundar Örlygssonar var Halldóra. Hennar fekk Þjóstólfr, sonr Bjarnar gullbera. Þeirra sonr var Þorleifr, er bjó at Esjubergi eftir Geirmund, móðurföður sinn, er Esjubergingar eru frá komnir. Þeir trúðu á Kolumbilla, þótt þeir væri óskírðir. Þorleifr var tröllaukinn ok tók þó kristni. Frá honum er margt manna komit.

4. Frá ætt Illuga svarta.

Grímr ok Hrómundr hétu bræðr tveir háleygskir. Þeir fóru báðir til Íslands. Kom Grímr háleygski út með Skalla-Grími, er gaf honum land milli Andakílsár ok Grímsár. Hans sonr var Úlfr á Geitlandi.
   Hrómundr, bróðir Gríms, sonr Þóris Gunnlaugssonar, Hrólfssonar, Ketilssonar kjölfara, kom skipi sínu í Hvítá. Hann nam Þverárdal ok Þverárhlíð ofan til Hallarmúla ok fram til Þverár. Hann bjó á Hrómundarstöðum. Þat er nú kallat Karlsbrekka. Gunnlaugr hét sonr hans ok var kallaðr ormstunga. Hann fekk Vélaugar, dóttur Örlygs, ok bjó hann at Gunnlaugsstöðum fyrir sunnan Þverá. Þeirra dóttir var Þuríðr dylla. Þuríðar dyllu fekk Hallkell Hrosskelsson á Hallkelsstöðum. Börn þeirra vóru þau Þórarinn, Finnvarðr, Tindr ok Illugi inn svarti ok Gríma, er átti Þorgils Arason, ok koma þeir Hallkelssynir allir við þessa sögu.

5. Frá landnámsmönnum.

Grímr hét maðr, er land nam it syðra upp frá Giljum til Grímsgils. Hans synir vóru þeir Þorgils auga á Augastöðum ok Hrani á Hranastöðum.
   Þorkell kornamúli nam Ás inn syðra upp frá Kollslæk til Deildargils ok bjó í Ási. Hans sonr var Þorbergr kornamúli. Hann átti Ólöfu elliðaskjöld, dóttur Ófeigs ok Ásgerðar, systur Þorgeirs gollnis.
   Úlfr, sonr Gríms ins háleygska ok Svanlaugar, dóttur Þormóðar af Akranesi,³ nam land millum Hvítár ok suðrjökla ok bjó í Geitlandi. Hans synir vóru þeir Hrólfr ok Hróaldr, faðir Hrólfs yngra, föður Illuga ins rauða.
   Þórarinn hét maðr. Hann var illr ok ódæll. Bjó hann í Hraunsási. Var hann vígamaðr mikill ok rógsamr. Bölverkr hét sonr hans, mikill maðr ok styrkr ok it mesta afarmenni, ef í deilur sló. Sigríðr hét dóttir Þórarins.
   Smiðkell tók þá við búi á Þorvarðsstöðum. Gerðist hann gildr bóndi ok at öllu vel menntr. Synir hans vóru þeir Auðunn ok Þórarinn, kappar miklir ok ófyrirlátsamir. Fóstbræðralag gerðist á með þeim ok Bölverki, syni Þórarins illa í Hraunsási. Var hann kallaðr Músa-Bölverkr. Hávaðasamir vóru þeir heldr ok ódælir.

6. Dauði Kalmans ok Kýlans.

Sturla, sonr Kalmans í Kalmanstungu, var inn efniligasti maðr. Hann setti bú saman ok bjó fyrst á Sturlustöðum upp undir Tungufelli upp frá Skáldskelmisdal ok þótti göfugr maðr.
   Þat var eitt sinn, at Kalman bóndi fór at hitta frillu sína suðr yfir Hvítá, ok var hann þá gamall. En er hann vildi heim, hafði áin vaxit mjök. Reið Kalman eigi at síðr á ána. Ætlaði hann at láta hestinn sveima at yfir. Svalg þá straumrinn hann ok hestinn ok kafði hvorntveggja til bana. Rak lík Kalmans á sama land ok hann hafði frá riðit. Var þá sent eftir Sturlu, syni hans, ok lét hann heygja Kalman þar, sem hann hafði á land rekit, ok er haugr hans á Hvítárbakka fyrir sunnan.
   Eftir þat fór Sturla byggðum í Kalmanstungu ok bjó þar síðan. Hafði hann goðorð ok var kallaðr Sturla goði. Bjarni hét sonr hans, er síðar varð ágætr maðr.
   Skömmu síðar andaðist Kýlan undir Kollshamri. Kári, sonr hans, tók þá við föðurleifð sinni. Þótti hann miðlungi góðgjarn. Hann var kvongaðr. Sonr hans hét Kýlan. Var hann heitinn eftir föðurföður sínum ok var röskligr maðr ok þótti at öllu föðurbetrungr.

7. Víg Karla ok frá Þjóðólfi.

Úlfr á Geitlandi gerðist nú gamall, ok tóku nú synir hans við fjárforsjá. Hrólfr var fyrir þeim ok elztr. Allir vóru þeir Úlfssynir mannvænligir menn.
   Maðr er nefndr Karli ok var Konálsson, leysingi þeirra Hrólfs. Bjó hann á Karlastöðum. Þjóðólfr hét sonr hans, knáligr maðr. Var hann löngum at Smiðkels ok fóstrsonr hans. Gerðust þeir fóstbræðr, Smiðkelssynir ok hann. Músa-Bölverkr var inn fjórði.
   Þat er mælt, at þeir fóstbræðr hefði ærit traust á jötninum Surt í Surtshelli, en ógerla vita menn, hvort hann var sonr Surts þess, er utan hafði komit með þeim Kalman ok Kýlan bræðrum, eða eigi, þó glíkindi öll á þættu ok flestir telji svo verit hafa.
   Þá bjó Kári Kýlansson at Kollshamri. Áttu menn fénað saman upp um skóga, ok gekk mjök sjálfala bæði naut ok sauðir.
   Þat var á einu hausti, at menn réttuðu nautfé sitt við Hvítá. Þrættu þar menn um uxa nokkurn mikinn, hverr eigandi væri at. Taldi Kári sér uxann, en Karli á Karlastöðum bað nábúa sína sanna, at hann ætti. Deildu þeir lengi, ok lá við, at barizt yrði, því at Geitlendingar fylgdu Karla, en Sturla goði Kára, frænda sínum, ok Þorbergr kornamúli. Var þá leitat vættisburða, ok gengu þeir allir í vil Karla. Var þat sannara. Tók hann þá uxann, sem vera átti, ok skildu við þat. Er eigi getit, at þeim Sturlu ok Úlfssonum yrði þetta at sundrþykkju.
   Litlu síðar var þat, at Kári eggjaði þræl sinn at fara til ok drepa Karla. Kvaðst hann mundu gefa honum frelsi ok fé mikit. Gein þrællinn skjótt við flugu þeirri. Hljóp hann þá suðr um hraun ok lét sem ærr væri. Hafði hann höggspjót mikit, er Kári hafði gefit honum. Karli sat á þreskildi, er þrælinn bar at. Kvaddi hann eigi Karla ok hjó hann þegar banahögg, hljóp heim síðan ok segir Kára. Lét hann vel yfir. Þrællinn beiddist þá launanna.
   Kári mælti: "Skyldr ertu, þræll, fastr á fótum, at vinna slíkt, er ek til mæli, ok hefir þú ærin laun, ef ek gef þér spjótit, er þú vóst hann með."
   Þrællinn kvað honum illa farit at eggja sik til stórræða, en svíkja sik á svo gert ofan um frelsi ok fé, er hann bauð honum til, ok kvaðst eigi svo búit þola. Kári brá þegar sverði ok hjó hann banahögg ok lézt hafa ætlat honum þau launin. En á Karlastöðum, er þat at segja, at konur fundu bónda veginn. Var þegar sent til Hrólfs á Geitlandi. Sendi hann þegar mann yfir á Þorvarðsstaði eftir þeim fóstbræðrum. Kómu þeir skjótt Smiðkelssynir ok Þjóðólfr. Fóru þeir þegar á Karlastaði með Úlfssonum ok veittu Karla umbúnað ok nefndu votta at benjum. Var leitat at vegandanum. Spurðist þat eitt, at þræll Kára hefði hlaupit um hraun ofan ok lýst vígi á hendr sér við smalamann frá Ási.
   Riðu þeir þá ofan undir Kollshamar við fimmtánda mann ok heimtu út Kára. Var hann fámennr fyrir ok gekk út við heimamenn sína ok Kýlan, sonr hans.
   Þá mælti Hrólfr: "Kunnugt mun þér, Kári, at Karli bóndi er veginn af þræli þínum, ok máttu þegar selja hann fram, en fyrir því at misþokki var á með ykkr Karla, er oss grunr á, at þú sért nokkurs af valdr. Mun ok svo virt af sumum mönnum, at þú sért ráðbani hans."
   Kári mælti: "Ekki þætti glíkligt, at ek hefði svo um klappat sem komit er, væri ek valdr at banaráðum við Karla, ok mun ek ótrauðr at framselja þrælinn." Bað hann þá heimamenn sína taka hræit í útibúri ok sýna þeim. Var þat þá gert.
   Hrólfr mælti: "Vandast nú málit, eða hverr hefir vegit?"
   Kári mælti: "Því drap ek hann fyrir ódæði slíkt, at hann hlypi eigi í höfuð fleiri dugandismönnum. Vó ek hann, þegar ek vissi, hvat orðit var, enda var hann ærr, ok synja ek allra bóta fyrir hann. Væntir mik þess af ykkr Úlfssonum, at þit megið sjá sýknu mína ok láta því svo búit standa, ella ek færi lögvörn fyrir mik."
   Þá mælti Auðunn Smiðkelsson: "Hafa mundi hann spjót þitt, ok ertu allótrúligr."
   Kári mælti: "Vætti ek um örlög þín, Auðunn, at þeygi muntu sáttgjarn verða."
   Þjóðólfr mælti: "Finna vil ek Sturlu goða ok vita, hvat hann leggr til. Þykkir mér illa úr seljast, ef faðir minn liggr óbættr fyrir þræli Kára."
   Skildu þeir við þat, ok riðu þeir Hrólfr ok Smiðkelssynir í Kalmanstungu ok hittu Sturlu at máli. Svarar hann fáu ok kvaðst ekkert kunna til at leggja, lét Kára mundu verjast mega, er hann drap þrælinn. Bauð hann at gerast vinr þeirra at meiri, ef þeir léti kyrrt, kvað þetta vandamál svo mikit, at ósýnt væri, hverir beri hærra hlut, - "en frændr mínir eiga hér hlut at, ok má ek eigi með öllu synja þeim liðsinnis, ef í þingdeildir kemr."
   Hrólfr bað þá Þjóðólf at meta vel tillögur Sturlu, kvað hann ágætan mann, - "ok góðr er vinskapr hans."
   Þjóðólfr mælti: "Því at einu mun ek heita at hefna eigi föður míns, komist ek í færi, at ek viti eigi með vissu, at Kári sé sannr ráðbkni hans."
   Sturla mælti: "Hví mundi Kári vega þrælinn, væri hann eigi sýkn? Ok er þat eigi dugandismanna, sem ek ætla Kári sé, frændi minn."
   Þá svarar Auðunn ok mælti: "Annat tveggja ertu of frændrækinn, Sturla, eða þú ert dulinn mjök at honum. Uggi ek, at hann sé manna lævísastr, hvernig sem hann nú lætr."
   Sturla svarar: "Ekkert rekr þik, Auðunn, þat betra sé at spilla friði at svo vöxnu máli. Mundi ok Smiðkell, faðir þinn, hafa öðruvísi um mælt."
   Auðunn mælti: "Ek ætla hvorngi okkar betrfeðrung."
   Hrólfr ok þeir bræðr, Hróaldr ok Illugi,⁴ báðu þá at leiða eigi slíkt til sundrþykkju. Varð þat þá fyrir umtölur þeirra, at þeir skildu vinir at kalla.

8. Frá Hellismönnum ok víg Kýlans.

Þat var litlu síðar, at Illugi Hrólfsson⁵ inn rauði fekk Sigríðar, dóttur Þórarins illa í Hraunsási, ok réðst þangat. Fór þá Bölverkr á Þorvarðsstaði með fé sitt ok svo Þjóðólfr. Var þar mannmargt ok bú mikit, en landkostir gnógir. Höfðu þeir fóstbræðr mestar nytjar af heiðum öllum norðr til Sands.
   Örn hét Austmaðr, er út kom í Hvítárósi. Réðst hann til Þorvarðsstaða ok staðfestist þar. Hann var mikill ok styrkr ok inn mesti veiðimaðr. Höfðu þeir selstöð norðr við fiskivötn á heiðum, ok var Örn jafnan at seli, þar er síðan heitir Arnarvatn ok heiðin Arnarvatnsheiði.
   Annat sel áttu þeir ofan með Fljóti. Þess gætti maðr, sá Þorvaldr hét. Var hann frændi þeirra Smiðkelssona. Eiríkr hét bróðir hans, afburðamaðr um afl ok vöxt. Ólst hann þar upp með þeim Smiðkeli ok var skáld gott. Örn Austmaðr var at veiðum hvert sumar ok var ærit fengsæll.
   Þeir Smiðkelssynir gerðu sér vígi gott í hellinum Surts, því mjök treystu þeir á mátt ok hylli jötunsins. Sátu þeir þar ýmist ok menn þeirra eða heima á Þorvarðsstöðum. Höfðu þeir fé ærit ok þó bú kostnaðarsamt ok mannmargt. Vóru þeir síðan kallaðir Hellismenn.
   Þat var eitt sinn, at Bölverkr reið í Hraunsás. Þá var Þórarinn, faðir hans, gamall mjök ok sjónlauss með öllu. Þeim feðgum varð margrætt.
   Þá mælti Þórarinn: "Hefir þú spurt, hversu Kári hefst við? Hefi ek frétt, at hann lét drepa Karla ok dræpi síðan þrælinn af yfirdrepskap einum. Hafa heimamenn hans út borit, en hann þykkist hafa vælt þá, er eftir leituðu, í mesta lagi, ok eru slíkt hnyttibrögð mikil."
   Bölverkr svarar fáu ok tók tal annat. Þjóðólfr var nær ok heyrði gerla, hvat Þórarinn mælti. Brá hann litum, en svaraði engu.
   Riðu þeir Bölverkr heim ok ræddust við, ok kom þar niðr talit, hversu með skal fara eða eftir leita, hve satt væri um athafnir Kára. Kómu þeir á Þorvarðsstaði ok sögðu Smiðkelssonum.
   Þá mælti Auðunn: "Fyrir löngu vissi ek, at hann var sekr, þótt ek hafi kyrrt um látit."
   Þjóðólfr mælti: "Hvert liðsinni skal ek eiga, þar sem þú ert, fóstbróðir, at eigi standi svo búit, ok kveð ek ykkr helzt at því, frændr mína ok fóstbræðr, Þorarin ok þik. Er ek allr fyrir borði, nema þit dugið mér, ef til hefndanna kemr."
   Auðunn mælti: "Eigi munt þú þurfa fjölmenni, ef þú bregðr við skjótt, áðr njósn fari af fyrirætlan þinni. Skaltu ríða þegar í kveld við sjaunda mann ok koma Kára á óvart ok pína til sagna, ella drepa at öðrum kosti." Þórarinn kvaðst með honum vilja fara.
   "Eigi er þat mitt ráð," kvað Auðunn, "hafa þeir því brýnari sakir á oss um liðveizlu við Þjóðólf."
   Ok fór þat fram, sem Auðunn vildi, at Þjóðólfr fór við sjaunda mann, ok kom hann í hóla nokkura skammt frá bæ Kára. Hafði Kári þá riðit á nes út aftaninn áðr, en Kýlan fór at hrossum um hólana. Sá hann menn þessa með vopnum ok vissi eigi, hverir vera mundi. Hafði hann eigi annat vopna en skjöld sinn ok öxi mikla.
   Þá mælti Þjóðólfr: "Þar ferr Kýlan, ok drepum hann, því eigi er fullhefnt, nema tveir komi fyrir svikin ok vígit."
   Hljópu þeir þá at honum ok sóttu hann. Varðist Kýlan litla hríð, áðr Þjóðólfr bað þá, er með honum vóru, engan hlut at eiga með þeim. Börðust þeir þá tveir enn um hríð. Klauf Kýlan skjöld Þjóðólfs. Renndi öxarhyrnan ofan í lærit, ok varð þat svöðusár. Gekk þá öxin af skaftinu. Þjóðólfr hjó þá til Kýlans, ok kom á brjóstit, er hann var berskjaldaðr, ok gekk á hol. Var þat hans bani.
   Síðan riðu þeir at bænum ok spurðu, at Kára var eigi við kostr. Eigi lýsti Þjóðólfr þar víginu, en er þeir riðu heimleiðis, kvað hann:

Leiddr er geira greddir
Gjallarbrú of alla.
Kýlan klauf ek stáli,
kífstefndr föðurhefndum.
Gnast á breiðu brjósti
bengríðr in munnsíða.
Böl era bætt at hálfu
bjöðfellds, þó léti felldan.⁶

9. Brenna Kára Kýlanssonar.

Þeir Þjóðólfr riðu nú heim á Þorvarðsstaði ok sögðu tíðendin, at Kýlan Kárason var veginn.
   Auðunn kvað þat illa orðit, - "ok kom ómakliga niðr, ef Kári skal undan stýra, illmenni slíkt, eða hvort hefir þú, Þjóðólfr, nokkut lýst vígi Kýlans?"
   Hann mælti: "Eigi enn."
   Þá mælti Auðunn: "Þér er einsætt at bregða við nu þegar ok ríða at Kára. Mun hann nú heim kominn ok ugga eigi at sér. Verðr eigi seinna betra, er hann veit vígit."
   Reið nú Þjóðólfr aftr, ok réðst þá Þórarinn til með honum. Fóru þeir alls sextán saman, Þjóðólfr ok Þórarinn Smiðkelsson, Músa-Bölverkr var inn þriðji, fjórði ok fimmti Eiríkr ok Þorvaldr bræðr, sétti Örn Austmaðr ok tíu aðrir ok einn þeirra Þormóðr Þrasason, er nýkominn var til Hellismanna, kominn af Ströndum norðan, því sekr hafði hann þar orðit of víg.
   Kómu þeir um elding nætr undir Kollshamar ok tóku þar dyrr allar. Var þá Kári heim kominn. Hafði hann eigi fleira manna en heimamenn sína. Vóru þat fimm húskarlar ok konur margar.
   Þjóðólfr spyrr, ef Kári væri inni. Kári kvað svo vera.
   Þá mælti Þjóðólfr: "Nú kann ek at segja þér víg Kýlans, sonar þíns. Er ek ok at fullri raun kominn, at þú ert sannr ráðbani föður míns. Ætla ek nú svo til, at til skarar mætti skríða um skipti vor. Eru þér nú tveir kostir fyrir höndum, at ganga út ok berjast við mik, hinn annarr at brenna hér inni. Skal nú eigi undan dragast at hefna á þér strákskapar þíns."
   Kári mælti: "Þykkist þú enn eigi fulihefnt hafa á sýknum manni, vega fyrst son minn ok mik síðan, ok eru slíkt firn mikil. Skal ok einhverr ykkar ekki frá tíðendum segja, áðr ek sé við velli lagðr."
   Tók þá Kári til spjóts síns ok lagði út um dyrin. Nam lagit lærit, ok skeindist Þjóðólfr lítit. Þórarinn hjó þá spjótit af skaftinu fyrir Kára. Læsti Kári dyrunum, en þeir Þjóðólfr sendu eftir eldi til næsta bæjar ok gerðu bál mikit á húsum uppi af birkivið, er þar lá. Tóku brátt húsin at loga. Gengu þá út konur ok húskarlar tveir. Engra bað Kári þá griða, vóru þá ok engi boðin. Féll þar næst ofan skálinn. Tróð Kári nú þekjuna, er niðr féll, ok skaut út á þá af handboga. Varð hann þeim skeinuhættr ok varð þriggja manna bani, áðr hann féll. Lézt hann þar. Brunnu með honum þrír húskarlar hans ok tvær konur, er eigi höfðu út komizt.
   Eftir brennuna riðu þeir Þjóðólfr til Þorvarðsstaða ok sögðu sem orðit var. Þá kvað Þjóðólfr vísu þessa:

Goldin er heift in gilda
glyggs nafna fjörs at hafni.
Rösuðr reyks inn ljósi
rán nam andar hánum.
Hyrr brá hurðardýrum
hvelligjarn at velli.
Send eru svá frá hendi
snarla morðlaun Karla.⁷

   Auðunn lét vel yfir ok kvað Kára ok hans maka eigi sparandi.

10. Hefjast deilur við Sturlu.

Brátt spurðust þessi tíðendi ok þóttu mikil vera, því marga áttu þeir feðgar frændr ok eftirtalsmenn.
   Í þann tíma hafði Illugi inn svarti tekit við búi á Gilsbakka í Hvítársíðu, ok var hann höfðingi þar í Síðunni. Vóru þeir Hallkelssynir bræðr hans, Tindr, er bjó á Hallkelsstöðum, Þórarinn ok Finnvarðr. Vóru þeir ýmist í förum eða með þeim Illuga ok Tindi. Illugi átti Ingibjörgu, dóttur Ásbjarnar auðga frá Ásbjarnarstöðum, Harðarsonar úr Hörðudal. Þeirra synir vóru þeir Gunnlaugr ormstunga, Hermundr ok Ketill, en Kolfinna dóttir. Hennar fekk síðar Hrútr Tannason.
   Torfi Valbrandsson bjó þá á Breiðabólstað í inum nyrðra Reykjadal. Hafði hann fengit Þóroddu Önundardóttur breiðskeggs, Úlfarssonar, Úlfssonar Fitjumskeggja, Þórissonar hlammanda. Bróðir Þóroddu var Tungu-Oddr, en Geirlaug var móðir þeirra, dóttir Þormóðar á Akranesi, systir Bersa, föður Þorgests, föður Starra at Hólmi. Hafði Þóroddu fylgt at heiman hálfr Breiðabólstaðr. Því réðust þeir þangat feðgar, Valbrandr ok Torfi. Þorkell hét sonr Torfa.
   Þeir Illugi svarti ok Torfi vóru vinir Sturlu goða, ok réðu þeir náliga öllu þar um sveitir.
   Sturla ríðr þessu næst á Gilsbakka ok hittir Illuga ok biðr hann eiga hlut at málum þeirra Hellismanna, annat tveggja til sekta eða mannhefnda.
   Illugi mælti: "Vænligast sýnist, at leitat sé um sættir it fyrsta sinni, því margir ætla, at Kári hafi eigi saklauss drepinn verit, þó Kýlan væri með öllu sýkn, ok mun ek veita þér til þess með bræðrum mínum brautargengi."
   Lét Sturla sér þat vel líka, ok skildu við þat. Þaðan reið Sturla á Breiðabólstað ok vekr it sama mál við Torfa. Hann bað Sturlu bjóða sættir, - "en vilji þeir engi boð þín eða handsala tryggðir ok bætr fyrir víg Kýlans, muntu stefna málinu til Kjalarnesþings. Skal ek þá at duga þér, ef í þingdeildir kemr. Er þat mitt ráð, at þú ríðir fyrst á Þorvarðsstaði ok fáir til með þér Hallkelssonu ok beiðist bótanna fyrir víg Kýlans, því at allillt mun at hefja eftirmál Kára. Vitu flestir, at hann var ráðbani Karla, en svari þeir engu sáttgjarnliga til, muntu stefna þeim."
   Sturla kvað svo vera skyldu ok lézt hafa svo um hugat málit, - "en hafa vildi ek fleiri viturra manna ráð, því stórir gerast nú Hellismenn, ok þess væntir mik, at erfitt mun at sitja samsíðis þeim, er stundir líða fram."
   Ríðr Sturla heim við þat, fór síðan undir Kollshamar ok tók undir sik fé allt þeirra feðga, frænda sinna, Kára ok Kýlans. Var þá auðsætt, at með öllu tók hann at sér vígsmálin.
   Hét síðan á Brennu, þar Kári var brenndr, en Kýlanshólar, þar Kýlan var veginn.

11. Frá Hellismönnum ok stefnuför Sturlu.

Þá er þetta var tíðenda, var Hrólfr inn auðgi á Geitlandi andaðr. Réð þá fyrir búinu Hrólfr inn yngri, sonr Hróalds. Var hann garpr mikill ok hafði lengi utan verit. Hann átti Þórríði Valþjófsdóttur, Örlygssonar frá Esjubergi, systur Valbrands, föður Torfa. Synir þeirra vóru þeir Illugi ok Kjallakr, er síðar bjó at Lundi í syðra Reykjadal, ok Sölvi, er bjó á Geitlandi, - eftir þat réðst Hrólfr vestr at Ballará, sem síðar segir, - en Þórlaug gyðja dóttir. Hróaldr, faðir hans, var þá gamall ok var þá með honum.
   Þeir Smiðkelssynir fundu Hrólf ok báðu hann liðs, ef Sturla vildi á hefnileið snúa, ok kváðust þat spurt hafa, at þeir Torfi ok Hallkelssynir mundu honum liðsinnir um eftirmálin þeirra feðga. Hrólfr kvaðst mundu um sættir leita, lét Kýlan verit hafa saklausan, en Kára sannan at sök. Bað hann þá gera sér orð, ef Sturla kæmi. Tóku þeir því með þökkum ok fóru heim síðan. Vóru þeir þá með menn sína alla í hellinum.
   Litlu síðar sendi Sturla ofan í Síðu eftir þeim Hallkelssonum. Brugðu þeir við skjótt ok kómu við þrjá tigu manna í Kalmanstungu. Þar vóru þeir Illugi ok bræðr hans þrír ok Gísli Þorgautsson frá Þorgautsstöðum. Sturla var þar fyrir með tvo tigu manna. Vóru með honum Þorbergr kornamúli ok þeir bræðr, Hrani af Hranastöðum ok Þorgils auga af Augastöðum, synir Gríms, er land hafði numit frá Giljum til Grímsgils. Grímr hét sonr Hrana, mikill maðr ok styrkr, en heldr óeirinn. Var hann Stafngrímr kallaðr ok bjó á Stafngrímsstöðum við Hvítá. Var hann vinr Sturlu ok fóstbróðir hans Löngum var hann með honum ok latti hvergi, ef nokkut þyrfti at reyna.
   Riðu þeir nú Sturla ok Hallkelssynir á Þorvarðsstaði ok fundu Smiðkel. Vöktu þeir við hann um eftirmálin. Var Sturla fyrir svörum. Smiðkell var við aldr, er hér var komit. Kvaðst hann engu svara um málaleitan þá, segir þá sonu sína ok menn þeirra vera þar til reiðu, ef mönnum þætti þeir Kári hafa verit vegnir at saklausu.
   Sturla mælti: "Leggja máttu til þín holl ráð, bóndi, at vel verði um svarat. Skal ek eigi með ofsa eftir leita, ok máttu skirra svo vandræðum. Þolum vér eigi með öllu, at frændr vorir liggi óbættir."
   Smiðkell mælti: "Einkis mun ek um biðja, at Kári sé bættr. Þykkir mér slíkt landhreinsun at ráða af dögum þjófa ok illmenni, sem Kári var."
   Illugi bað þá eigi dveljast at Smiðkels, ok nýtir eigi af honum. Riðu þeir þá á Fitjarnar, en er þeir Hellismenn sjá för þeirra, gengu þeir allir í vígit með vopnum sínum. Vóru þeir þar sextán saman, Auðunn ok Þórarinn, Þjóðólfr ok Bölverkr, Eiríkr ok Þorvaldr, bróðir hans, Örn Austmaðr ok níu aðrir fylgdarmenn þeirra. Var vígit gott ok rammgert af grjóti einu. Þeir Sturla stigu af hestum sínum ok gengu með flokkinn at víginu.
   Sturla mælti: "Svo er varið ferð vorri, at ek vil beiðast bóta fyrir víg frænda minna ok ieita eftir sáttvænliga. Hafið þér mikit at gert, at kyrrt skuli liggja."
   Auðunn svarar: "Flestir munu mæla, at Kári hafi eigi drepinn verit at saklausu, er hann var bæði þjófr ok morðingi, ok þarftu eigi slíks at leita, en hálfra bóta mun þér eigi varnat fyrir víg Kýlans."
   Sturla mælti: "Hvort eruð þér allir á sama ráði ok Auðunn, at neita bótum?"
   Þá svarar Þórarinn Smiðkelsson: "Ekki mun þér sæmd í at mæla eftir Kára. Var hann inn mesti óaldarmaðr, ok ertu miðlungi góðgjarn, er þú ferr með slík erendi."
   Sturla taldi þá rofit hafa sættir við sik.
   Þjóðólfr svarar: "Til mín muntu því víkja, en því einu hafða ek heitit at sættast, Sturla, ok hefna eigi á Kára, at ek hefði eigi fyrir satt, at hann væri ráðbani föður míns. Er ok slíkt vel boðit, at bæta Kýlan at nokkru, því brýnar sakir vóru á Kára, at hann hafði fyrirgert sér ok meira fyrir svik sín ok vélræði. Vóru þeir ok hvergi jafnir menn, faðir minn, Karli, ok hann."
   Sturla mælti þá: "Svo þykkjumst ek hafa gott mannval, at eigi mun með öllu tjá at neita bótum, ok megið þér sjá, at vandræði mun af standa, ef svo skal verða svarat."
   Illugi mælti: "Ráð kalla ek ykkr, Hellismenn, at bæta Kýlan at fullu, ok at því mun ek veita Sturlu."
   Auðunn kvað hvergi meira boðit. En er þeir ræddust þetta við, riðu þar at átján mann sunnan yfir hraunit. Var þar Hrólfr ok synir hans, Kjallakr ok Sölvi, með Geitlendingum. Stigu þeir af hestum sínum ok stóðu allskammt frá með vopnum. Vissu þeir Sturla ógerla, hvert erendi þeirra var.
   Þá stefndi Sturla Hellismönnum til Kjalarnesþings ok lét varða skóggang. Hrólfr gekk þá at ok bað menn sættast. Sturla kvað þá öllum sáttum neita, þeim er nokkur sæmd væri í. Hrólfr spyrr, hverjar boðnar séu. Illugi kvað Sturlu sættast vilja, ef Kýlan er bættr heilum bótum, en fyrir víg Kára ok brennu komi hálf manngjöld, en hálf falli niðr fyrir gagnsakir.
   Hrólfr mælti: "Einkis mun ek þá um leita, ef eigi er betr boðit af hendi Sturlu, svo illa sem Kári fór með sínu ráði."
   Þá kvað Þjóðólfr vísu þessa:

Stórla lætr Sturla
strangr at virki ganga.
Kýlans ok Kára telr,
kennik, víg ok brennu.
Hristar skíðs á heiði
herðum glyman sverða.
Gnegg foldar látum glöggra
gegna vegins þegnum.⁸

   Ok segir Þjóðólfr í vísu þessari, at grýta skuli á þá Sturlu. Þá kvað Eiríkr skáld vísu:

Árla staðinn Sturla
strangur benvönd tangar.
Bleyðist atgangr goða,
gnegg fróns ef móti leggjum.
Glymji högg of hjálma
Hlakkar leik við rakkan.
Getk, at garpa letji
gunni heyja sunnan.⁹

   Ok enn kvað hann:

Þrek ef þú hafa þykkist,
þollr hofeyris tolla,
láttu blóðorm breiðan
bíta skyggðar rítur.
Hallkellsarfa hylli
hlítar verður lítil,
hugdjarfir áðr en hníga
Hellismenn at velli.¹⁰

   Þeir Hellismenn höfðu grjótit gnógt í virkinu, því þegar vóru þeir búnir til varnar, ok eggjuðu þeir Þjóðólfr ok Eiríkr til atsóknar. En þeim Sturlu sýndist allóárenniligt, er uppi fyrir var einvalalið með ærnu grjóti, en borin von, at Hrólfr ok Geitlendingar léti hlutlaust. Réðu þeir þat af at ríða frá at sinni ok stefndu áðr vígsmáli Kýlans ok brennusökinni til Kjalarnesþings ok riðu heim síðan.

12. Frá þingreið ok deilu.

Nú hafði Illugi, er kallaðr var inn rauði, sonr Hrólfs á Geitlandi, fengit Sigríðar, dóttur Þórarins illa, systur Músa-Bölverks, ok tekit við búi í Hraunsási, en Þórarinn illi var andaðr. Vel var í sifjum með þeim Illuga ok Bölverki. Var hann þar löngum.
   Eftir stefnuför Sturlu réðu þeir Hellismenn ráðum sínum, ok var þat af ráðit at biðja sér liðs til þingreiðar. Riðu þeir Smiðkelssynir til fundar við Hrólf ok báðu hann þingfarar.
   Hrólfr mælti: "Því einu skal ek heita, er ek vil enda, at þit megið svo til ætla, at þit verðið eigi ofrliði bornir. En engu mun ek áleiðis koma um sættir, en svo má ek um klappa, at Torfi, mágr minn, veiti þeim eigi vígsgengi at svo búnu, þótt hann fylgi þeim til réttra laga um víg Kýlans."
   Auðunn gaf Hrólfi skikkju vandaða, en Þjóðólfr hring góðan ok Þórarinn sverð til liðs sér, ok skildu við þat. Bölverkr reið í Hraunsás ok hitti Illuga inn rauða, mág sinn, ok bað hann þingfarar. Hét Illugi ferðinni. Líðr nú allt fram at þingi.
   Litlu áðr reið Hrólfr af Geitlandi á Breiðabólstað til fundar við Torfa ok Valbrand ok biðr þá leiða mál þessi til sátta, ef nokkurr væri kostr til, kvað illt ok agasamt verða mundu í héraðinu, ef þeir Sturla ok Hallkelssynir deildu við Hellismenn.
   Valbrandr mælti: "Eigi mun auðgert at sjá við örlögum þeirra Smiðkelssona ok manna þeirra. Hygg ek þá langt um meiri ógæfumenn en þeir nái sættum á málum sínum, þó stillt verði vandræði um sinn." Torfi mælti: "Vant em ek við kominn. Vinir mínir eiga hlut at, þar sem þeir eru Sturla ok Hallkelssynir, enda hefi ek þeim áðr liði heitit."
   Hrólfr mælti: "Ekki veit ek þik, Torfi, meir vera þeim vandabundinn en mér, nema þú virðir þá at öllu mest allra, bæði frænda þinna ok mága, ok beiðslu þeirra um liðveizluna, en mín orð at vettugi. En kunna muntu at sjá sæmd þína í því at leita um sættir með mönnum ok skirra svo vandræðum, er þú ert svo mjök fyrir öðrum bóndum ok kallaðr höfðingi í héraðinu."
   Þá mælti Torfi: "Kost mun ek á gera, mágr, er þér þykkir svo miklu varða, at veita þeim Sturlu alleina til sátta, ef takast mega á þessu þingi. En því skaltu heita mér aftr at láta hlutlaust mál þeirra, hversu sem síðar ferr, verði þeir eigi sáttir ok standi þat mest af Hellismönnum."
   Hrólfr kvað svo vera skyldu, ok skildu við þat.
   Eftir þat riðu menn til þings suðr. Riðu þeir Hellismenn sextán saman á Geitland. Reið Hrólfr þaðan við fjóra tigu manna ok þeir Illugi inn rauði, sonr hans; Sturla ok Illugi inn svarti ok bræðr hans nær sex tigir manna. Torfi Valbrandsson var við fimm tigu manna.
   Öndvert þing vóru dylgjur miklar. Torfi leitaði um sættir við þá Sturlu. Sturla kvaðst heyra vilja, hverjar sættir þeir byði. Var þá sent eftir þeim Hellismönnum. Brugðu þeir við skjótt ok tóku vopn sín. Gengu þeir Hrólfr þá með flokkinn í móts við þá höfðingjana.
   Sturla mælti: "Hverjar eru bætr þær, er þér bjóðið fyrir víg Kýlans ok brennu Kára? Tel ek alla þá af yðr, er eigi hafa at vígum verit, seka um fjörráð, en fyrir bænastað viturra manna vil ek sættum taka, ef vel er boðit, en sjálfdæmi annars kostar."
   Þá mælti Auðunn: "Skil ek þat, at þú telr mik sekan um fjörráð við þá feðga, en þér satt at segja þótti mér illa, at Kýlan var veginn. En svo máttu til ætla, at ek hafi miklu um valdit, at Kári væri af dögum ráðinn, þjófr ok illvirki, enda er þér hvergi né Illuga ok bræðrum hans skammlaust eftir hann at mæla. Skal hann ok at öllu ógildr. Metr Þjóðólfr jafnt dráp þeirra feðga vígi Karla, ella þó heldr morð hans, með því er hann vildi stela hann uxanum ok heiftaðist við hann á svo gert ofan. En þó fyrir tillögur vina vorra skal Kýlan bæta hálfum manngjöldum, en hálf falli niðr, því hvergi er jafnt, at Kári mæti Karla. Skulu þér ok aldri betri bætr boðnar."
   En Sturla neitaði því skjótt. Áttu þó margir góðgjarnir menn hlut at, at saman gengi sættin, ok fórst þat því meir firr sem lengr var um leitat, enda latti Stafngrímr Sturlu sættanna sem mest mátti hann. Lá við sjálft, at þeir berðist. Þó gátu þeir mágar, Torfi Valbrandsson ok Hrólfr, svo til sét, at eigi varð af orrustu, ok skildu þ eir við svo buit. Riðu Hellismenn heim af þingi ok hverr til síns heima. Var nú kyrrt um hríð, þó griðalausí væri með mönnum.

13. Frá Þorvaldi holbarka.

Þorvaldr hét maðr, sonr Þórðar landnámamanns at Höfða á Höfðaströnd, Bjarnarsonar byrðusmjörs, Hróaldssonar hryggs, Hrollaugssonar, Áslákssonar, Bjarnarsonar járnsíðu Svíakonungs, Ragnarssonar loðbrókar, Sigurðssonar hrings, Randverssonar, Ráðbarðssonar. Þorvaldr var knáligr maðr, vígr vel ok inn bezti raddmaðr. Því var hann holbarki kallaðr. Hann var ungr ok á léítasta skeiði, er hér var komit, ok ókvongaðr. Þetta haust kom hann til Þorvarðsstaða til Smiðkels, ok dvaldist hann með honum um hríð. Virtist hann þeim feðgum vel. Litlu síðar var þat, at Þorvaldr kom til hellisins Surts, ok flutti hann þá jötninum kvæði, ok er þetta upphaf at:

Sit heill at sjót,
inn hamrammi,
jötunbyggðar
und jarðar beinum,
hjálmi faldinn
ok hjörmundaðr,
dólgr drepshjarðar
inn dimmraddaði.¹¹

Mærr kynstafr,
magar Dofra,
þess er norræna
niflung ól,
stærstr landbúa
strindar frera,
bjargvættr bragna
bölvalauss,
munattu lómgeðr
eða lævíss vera,
áttungr Svaða
ór Syrgisdölum.¹²

Kveðk þik at heill
Hellismanna,
tryggvastr vætta
ok týhraustastr.
Skal ek þik leyfa
í ljóðsmíði.
Yrkispánn
af ómunlokri
verði felldr
vettugis nýtr,
berk þér altegldan
Eikinskjalda
knörr of sæ sagnar
frá sinnu bjóð.¹³

Ek mun þik leyfa
til árs ok friðar
manngi kykvindis
ok manna kindum.
Heitumk þér yxni
ok hryssu at jólum,
bornu á bjóð
beina Hrungnis.¹⁴

Mæltu fyrir
sem myndak kjósa,
ættik til kvánar
ina mundfránu
dóttur Smiðkels,
dýrsta meyju.
Hefðak þá til hlítar
hlátr á sinnum.¹⁵

   Eftir þat fekk Þorvaldr dóttur Smiðkels, ok var boð inni at Þorvarðsstöðum. Var þar margt manna, Hrólfr af Geitlandi ok synir hans, Illugi rauði, Kjallakr ok Sölvi ok aðrir Geitlendingar. Var drukkit fasí ok gleði mikil.
   At boðinu var rætt um málaferli þeirra Sturlu ok hvern kost þeir Sturla ok Hallkelssynir mundi upp taka. Var þat fleiri manna ætlan, at þeir mundi eigj svo búit láta.
   Þá mælti Hrólfr: "Illa mun setjast rósta sú, er upp er hafin, ok illt hlýzt jafnan af illum, þar er Kári átti hlut at. Væri þat mitt ráð, að þit menn allir, sem bindizt í þessu máli ok fyrir sökum eruð hafðir, réðuzt af landi brott eða annars kostar færuð byggðum úr héraði þessu. Væri þá glíkligra, at við bærist vandræði ykkar ok þeirra manna, er til xnóts eru. Megið þér á þat líta, hversu vanafla þér munuð at halda deilu yðvarri til jafns við þá alla höfðingjana hér í Borgarfirði."
   Þá kvað Auðunn vísu:

Hálf eru ráð hjá Rólfi
rökk, er eigi þökkum.
Ráð er brýnt at bleyði,
brögnum lítt at fögnuð.
Era svá sekir, at sækim
súð of hugumprúðir.
Deila mun standa stála
stirð í Borgarfirði.¹⁶

   Hrólfr svarar ok kvað í móti:

Hálf eru ráð hjá Hrólfi
heil yðvarri deilu.
Sanna mun Tyrfings tanna
Týr, hvar höft at stýra.
Fullstríð forlög bella,
forn at dómi norna.
Ygg of eyjar höggvis,
ef eigi skiptir sefa.¹⁷

   Auðunn glotti við ok mælti: "At öðru muntu sannspárri, Hrólfr, enda mun ek eigi slíkt til vændis virða, er ek veit, at þér gengr gott eina til."
   Hrólfi fannst fátt um, er ráð hans vóru at vettugi höfð, ok tók þó tal annat, sem eigi hefði í orðit. Þá kvað Eiríkr:

Raun era flokk at fjóni.
Fullhugaða Sturlu,
Hallketils hræðumst lítit
hefna, vápn né stefnur.
Telk, at Torfa fylking
trauðar við þik, Auðunn.
Þykkir öld óþokki
þræl at eftirmæla.¹⁸

   Auðunn mælti: "Röskliga er kveðit, Eiríkr, ok átti ek þess vonir, því þú ert hraustr maðr ok einarðr, ok tel ek betr ort en ekki."
   Hrólfr mælti: "Ekki lízt okkr þetta einn veg, Auðunn vinr. Kalla ek vísu þessa betr ókveðna, er svo hraustir menn ok ríkir eigu at hlut."
   Auðunn var inn kátasti ok brá öllu í glett, er Hrólfr mælti. Bað hann þá Eirík at yrkja mönnum at skemmti. Þá kvað Eiríkr enn:

Lítt mun ek höggva lattr
láðhattar í váðum
Óðins gildu goða,
geirþey ef þeir heyja,
hjálmbörr einn á hólmi
heinbrýndan at einum
gengi með geir, þat manngi
get ek sannat léti.¹⁹

   Hrólfr bað hann hætta verka þeim. "Eru þeir menn svo röskir, at eigi er ráð mitt, at þér etjið þeim fram. Mun yðr ok at öðru verða en einn mæti einum. Er þat miklu sýnna, at þeir njóti afla síns."
   Auðunn svarar: "Lítill verðr þá afburðrinn, ef níðingsverk eru við höfð, ok ann ek þeim slíks at svo vöxnu máli, er þeir hafa, ok yrk enn, Eiríkr." Hann kvað:

Unnir örva grennir,
Auðunn skjöld við rauðan,
níðingsverk vinna goðum.
Víkur sá böðfíkinn
þeygi fet við þrætu
þvara blóðs til farar.
Týrar þat fregni tára
tómlátir at rómu.²⁰

   Ekki andæfti Hrólfr vísu þessari, ok leið af veizlan. Fóru menn hverr til síns heima.
   Hrólfr gekk at Auðuni, er þeir skildu, ok mælti: "Svo er varit, at engi afskipti mun ek veita deilum ykkar Sturlu. Er ek í því heitbundinn Torfa, mági mínum, er hann leiddi mál ykkar hjá sér, en leitaði sátta á Kjalarnesþingi, þótt svo færi, at öllum gegndi verr."
   Auðunn mælti: "Ekki mun tjá at ámæla þér um heityrði þín, en varan muntu mik við gera, ef þú veizt mér atför ráðna."
   Hrólfr kvaðst þat eigi með öllu af taka, en engu heita. Skildu þeir vinir, ok reið Hrólfr heim á Geitland ok menn hans, ok er nú kyrrt eigi allskamma hríð, þó griðalaust væri.

14. Bardagi í Hraunsási.

Illugi inn rauði hafði þá fengit Bölverki búit í Hraunsási, en hann fór at búa á Hofsstöðum, því Geitlendingar áttu at halda upp hofi því at helfingi við Tungu-Odd. Síðan bjó Illugi at Hólmi innra á Akranesi, því hann keypti við Hólm-Starra Þorgestsson, Bersasonar, Ketilssonar, konum, löndum ok fé öllu, ok fekk þá Illugi Jórunnar, konu Starra, dóttur Þormóðar Þjóstarssonar af Álftanesi, en Sigríðr Þórarinsdóttir, systir Bölverks, undi eigi við Starra, því hún vildi eigi mannakaupin, fyrir því hún unni mjök Illuga, ok urðu þær tiltekjur hennar, at hún hengdi sik í hofinu.
   Músa-Bölverkr lét nú gera virki mikit um bæ sinn í Hraunsási. Gengu aí þeim starfa félagar hans með honum, þeir Hellismenn. Þeir veittu ok Hvítá í gegnum ásinn, en áðr féll hún um Melrakkadal ofan. Vóru Hellismenn þá ýmist at Bölverks í virkínu ella í hellisvirkinu. Brátt urðu vísur þeirra Hellismanna, er kveðnar höfðu verit at boðinu, fluttar um héraðit. Líkaði Sturlu, Hallkelssonum ok Torfa allilla. Leið þó af annarr vetr, at hvorigir gerðu til annarra.
   Þat var um vorit, at þeir töluðust við, Sturla ok Stafngrímr. Eggjaði hann mjök Sturlu at safna mÖnnum ok fara at þeim Auðuni. Skyldi hann hafa fyrirsát á Fitjunum upp með Fljóti, er þeir riði upp til hellisins úr Hraunsási neðan. "Eru þeir sjaldan saman fleiri en tíu eða tólf. Mun ek halda njósnum, hve nær þeir ríða."
   Ok við áeggjan Stafngríms sendi Sturla ofan í Síðu til þeirra Illuga ok Tinds Hallkelssona, en þeir Þórarinn ok Finnvarðr, bræðr þeirra, vóru þá erlendis, ok var þeirra eigi við kostr. Lézt Tindr þegar búinn ok eggjaðí þegar at sækja þá í virkit, en Illugi kvað torsótt verða mundu. "Er þat rammgert mjök, en menn harðir til varnar."
   En þó varð þat af, at þeir bræðr riðú við tuttugu menn á Fitjarnar ok senda þegar mann í Kalmanstungu ok kváðust vilja hitta Sturlu. Kom þegar Sturla móts við þá við þrjá tigu manna. Var þar með honum Stafngrímr, Þorbergr kornamúli ok þeir bræðr, Þorgils auga á Augastöðum ok Hrani, faðir Stafngríms. Var hann þá gamall. Réðu þeir Sturla ok Hallkelssynir ráðum sínum ok þótti ósýnt, at Hellismenn riði svo skjótt til hellisins, ok vera mætti at líkendum, at þeir hefði pata nokkurn af flokki þeirra. Eggjuðu þá margir at ríða at þeim ok sækja þá í virkit með eldi ok járni. Vóru þeir Sturla ok Stafngrímr þá ákafastir í því, at svo væri gert, kváðu þeir myndi þat sízt ætla, ef menn tæki þat ráð sem skjótast.
   Illugi mælti: "Ekki kemr mér óvart, þó til lítils komi sjá ferð, en þó rnun ek eigi við yðr skiljast at svo búnu."
   En með því at flest lið þeirra var skeleggt í því at sækja þá í virkit, þá var þat af ráðit. Stigu menn á hesta sína. Var þá nær nón dags. Kómu þeir í Ás fyrir miðjan aftan, stigu af hestum ok gengu með vopnum at virkinu.
   Þeir Hellismenn urðu eigi fyrr við varir en hringr var sleginn um bæinn. Alls vóru þeir sextán í virkinu. Þar vóru þeir Auðunn ok Þórarinn Smiðkelssynir, Þorvaldr holbarki, mágr þeirra, Þjóðólfr, fóstbróðir þeirra, Þorvaldr ok Eiríkr bræðr, Örn, Músa-Bölverkr, Þormóðr strendill, Þórðr ok Tjörvi Hellismenn. Inn tólfti hét Krákr Naddsson, fylgdarmaðr Þorvalds holbarka, ok var nýkominn norðanúr Hegranesþingi á vist með honum. Fjórir vóru ok húskarlar Bölverks í virkinu til varnar. Var Lýtingr þeirra röskvastr.
   Sturla spyrr, hvort þeir Smiðkelssynir vilji enn eigi unna sér bóta fyrir víg frænda sinna.
   Auðunn mælti: "Ekki er mér annat í hug en þat, er ek bauð á Kjalarnesþingi ok í fyrstu."
   Sturla kvaðst þá at sækja með eldi ok vopnum, - "þar til yfir tekr með oss."
   Auðunn lét ósýnt, hverjum sigri hann ætti at hrósa at sinni. "Muntu eigi hræða oss með orðum einum."
   En á meðan þeir töluðust við, renndi Stafngrímr skeið at virkisvegginum. Fekk hann krækt öxarhyrnunni upp af ok komst við þat inn, er hann handstyrkti sik upp á öxarskaftinu. Vöruðust menn þat eigi, er uppi vóru, ok hjó hann þegar í höfuð Tjörva. Var þat banasár. Bölverkr sá tilræðit ok lagði til Stafngríms. Lét hann því fallast undan högginu, er spjótit stefndi á hann miðjan, ok hrataði út af vegginum. Kom hann þó niðr standandi.
   Tókst nú atsókn at virkismönnum. Varð eigi öðru við komit en skotum. Tóku þeir Auðunn flest spjót þeirra á lofti, sendu aftr ok særðu marga.
   Eiríkr skáld greip spjót mikit ok mælti til Sturlu: "Bíð þú nú, goðinn, ef þú ert eigi með öllu ragr," - ok skaut at honum. Sturla veik sér undan, ok tók spjótit húskarl hans. Hafði sá bana. Þá kvað Eiríkr vísu:

Rökkur éls órakkr
randar, skjöld berandi,
sækinn sárs at fíkjum,
sverð ok ennis gerðar.
Munat álm at einum
ótrauðr mega skjóta
flokk sá í fylgisrekka
flýr á Göndlar mýrum.²¹

   Var þá enn hörð hríð gerð at virkinu, en orkaðist eigi á. Skaut Auðunn nú spjóti í gegnum Gísla inn ellri Þorgautsson, ok var því glíkast sem nú tæki Hellismenn at kjósa menn úr flokki þeirra Sturlu. Þorgils auga var ok skotinn öru gegnum upp við hrærann. Var þat mikit sár, en eigi banvænt.
   Var þat þá eftir lotu harða, at þeir Sturla hurfu frá virkinu ok réðust um. Þá kvað Eiríkr enn:

Heill er þér horfin, Sturla.
Hjörregn sælda þegnum.
Bleyðast högg benskóðar
burgeiss af hugleysi.
Virkis braut frá verkum
veik dörs fjónar eikinn.
Vann svá væltur renna
vellglötuðr frá helli.²²

   Nú réðu þeir af höfðingjarnir at ríða frá at sinni. Riðu þeir heim síðan.
   Litlu síðar en þeir höfðu frá riðit, andaðist Þórðr Hellismaðr af sári. Hafði hann skotinn verit með spjóti inn á milli rifjanna. Kenndu þat flestir Tindi Hallkelssyni.
   Þeir Smiðkelssynir ok menn þeirra fóru eftir þat til hellisins ok vóru nú varir um sik. Var Bölverkr ýmist með þeim eða at Hraunsási. Héldu þeir oftast njósnum um atferli Sturlu.
   En í annan stað eggjaði Stafngrímr mjök Sturlu atsóknar við Hellismenn, en Sturla var hægr maðr í skapi ok hvataði at engu, ok fannst þat oft á, at svo bar at, þótt honum bæri nauðsyn til. Leið nú allt at tvímánaði sumars, at eigi bar til tíðenda.

15. Víg Þórarins Hallkelssonar.

Þeir Þórarinn ok Finnvarðr Hallkelssynir höfðu nú um hríð utan verit, sem fyrr var getit. Kómu þeir nú síð sumars út undir Horn eystra, en fyrir því andviðri lögðust á, bar þá norðr fyrir landit, ok tóku þeir land í Blönduósi. Vildi Þórarinn þegar suðr ríða frá skipi. Finnvarðr latti þess, kvaðst vilja halda skipinu, þá byr gæfi, vestr um land ok suðr til Borgarfjarðar. Eigi vildi Þórarinn á þat hlýða ok kvaðst ríða mundu.
   "Svo er," kvað Finnvarðr, "sem örlög nokkur hvetji þik til. Höfum vér ok enga fregn af, hversu at við veit um málalyktir í héraði okkru."
   Eigi kvaðst Þórarinn þat hirða, ok skildu þeir bræðr. Þótti hvorigum betr, ok þat sagði Finnvarðr skipverjum sínum, at feigr myndi Þórarinn ok væri eigi hægt örlögum at bella. Lagði hann síðan vestr um land skipi sínu í Hvítárós ok spurði þar tíðendin.
   En þat er frá Þórarni at segja, at hann ríðr við þriðja mann frá skipi, Eyvind, skósvein sinn, ok Rauð Austmann, er til fylgdar hafði ráðizt með Þórarni, víkverskr maðr. Gistu þeir at Hofi í Vatnsdal at þeim sonum Ingimundar gamla, Þorsteini ok Jókli. Höfðu þeir nokkru áðr hefnt föður síns á Hrolleifi mikla ok Ljótu, móður hans, er segir í Vatnsdæla sögu. Spurði Þórarinn þar tíðendin sunnan ok reið þó, sem hann hafði fyrir ætlazt.
   En nú víkr sögunni til Hellismanna, at þat var ráð þeirra Smiðkelssona ok Bölverks at leita sér vináttu ok trausts norðr til héraða, ok kom þar niðr at hitta Ingimundarsonu. Réðust til þeirrar farar Bölverkr, Þjóðólfr, Örn Austmaðr, Eiríkr skáld ok Þormóðr strendill.
   Bar þat nú saman, at þeir Bölverkr riðu sunnan Grímstungnaheiði, er Þórarinn reið norðan. Hittust þeir á heiðinni við vötn nokkur. Varð þar lítit um kveðjur með Þórarni ok Hellismönnum ok eigi at sókum spurt. Sóttu þeir þegar at þeim Þórarni. Vörðust þeir vel í fyrstu, áðr Eiríkr vó Eyvind. Börðust þeir Bölverkr þá ok Þórarinn, ok leið eigi langt, áðr hann hjó Þórarin banahögg. Tók Rauðr þá undan. Eltu þeir Þjóðólfr ok Þormóðr hann at kvísl nokkurri ok vógu hann þar. Þeir Bölverkr götvuðu þá Þórarin ok Eyvind ok riðu við þat suðr aftr. Þótti þetta skyndiliga hafa at borizt. Varð eigi heldr af síðan, at þeir leituðu liðs Ingimundarsona. Þeir Bölverkr riðu í Síðu ofan ok lýstu vígunum ok riðu heim síðan.
   Þeir Illugi svarti ok Tíndr riðu þegar norðr á heiðina ok nefndu votta at benjum þeirra Þórarins ok Eyvindar ok heygðu þá síðan við vötn þau, er Þórarinsvötn heita síðan. En smalamaðr frá Skúta fann lík Rauðs ok bar eigi kennsl á. Sagði sauðamaðr frá. Fóru menn þá til ok götvuðu líkit. Heitir þar síðan Dauðsmannskvísl.

16. Víg Stafngríms.

Þat var einn aftan litlu eftir víg Þórarins, at tólf Hellismenn riðu í Hraunsás. Kom þat þá upp með þeim at gera at Stafngrími ok drepa hann, kváðu hann illmenni mikit ok rógsmann, kölluðu líka óhefnt annars Hellismanns, er veginn var í virkinu, þó Þórarinn Hallkelsson kæmi fyrir annan. Bölverkr eggjaði mjök, kallaði slíka menn eigi sparandi. Fóru þeir þegar um kveldit átta saman. Þar vóru þeir Bölverkr ok Þórarinn, Þjóðólfr, Eiríkr ok Þorvaldr bræðr, Þorvaldr holbarki, Krákr ok Þormóðr strendill, - mátti Auðunn eigi fara, hafði hann fótarsull mikinn, - riðu því næst á Stafngrímsstaði, ok er þeir kómu þar at túngarði, fekkst Stafngrímr þar við búigraðung nokkurn. Var hann eigi fyrr við varr en þeir riðu þar at honum.
   Þá mælti Bölverkr: "Þat er nú eigi at leyna því, at þú ert til dráps ætlaðr. Hefir þú oss lengi fláráðr verit."
   Stafngrímr kvaðst eigi hopa, ef jafnliða skyldi, ok þreif krókaspjót mikit, er lá á vellinum hjá honum. Lagði hann þá til Bölverks. Tók þat lag lærit, ok varð sárit beinfast. Í því hjó Þorvaldr holbarki spjótit af skaftinu, en Þórarinn Smiðkelsson lagði þegar í gegnum hann. Brá Stafngrímr svo hart við, at Þórarni varð laust spjótit. Hörfaði Stafngrímr þá upp at garðinum ok lézt þar. Gengu Hellismenn á bæinn ok lýstu vígi á hendr sér. Þar heitir nú á Sigmundarstöðum, er Stafngrímr bjó. Þar gagnvart fyrir norðan Hvítá við sjálfa ána er haugr hans, þar er hann var veginn.
   Hellismenn riðu í Hraunsás ok sögðu tíðendin. Lastaði þau engi þeirra manna. Fóru þeir þegar um nóttina upp á Fítjar ok kómu við í Kalmanstungu. Skutu þeir inn um ljóra yfir rekkju Sturlu kefli, ok var þar á ristin vísa þessi, er lýsti víginu:

Örendr laut at leiri,
lagður törgu flagði,
Stafngrímr. Hlutum hefna
hjörvi Þórðar ok Tjörva.
Þekkiligr at þrakki
þvarr ok leiki darra
ernum fyr Þórarni
ellilauss at velli.²³

   Sturla fann keflit, er hann reis úr rekkju, ok las vísuna. Vissi hann þá, hverju sæta mundí. Gerði hann þá orð Hrana á Hranastöðum, fóður Stafngríms, at koma til fundar við sik. Fóru þeir síðan við tvo tigu manna ofan á Stafngrímsstaði ok fundu Stafngrím veginn. Sögðu konur þá Hellismenn hafa lýst þar víginu. Sturla sendí þegar eftir þeim Hallkelssonum, ok kómu þeir móts við hann. Nefndi þá Illugi votta at benjum. Skyldi hann ok bræðr hans vera sakaraðilar um vígsmálit. Svo vildi Sturla vera láta. Var svo Stafngrímr heygðr, sem fyrr telr.

17. Frá Þorgeiri.

Þorgeirr hét maðr, kallaðr gyrðilskeggi. Hann var sekr maðr ok kom sér því í sveit með Herði Grímkelssyni ok Hólmverjum ok þótti þar einna tillagaverstr.
   Þat hafði orðit, at þeir Þorgeirr gyrðilskeggi ok Sigurðr Torfafóstri fóru í land til matfanga við tólfta mann. Kom þá at þeim mjök á óvart Kollr Kjallaksson við tuttugu ok fjóra menn. Ok er þeir fundust, flýði Þorgeirr við sjaunda mann, en Sigurðr bjóst til varnar ok féll þar.
   Þorgeirr stökk þá á Arnarvatnsheiði. Safnaðist lið at honum. Vóru þat flest skógarmenn, ok eru þessir nefndir: Geirvaldr Austmaðr, er sekr hafði orðit um víg á Austfjörðum ok eigi utan komizt, Atli ok Ásgeirr, sekir báðir. Þorgeirr gyrðilskeggi kom á Fitjarnar ok skoraði á Hellismenn til viðtöku með kompána sína, ok varð þat, en brátt þótti Þorgeirr öllu spilla. Vóru nú oft nær þrír tigir manna í hellinum.

18. Sekt Hellismanna.

Bölverkr var nú ýmist með þeim í hellinum eða at Hraunsási, búi sínu. Vóru heimamenn hans lengstum tíu eða ellifu, flestir sekir. Auðunn ok Þorvaldr holbarki vóru ok oft heima á Þorvarðsstöðum. Leið nú af vetrinn.
   Á þingi um sumarit sótti Illugi svarti þá Bölverk fyrir víg Þórarins, bróður síns, ok Þórarin Smiðkelsson um víg Stafngríms. Sturla goði sótti Þjóðólf, Eirík skáld ok Örn um atför við Stafngrím. Torfi Valbrardsson sótti Auðun um forustu óaldarmanna ok banaráð við Kára ok þá alla Hellismenn með Þjóðólfi, er verit höfðu at vígi Kýlans ok brennu Kára. Ok er málit var reift, kómu engi gegnsvör af hendi Hellismanna, ok urðu þeir alsekir skógarmenn á þessu þingi. Var þá lýst sekt þeirra at Lögbergi í hvern fjórðung.
   En er þeir spurðu málslok þessi, kvað Eiríkr vísu:

Strangr var Sturla á þingi,
stáli, hvafts at málum,
annsamr endur, sennu
ofstærir, friðrofi,
hanga lýðum Hrungnis
herðir fjón, sektar ljóna,
vétölu virðir at táli,
vandráða styr jáði.²⁴

   Þá kvað Þorvaldr holbarki:

Frák, at fira seki
fjallgrams ráða hallar,
sækinn sýknu reka,
snart Illugi inn svarti.
Bleðja munat meiða
margremmi til snemma,
gunnelds, goða sinnu,
gnegg at veðri Tveggja.²⁵

   Auðunn kvað:

Hverfr at hefndum Torfi,
hnekkti vé at sekta
sinna Hymis hranna
húms í bjarga rúmi.
Neiss veðrat vörðr af þvísa
verglóðar né blóði
látrúðr hefnd at heyja
hvör með bitrum jöri.²⁶

19. Orrusta.

Eftir þingit safnar Sturla þegar mönnum at sér ok hafði nær fjórum tigum manna. Vóru með honum Bjarni, sonr hans, - var hann þá enn ungr ok þó inn efniligasti, - þar vóru ok þeir feðgar, Þorbergr kornamúli ok Eysteinn. Af hendi Torfa kom Þorkell, sonr hans, er síðan bjó at Skáney, ok Þorleifr Þjóstarsson frá Esjubergi, - hann var mikill fyrir sér ok trollaukinn mjök, - þeir bræðr, Hrani, faðir Stafngríms, ok Þorgils auga. Þar var ok Úlfr, sonr Rauðs á Rauðsgili. Úlfr bjó á Úlfsstöðum. Var hann bróðir Auðs, er Hörðr Grímkelsson hafði vegit. Illugi inn svarti átti annsamt ok mátti eigi fara, en þeir Tindr ok Finnvarðr kómu við átjánda mann. Var einn þeirra Gísli Þorgautsson. Margir vóru fleiri röskvir menn með þeim Sturlu ok Hallkelssonum, þótt eigi séu nefndir. Hrólfr á Geitlandi vissi mannsafnaðinn. Gerði hann þá orð Auðuni at vera varan um sik. Þá var Bölverkr í hellinum ok fylgdarmenn hans sex. Alls vóru þeir tuttugu og fjórir. Bjuggust þeir fyrir vandliga ok höfðu grjót ærit.
   Litlu síðar kom Sturla með flokkinn, ok var eigi at sökum spurt. Skipar hann sjálfr mönnum til atsóknar. Gekk hann sjálfr sunnan at virkinu við fimmtánda mann. Þar vörðu þeir Smiðkelssynir, Örn Austmaðr ok þrír aðrir. Þorleifr Þjóstarsson gekk norðan at við áttunda mann. Vóru þar fyrir Þjóðólfr, Þorgeirr gyrðilskeggi, Geirvaldr Austmaðr, Þorvaldr. Ósvífr hét inn fimmti. At austan sótti Þorbergr kornamúli ok Eysteinn við fimmtánda mann. Vörðu þann hluta virkisins Þorvaldr holbarki ok Eiríkr skáld við sétta mann. Þann hluta, er til vestrs vissi, sóttu Hallkelssynir ok Gísli Þorgautsson við tuttugasta mann. Þar varði Bölverkr við níunda mann.
   Tókst nú atsóknin. Varð eigi öðru við komit en skotum ok grjóti. Var sóknin erfið mjök, er vígit var traust, en menn harðir til varnar. Fengu margir menn Sturlu stór högg ok meiðsl af grjótinu. Gekk svo lengi dags, at eigi vannst á. Auðunn varp steini afar miklum til Hrana af Hranastöðum, ok kom á stálhúfuna. Lúðist hún undan, svo haussinn brotnaði. Hafði hann þegar bana. Bjarni Sturluson skaut spjóti í gegnum fylgdarmann Auðunar. Þórarinn Smiðkelsson sendi þat aftr til Sturlu manna, ok hafði sá bana, er fyrir varð. Þorleifr Þjóstarsson sótti fast at. Varp hann steini svo miklum fyrir brjóst Ósvífi, at tveir mundu trauðla lyfta, þó fullhraustir væri. Féll þá Ósvífr ok lézt síðan. Geirvaldr Austmaðr fekk steinshögg á höndina ok varð óvígr. Þjóðólfr hafði þá fellda tvo menn af Þorleifi. Þorvaldr holbarld ok Eiríkr skáld vörðust svo röskliga, at eigi leið langt, áðr þeir hrukku frá ok höfðu látit þrjá menn sína, en aðrir flestir sárir. Hallkelssynir sóttu þá Bölverk í ákafa, ok varð eigi at gert. Var þar óhægast atsóknar, en hægast vörn við at koma ok flestir til varnar. Urðu þó margir sárir af hvorutveggjum. Finnvarðr fekk sár mikit á kinnvangann. Hafði Bölverkr lostit hann með steini.
   Sturla sá nú, at eigi mundi á orkast at því sinni, ok bað menn frá hverfa, lézt fengit hafa ærinn mannskaða, látit sjau menn, en margir sárir. Vildu þat ok flestir, nema Þorleifr Þjóstarsson kvaðst nauðigr frá snúa. Reið Sturla heim síðan í Kalmanstungu ok hverr til sinna heimkynna, ok þótti sú ferð ill orðin.

20. Rán ok flótti Þorgeirs.

Nú hafði Sturla mannmargt ok varðhöld sterk þat sumar. Þótti honum einkis ills óvænt af Hellismönnum.
   Refr hét sauðamaðr Sturlu, slægr ok undirförull. Oft kom hann til fundar við Hellismenn ok gerðist vinr þeirra. Hét hann þeim at njósna um, ef þeim byðist ófriðr, ok svo at láta þá vita um athafnir Sturlu, en hann skyldi eiga fritt með fénað sinn, þóLt þeir rændi aðra bændr, því nú tóku þeir at ræna fénaði manna, er mannmargt var ok ekkert sparat, en þeir allir sekir. Hvatti ok Þorgeirr gyrðilskeggi þá mjök til ránanna.
   Geirvaldi Austmanni greru sár sín ok þeim öðrum, er sárir höfðu orðit. Bölverkr fór í Hraunsás til bús síns ok fylgdarmenn hans. Þeir Auðunn ok Þorvaldr holbarki vóru ok eftir á Þorvarðsstóðurn sem ósekir menn.
   Um haustit fóru þeir Hellismenn ofan í Síðu til rána it efra um Heiði ok ráku nær áttatigi geldinga til hellisins, er átti Illugi inn svarti, ok yxn fjögur, er Tindr Hallkelsson átti. Vóru fyrir þeim, er rændu, Þorgeirr gyrðilskeggi, Geirvaldr Austmaðr, Þormóðr strendill ok sex aðrir. Stukku þá ok margir sekir menn til þeirra, at eigí skorti á fjóra tigu vígra manna í hellinum. Þenna vetr var ok sá maðr með þeim, er kallaðr var Fjalla-Teitr.
   Síðan var á öndverðu vorí, at Þorgeirr gyrðilskeggi fór við tíunda mann úr hellinum ok hugðist at ræna yxnum frá Sturlu í Kalmanstungu. Ætlaði hann at koma á óvart, en fyrir því at Refr vissi um ráðagerð þeirra Þorgeirs, þá gerði hann Sturlu við varan, ok hafði hann því mannmargt fyrir. Urðu þeir Þorgeirr varir við mannsafnaðinn, áðr þeir riði at bænum, ok tóku þegar á flótta.
   Sturla brá þegar við ok elti þá norðr yfir háls ok upp með jökli. Bað hann menn sína gæta þess sem vandligast, at eigi næði þeir til hellisins. Urðu tveir þeirra teknir upp í hrauni ok drepnir. Geirvaldr Austmaðr komst í hraunkluft ok fólst þar. Var hann eigi fundinn. Þormóðr strendill náði einn til hellisins. Komst Þorgeirr gyrðilskeggi undan við sétta mann norðr á heiðar. Kom hann eigi síðan til Hellismanna ok stökk norðr á Strandir ok var þar drepinn.

21. Frá Starra ok Hellismönnum.

Nú líðr fram til þingloka um sumarit, ok var allt kyrrt. Ok er menn riðu af þingi, töluðust þeir við allir höfðingjarnir, Torfi, Illugi svarti ok Sturla, ok vissu menn ógerla, hvat í ráðagerð þeirra var. Er þat þá talit, at Illugi inn svarti legði þat til at heyja féránsdóma í búum þeirra Smiðkelssona ok Bölverks, því þá var Smiðkell nýandaðr, faðir þeirra, en þat taldi Sturla óráð, kallaði hægra veita at veiða þá, er þeir gætti búa sinna, ok varð Torfi á því ráði, ok létu þeir nú kyrrt vera um sinn.
   Maðr hét Starri. Hann var kallaðr Hólmgóngu-Starri, sonr Eiríks í Goðdölum í Skagafjarðardölum, Hróaldssonar, Geirmundarsonar, Eiríkssonar örðigskeggja. Starri var mikill maðr ok sterkr ok it mesta garpmenni. Bjó hann at Hofi í Goðdölum. Hann reið til þings norðan Kjöl Skagiirðingaveg þetta sumar, en fyrir því at hann fór erenda sinna í Borgarfjörð, hugðist hann at ríða Sandleið norðr, þótt sú leið væri honum lítt kunn.
   En er hann reið upp með Fljóti, kómu sex Hellismenn móts við hann. Var þar Þórarinn Smiðkelsson ok Þorvaldr holbarki, Eiríkr ok Þorvaldr bræðr, Þjóðólfr ok Örn. Þeir Þorvaldr holbarki vóru kunnigir ok sveitungar, en með því Starra var leið ókunn, bauð Þorvaldr honum fylgd sína. Riðu þeir með honum allt norðr á Vékelshauga.
   Varð þeim margrætt á leiðinni um mál ok sekt Hellismanna, en áðr Hellismenn hurfu afír, bauð Starri þeim at sýsla um utanferð þeirra, lét illendi mikil á högum þeirra at svo vöxnu. Tóku þeir Þorvaldr því vel ok glíkliga, ok bað Starri þá eigi síðar koma til Goðdala en þá þrjár vikur lifði sumars, ef Auðunn ok aðrir félagar þeirra vildi á þat líta, ok bundu þat fastmælum. Skildu þeir með vináttu. Reið Starri til bús síns, en Hellismenn suðr ok sögðu þeim Auðuni boð Starra. Tók hann því þakksamliga í fyrstu ok eggjaði Bölverk til með sér. Þótti honum ok fýsiligt, en svo fór, at þeir löttu þess mjök. Þótti þeim mikit fyrir at láta jarðir sínar.

22. Frá ráðagerðum.

Refr, sauðamaðr Sturlu, kom oft til fundar við Hellismenn. Vóru dáleikar með honum ok Auðuni miklir. Komst hann við þat at öllum ráðagerðum þeirra. Latti hann sem mest utanfararinnar, kvað ósýnt, hversu gæfist, en þótt óþokki nokkurr væri þar með mönnum, kvað hann þeir myndi eigi uppgefnir, - "enda mun," segir hann, "Sturla ok Hallkelssynir letjast at heimsækja yðr oft at jöfnum erendum ok áðr eru fengin."
   En í annan stað hét Sturla Ref fé miklu, ef hann vissi ráð til, at færi gæfist á þeim. Hafði hann ok heitit honum umsýslu sinni.
   Þetta sumar lét Auðunn húsa mjök bæ sinn á Þorvarðsstöðum, ok var hann löngum at smíðinni. Oft kom Refr at máli við Auðun at senda norðr á fund Starra, kvað hann eigi lítilþægan, ef þeir brygði af um ráðagerðir, þær hann hefði áðr um sýslat. Kveðr hann snilliráð at senda honum gjafir ok vináttumál til liðveizlu, ef nokkurs þyrfti við, kveðr bezt fallit, at sem flestir ráðist til þessarar farar, svo hann viti því glöggra vilja þeirra.
   Auðuni hugnaðist vel at ráðum Refs, fýstust ok margir norðrfararinnar, ok kom svo fyrir umtölur Refs, at þat var at ráði gert. Skyldu þeir fara tuttugu saman Hellísmenn með vingjafir Auðunar, ok lézt hann mundu koma til Goðdala at vetrnáttum ok sækja heilræði at Starra, hvernig með skyldi fara málaferli þeirra, ef setjast mætti rósta sú, er hafin var. At tvímánuði sumars skyldu Hellismenn sunnan ríða. Var mælt, at þeir dveldi nátílangt at Starra.
   Nú vissi Refr alla ráðagerð þeirra ok sagði Sturlu. Kvað hann þá ríða þegar at morgni, - "ok muntu nú," segir hann, "eigi koma slæligar at þér liðinu en ek finn ráðin til. Muntu ærna tómstund hafa til liðsdráttarins, ef þú sendir, þegar þeir ríða á brautu úr virkinu. Skal ek halda fénu upp á hálsinn frá bænum ok gneggja í ákafa, ef þeir búast. Skaltu þá þegar við bregða ok hafa menn á hestum."

23. Brenndr Auðunn.

Nú bjuggust þeir Hellismenn tuttugu saman um morgininn til fararinnar. Þar vóru þeir Þórarinn Smiðkelsson ok Þorvaldr holbarki, Þorvaldr ok Eiríkr bræðr, Þjóðólfr ok Örn Austmaðr, Þormóðr strendill ok Krákr Naddsson, Geirvaldr Austmaðr ok Atli, Ásgeirr ok Þóroddr, Hallkell ok Þorbjörn Ávaldasynir, Kárr langi ok Síðu-Ketill. Fjórir eru eigi nefndir.
   Refr sá, er þeir riðu. Hljóp hann þá fram á hálsinn ok gneggjaði sem mest. Vissi Sturla þá, hvat vera mundi, ok sendi þegar mann á Breiðabólstað til Torfa ok annan í Síðu ofan. En er orðsendingar Sturlu kómu til, brugðu þeir Torfi ok Hallkelssynir við skjótt ok kvöddu menn upp. Sturla bað ok menn upp standa um Hálsasveit ok aðra þingmenn sína. Hafði hann nær þremr tugum manna, en Hallkelssynir kómu með tuttugu. Torfi kom síðast við þrjá tigu manna. Alls höfðu þeir átta tigu.
   Þar vóru margir röskvir menn, Þorleifr Þjóstarsson frá Esjubergi, - hafði hann verit kominn til Breiðabólstaðar erenda sinna ok réðst til farar með Torfa, - Þorkell frá Skáney, sonr Torfa, var ok með föður sínum ok Goðormr Ragason, Óleifssonar hjalta, ok Þorgils orraskáld Þorvarðsson, Þorbjarnarsonar svarta, er síðan var með Ólafi kvaran í Dyflinni, ok margir aðrir röskvir menn. Með Hallkelssonum vóru þeir Hrútr Tannason, er átti Kolfinnu, dóttur Illuga svarta, Brúni úr Norðrárdal Geirmundarson, Gunnbjarnarsonar gands, - sonr Brúna var Þorbjörn, er síðan féll í Heiðarvígum, - ok margir hraustir menn, þó eigi séu nefndir. En þessir eru nefndir í liði Sturlu: Þorbergr kornamúli ok Eysteinn, sonr hans, Gísli Þorgautsson ok Úlfr Rauðsson frá Úlfsstöðum.
   Ok er allr flokkrinn var saman kominn, var þat ráðit at ríða fyrst at Auðuni ok drepa hann. Reið nú flokkrinn á Fitjarnar. Kom þá Refr til fundar við þá ok segir Auðun riðinn á Þorvarðsstaði ok þá Fjalla-Teit báða. Sneri flokkrinn þangat sem hvatast ok sló þegar hring um bæinn. En er Auðunn vissi, at ófriðr var, bað hann loka dyrum öllum, ok var svo gert.
   Torfi gekk at dyrum ok kvað alla grið skyldu hafa, er inni vóru, nema þá Auðun ok Teit ok aðra Hellismenn. Gengu þá út konur ok húskarlar nokkurir. Gekk þar út Jórunn, kona Þorvaldar holbarka, ok mær vetrgömul, dóttir þeirra Þorvaldar, er Jórunn hét, ok varð hún síðar móðir Þorbrands í Skarfsnesi.
   En þeir Auðunn ok Teitr vörðu dyrnar röskliga. Þrír vóru aðrir fylgdarmenn Auðunar. Varð Auðunn brátt tveggja manna bani, er hann skaut af boga út um dyrin, ok kallaði þó lítit at gert, er hann mætti engum þeim at skaða verða, er honum þótti hefnd í vera. Vildi hann hafa skotit at Torfa, en hann bað menn gæta sín, at mannskaða fengi þeir sem minnstan. Þá kvað Auðunn:

Torfi hremsur hörfar
hugerrinn at snerru,
blauðr þótt fífur fríðar
flengi glíkar tengu.
Heys at heinar ásum
hvat mundi sjá rata
álms, ef ætti á hólmi
einvígi mik reyna?²⁷

   En fyrir því at húsin vóru rammger, þá þótti þeim Torfa seint at vinnast. Fyrir því var eldr at borinn. Lysti þá upp reyk miklum. Því næst tóku viðirnir at loga. Sótti þá Auðun nú bæði reykr ok bál. Brast þá inn þekjan víða. Fekk Auðunn þá engri vörn við komit. Lézt Auðunn ok menn hans í rniðjum skála.
   En þat er frá Teiti at segja, at hann komst út um laundyr nokkurar, ok sá Brúni úr Norðrárdal, hvar hann fór, en fyrir því at hann var allra manna fóthvatastr, höfðu þeir hans ekki. Þá var nær miðjum aftni, er brennunni lauk.

24. Víg Bölverks.

Síðan héldu þeir Torfi flokknum í Hraunsás ok kómu Bölverki mjök á óvart. Var hann fyrir með níu manna. Illugi inn svarti renndi skeið at virkisvegginum ok komst við þat upp. Hljóp Tindr þegar á hæla honum. Luku þeir upp virkishurðinni. Gengu þeir þá upp Finnvarðr Hallkelsson, Þorgils orraskáld, Hrútr Tannason ok margir aðrir. Höfðu þeir Illugi vegit þrjá menn af Bölverki, áðr hann næði vopnum sínum. Bölverkr hjó til Úlfs Rauðssonar á öxlina. Varð þat at vígi. Ok því næst hjó hann á háls Hámundi, fylgdarmanni Illuga, ok tók nær af höfuðit. Hrútr Tannason lagði þá til hans spjóti. Hrataði hann við þat út af virkinu ok skeindist lítit. Tindr Hallkelsson stökk þegar eftir Bölverki ok lagði hann í gegnum.
   Þar féllu allir menn Bölverks, ok þótti sókn sjá mjök skörulig orðin. Þá kvað Tindr:

Hörð var rimma, þars ramman
reyni lagðik fleini,
Bölverk í breiðu virki,
ben holdreyra genju.
Rann á iðju önnungs
otráður vellbroti,
Illugi fyrstr allra
ótvinn garpa sinna.²⁸

   Eftir þat riðu þeir höfðingjarnir með flokkinn í Kalmanstungu.

25. Frá Hellismönnum ok Starra.

Nú kómu þeir Hellismenn til Goðdala, er norðr riðu, ok tók Starri vel við þeim. Þá hann gjafir Auðunar, en lét sér fátt um finnast, er hann vissi, at þeir hefði brugðit utanferð sinni. Kvaðst hann vanafla at veita þeim lið til hlítar við ofrefli, er móti væri, lét eigi örvænt, at til meira drægi um mál þeirra. Dvöldust þeir þar um náttina. Um myrgininn bjuggust þeir, ok bað Starri, at Auðunn skyldi sunnan koma sem skyndiligast, ef hann vildi sínum ráðum fyrir hlíta.
   En áðr þeir skildu, mælti Þorvaldr holbarki: "Draum dreymdi mik, Starri, í nótt, ok muntu nokkut af gera."
   Kvað hann þá vísu þessa:

Hljópu at oss fákar
hengikjöftu,
átta tigir
of Yggjar mey,
slitu hrynserki
hjörvi góma
óra, svá blóðgir
eftir lágum.²⁹

   Starri mælti: "Eigi kann ek drauma at ráða, en allótryggiligr þykkir mér draumr sjá. Mun ek bjóða þér með mér at vera í vetr með þá félaga þína, er þú vill til kjósa."
   Þorvaldr bað hann hafa þökk fyrir boð sitt, - "en eigi æðrumst ek við draumskrök þessa, enda læt ek eigi eina konu mína vetrarlangt."
   Eiríkr skáld kvað þá vísu:

Blóðörnu sák bráða
braut und hifinskautum
flugar fóru. Baga
fylgjur. Telk í dylgjum.
Ilþorn eldi mörnis
alfáðir ferð háðu,
mitt at mjötuð styttu,
meinrammir floghrammi.³⁰

   "Ekki umbætir draumr sjá," kvað Starri, "ok þurfið þér varúðar við."
   Eiríkr mælti: "Eigi mun ek við örlögum sjá, ok ferr sem auðnast."
   Skildu þeir Starri með vináttu. Riðu nú Hellismenn norðan, sem leiðir lágu.
   En þat er frá þeim Borgfirðingum at segja, at þeir riðu allir höfðingjarnir, Sturla, Torfi ok Illugi, með allan flokkinn á Fitjarnar ok höfðu þar fyrirsát í lág nokkurri, er síðan er kölluð Vopnalág. Lágu þeir þar með vopnum sínum lengi dags ok biðu svo Hellismanna, ef þeir riði norðan. Máttu þeir eigi sjá mannsafnaðinn, fyrr en fram var riðit af hálsi þeim, er norðr liggr frá láginni ok síðan var kallaðr Þorvaldsháls.

26. Dráp Hellismanna.

Hellismenn riðu nú, unz suðr hallar af hálsinum. Þá sá Eiríkr spjót uppi í láginni ok skjöldu fagra fyrir blika, en hestar þeirra vóru bundnir niðri í hrauninu. Eiríkr kvað þá vísu:

Skínn á skjöldu frána.
Skúfar blika þar mikit,
fleinar, fáðir brýnum,
fjaðr-oddaðir þaðra.
Telk þar ferð at fólki
fýsa hefndarvísa.
Ý bendum vér öndvert
öld á hinzta kvöldi.³¹

   Nú brugðu þeir Torfi skjótt við með flokkinn, er þeir sjá för þeirra, ok sneru á móti þeim. Var þá engi kostr annarr en berjast við slíkt ofrefli liðs, ella at gefast upp ok selja af hendi vopnin. Tóku þeir þat ráð at berjast ok vinna sem mest, áðr félli.
   Þorleifr frá Esjubergi fór fyrstr ok lagði gegnum þann Hellismann, er Þóroddr hét. Tókst nú bardagi harðr, en með því liðsmunr var ærinn ok öllum megin varð at þeim gengit, þá hallaði skjótt á Hellismenn. Þjóðólfr gekk hart fram ok felldi þrjá menn, ok þá hjó hann á öxl þeim manni, er Ljótr hét, gildr bóndi frá Veggjum, ok gekk á hol. Lézt hann þar. Þórarinn Smiðkelsson varðist ok karimannliga. Er mælt hann væri í stakki yfir brynju úr sauðarvölum einum. Þá hamaðist Þorleifr frá Esjubergi ok hjó Þjóðólf með öxi í höfuðit, svo haussinn klofnaði, ok féll hann þar. Þórarinn Smiðkelsson gekk fram eftir honum. Hafði hann skjöldinn yfir sér ok rak fram spjótit. Varð hann þriggja mana bani.
   Þá mælti Finnvarðr Hallkelsson: "Varaðu þik, Völustakkr, fallinn er hann Fjögramaki."
   Þórarinn mælti: "Eigi veldr sá, er varar, ef vel vill."
   Stóðu þá öllum megin vopn á honum, en hvergi gekk á stakkinn. Þá hjó Finnvarðr þvert um herðar honum, ok hraut brandrinn af ok beit eigi á. Hjó þá Þorleifr flatt á síðu Þórarni. Tók þat högg sundr stakkinn ok brynjuna ok gekk á hol inn milli rifjanna. Lét hann þar líf sitt.
   Þá hafði Hrútr Tannason vegit Ávaldasonu, Hallkel ok Þorbjörn, en Þorgils orraskáld vó Kár inn langa. Tindr Halikelsson hjó Örn Austmann banahögg. Hann vó ok Síðu-Ketil.
   Þorvaldr holbarki varðist alldrengiliga. Sóttu hann þeir feðgar, Þorbergr kornamúli ok Eysteinn, ok Bjarni Sturluson. Varðist Þorvaldr alllengi, áðr hann lagði Þorberg í gegnum. Þá hjó Eysteinn af honum höndina í úlflið. Varðist hann þá lítt upp þaðan, áðr Eysteinn vó hann.
   Eiríkr skáld varðist frækiliga langa hríð. Skaut hann spjóti í læri Torfa Valbrandssyni. Heimti Torfi þá at drepa hann sem fyrst. Bundu menn sár Torfa. Var þat svöðusár.
   Fóru þeir nú á flótta aðrir Hellismenn, er enn vóru lífs. Þormóðr strendill komst á hest ok flýði ofan með Fljóti. Krákr Naddsson náði ok hesti ok þeir Ásgeirr ok Geirvaldr. Atli tók ok undan. Þorvaldr varð tekinn á hálsinum. Hjó hann Gísli Þorgautsson, því þeir Sturla ok Finnvarðr eltu þá við marga menn. Varð Atli tekin við læk nokkurn, ok hjó hann Gísli Þorgautsson, - heitir þar síðan Atlalækr, - en Ásgeirr við brunn einn. Vó Brúni hann. Geirvaldr komst í gnípu litla á Arnarvatnsheiði. Þorgils orraskáld skaut þá gegnum hann spjóti. Heitir þar síðan Geirvaldsgnípa, en Ásgeirsbrunnr, þar Ásgeirr var veginn. Krákr tók lengst undan. Eltu þeir hann allt á Sand norðr. Reið hann þá austr sandinn at fjalli einstöku, hljóp af hestinum ok í fjaliit. Sýndist þeim þá kynliga við bregða. Sagði svo Sturla síðan, at tröllkona tæki þar við Kráki báðum höndum. Sneru þeir við þat aftr ok höfðu hans ekki. Heitir fjall þat síðan Krákr á Sandi, en þeir ætluðu tröllkonuna verit hafa úr Kerlingarfjöllum, er kölluð eru þaðan í austr, ok at hún væri dóttir Surts jötuns í Surtshelli.

27. Undankoma Eiríks.

Lambkárr hét heimamaðr Torfa, er vó tvo Hellismenn við hlið Eiríks skálds. Slæmdi Eiríkr þá til hans sverðinu, ok tók hann sundr. Síðan vó hann Þórð frá Brennu. Hafði hann höggvit tvo Hellismenn, er teknir urðu. En í því bili hjó Bjarni Sturluson fót undan Eiríki. En með því hann var hverjum manni hvatfærari, hnekkti hann undan ok komst á hest sinn. Hleypti hann þvert yfir hraunit ok stefndi at jökli þeim, er síðan er kallaðr Eiríksjökull. Illugi ok Tindr eltu Eirík við tíunda mann allt at jöklinum, en er hestr hans kom í brattann, var hann þrotinn með öllu. Hnekkti Eiríkr þá öðrum fæti í gnípu þá, er síðan heitir Eiríksgnípa. Hafði hann þar vígi gott ok velti ofan grjóti miklu, svo mörgum lá við meiðslum. Fengu þeir eigi sótt hann. Þá kvað hann:

Braut með hugprútt hjarta
hraun of rann ek þannig
ötull öðrum fæti.
Eggspor sviðu leggjum.
Lýða fár mun á láði
leika svá vígs at reiki.
Hljópk í háva gnípu,
hrokkinn þjóð, stokkinn blóði.³²

   Þótti eigi dælt at honum at sækja, ok sneru þeir Illugi frá. Lézt Illugi eigi heldr vilja vinna á helsærðum manni. Töldu ok flestir honum bana vísan ok sneru frá. Fóru menn við þat til hellisins ok tóku þat, er fémætt var, ok riðu heim síðan. Þótti sú ferð allvel orðin, er slíkir óaldarmenn vóru af dögum ráðnir.
   Illugi inn svarti kvað vísu þessa eftir dráp Hellismanna:

Lagða húsa lögðis
lunda sák at grundu
átján hug við etju
ormjarðar böðharða.
Ginu yfir í einu
Auðun logar rauðir.
Gnustu þellu gneistar.
Goldit rán var hánum.³³

28. Hrólfr barg Eiríki.

Hrólfr á Geitlandi sendi á njósn sauðamann sinn norðr í hraun at vita tíðendi af fundinum. Æpti hann at fé um hraunit, meðan þeir börðust, ok sá tíðendi, er Eiríkr flýði. Kom hann heim ok segir Hrólfi, hvers hann var víss orðinn. Hrólfr fór þegar um nóttina ok barg Eiríki úr gnípunni ok hafði hann heim með sér. Var Eiríkr með Hrólfi um vetrinn, ok græddi Hrólfr hann á laun. Gekk Eiríkr við tréfót síðan.
   En þat er frá Þormóði strendli at segja, þá hann flýði af Hellisfiíjum, at hann hljóp ofan í Borgarfjörð, en þeir Þorkell Torfason ok Goðormr Ragason eltu hann við níunda mann allt at sæ ofan. En er hann sá, hve skeligir þeir vóru í eltingum við sik, hljóp hann á sæ ok svam út í sker eitt, er síðan heitir Þormóðssker. Tóku þeir þá skip ok reru fram til skersins. Ok er hann sá þat, hljóp hann upp á gnípu þá, er Þormóðsgnípa heitir, ok steypti sér þar ofan ok týndist þar.

29. Eiríkr ferr utan.

Um vorit sendi Hrólfr Eirík norðr í Goðdali. Tók Starri vel við honum ok tók honum far á Gásum norðr með góðum farareyri með þeim manni, er Snjólfr hét, háleygskum. Létu þeir í haf síð sumars ok fengu veðr hörð. Velkti þá lengi. Eitt sinn var veðr hvasst ok frjósandi. Þá kvað Eiríkr vísu:

Ægir stólmar ögurs
él, svát typptu felur
fjöll með faldi mjalla.
Frýs of allan vísund.
Rýkur Rán of lauka
regg sælostit hreggjum.
Gnestr í byrjar basti.
Borð sveigt hvatar norðan.³⁴

   Þeir tóku Hálogaland um vetrnáttaskeið. Fór Snjólfr til bús síns. Var Eiríkr með honum um vetrinn ok virtist hverjum manni vel. Snjólfr var kvongaðr ok átti dóttur gjafvaxta eina barna, er Gyða hét. Hún var kona kurteis ok vel mennt.
   Þat var at jólum, at hennar bað víkingr sá, er Vígbjóðr hét, illr ok óeirinn. Vildi Snjólfr með engu móti gifta honum dóttur sína ok synjaði þverliga. Skoraði hann þá bónda á hólm, ok kaus hann þat heldr en láta kúgast, þó Vígbjóðr væri ærinn bardagakappi, en Snjólfr engi styrjaldarmaðr ok heldr af æskuskeiði. Skyldi hólmgangan at miðju sumri. Fór Vígbjóðr við þat á brottu, ok bað honum engi maðr góðs.
   Eftir þat var bóndi fátalaðr löngum, er hann vissi sik svo vanafla við Vígbjóð. En með því, at Eiríkr þóttist eiga honum gott at launa, ok þat annat, at honum gazt stórvel at Gyðu, þá bauð hann Snjólfi at berjast við Vígbjóð. Tók bóndi því þakksamliga ok hét honum þegar dóttur sinni ok fé miklu. Bundu þeir þat fastmælum.

30. Eiríkr fellir Vígbjóð.

Nú líðr at hólmstefnunni. Kom þá Vígbjóðr við sjaunda mann, en Snjólfr hafði tólf menn. Þá hólmr var markaðr, lét víkingrinn ógurliga ok gnagaði skjöld sinn. Þá gekk Eiríkr móti honum ok kvað:

Genginn á tjösnu tanga
tamiðr hneitis framla,
ægiligr und augu,
ósnjall, vápn þars gjalla.
Hróks mun hrægu líki
horfin önd Náströndu
gista, hlaðgulls heiðar
harms ógefin armi.³⁵

   Þá mælti Vígbjóðr: "Eigi tel ek mér skammlaust at vega at þér á öðrum fæti, ok ertu allheimskr, at þú hyggr at sigra mik, er þú ert örkumlaðr. Eæð ek þér frá at hverfa, at þú hrapir eigi svo brátt til heljar, en ærit ert þú málhvatr."
   Eiríkr kvað:

Ótrauðr öðrum fæti
eirlaust mun ek dreyra
vekja, veitir freka
verðar, of heslis gerði.
Skammlaust órr fránn immir
egghildar mun trylldan
biðil blossa vaðla
bjarkar at sigrmarki.³⁶

   Reiddist nú Vígbjóðr ærit mjök. Hjó Eiríkr þá lil hans ok klauf skjöld hans í tvo hluti. Vígbjóðr hjo aftr skjöld Eiríks, svo at sundr tók, ok nam brandrinn lærit, ok varð hann sárr. Vígbjóðr heimti þegar hólmlausn. Í því hjó Eiríkr í höfuð honum, svo í heila stóð, ok kvað:

Örr hefr snarpr at snerru
snáka dýnu brákat
haus inn heiftarfúsa
hlyns benvöndur fenja.
Lýsu færat ljósa
láð í heljar váðum,
kvað í hattar heiði
hrægur lotti, ægum.³⁷

   Snjólfr þakkaði Eiríki afrek sitt með virkt allri. Eftir þat fekk hann Gyðu, dóttur hans, ok staðfestist með Snjólfi. Tók hann við búi, því Gyða, kona hans, átti allan arf eftir föður sinn. Þótti Eiríkr inn röskvasti maðr, ok vinsæll var hann háleygskum mönnum.

31. Víg Refs.

Þat er sagt, at Sturla goði yrði sóttdauðr. Tók þá við búi í Kalmanstungu Bjarni, sonr hans. Var Refr með honum, sá er vælt hafði Hellismenn.
   Þat var nú á einu sumri, at norrænir menn kómu út í Hvítárósi. Hét Þrándr stýrimaðr. Einn dag reið frá skipi Þrándar mikill maðr með alvæpni. Hann reið upp sveitir, sem leið liggr til Reykjadals ok svo til Húsafells ok yfir Hvítá neðan at garði í Kalmanstungu. Bjarni bóndi var farinn erenda sinna ofan á Mýrar, en Refr hlóð vegg, er komumaðr reið í garð. Stökk hann þegar af hesti ok hjó Ref banahögg ok kvað:

Fjörvanr fell til kvánar
Farmatýs inn armi.
Lyngnaðs vann fyr löngu
lóm at nornadómi.
Rekkju meiðum rökkvu
Refur þvísa hefir
goldit, at minn öldar
ilkvist græddan vildu.³⁸

   Konur heyrðu vísuna ok námu þegar. Fátt var manna heima á bænum, ok var honum eigi eftirför veitt, er hann reið braut. Þótti ok húskörlum Bjarna maðr sá eigi dælligr. Reið vegandinn til Húsafells ok fann bónda fyrir dyrum, er hann hjó kolvið, ok kvað komumaðr:

Liggur lævíss höggvinn,
lýsi ek því at vísu,
uppi í orða typpi
urðar rakki inn blakki.
Skararhnúk hefir skorinn
skjaldblætur at gjaldi.
At stóð öðrum fæti
Eiríkur með geiri.³⁹

   Bóndi nam vísuna, en komumaðr reið á brautu. Litlu síðar kom Bjarni heim ok spurði nú víg Refs ok með hverjum atburðum varð ok svo, at vegandi lýsti vígi á Húsafelli ok ljóðaði til.
   Höfðu menn þá fyrir satt, at Eiríkr skáld hefði vegit Ref. Er þat ok almælt, at hann fór þess erendis út hingat at hefna, sem hann mætti við koma. Hugði hann at vega þá Bjarna ok Ref báða, ef hann fengi færi á þeim.

32. Víg Gísla Þorgautssonar.

Eiríkr reið nú ofan Reykjadal, en þá barst svo at, at móti honum reið Gísli Þorgautsson við annan mann. Eiríkr kenndi hann þegar, skeiðreið at honum ok hjó með óxi, er hann hafði þá at vopni, á öxl honum, ok varð þat banasár. Við þat hleypti Eiríkr á brautu sem skjótast, en förunaut Gísla varð bilt ok sat yfir honum, þar til hann lézt.
   Eiríkr reið ofan allt í Bæ. Stóðu húskarlar þar at verki. Lýsti hann fyrir þeim víginu ok reið við þat til skips. Hafði hann þá svo til stillt, at Þrándr var búinn til byrjar ok lét í haf. Kom Eiríkr síðan heim til bús síns. Varð hann gamall maðr, at mælt er, ok mikil ætt komin frá þeim Gyðu ok Eiríki.

33. Frá Bjarna ok öðrum.

Bjarni Sturluson deildi við Hrólf á Geitlandi ok sonu hans um Tunguna litlu. Þá hét Bjarni at taka kristni. Eftir þat braut Hvítá út farveg þann, er hún fellr. Þá eignaðist Bjarni Tunguna litlu ok ofan um Grindr ok Sölmundarhöfða ok bjó á Bjarnastöðum í Tungunni litlu. Efndi hann ok heit sitt ok kristnaðist.
   Hrólfr gaf Oddi Ýrarsyni Þorlaugu gyðju, dóttur sína. Því réðst hann vestr at Ballará ok bjó þar lengi síðan, ok var hann kallaðr Hrólfr at Ballará.

Athugasemdir og skýringar:

1) spor hdr.
2) skíma hdr.
3) Álftanesi hdr.
4) Þannig hdr.
5) Úlfsson hdr.
6) Vígamaðurinn hefir verið leiddur Gjallarbrú á enda (er kominn til Heljar). Eg vann á Kýlan með vopnum, brýndur til ófriðar af föðurhefndunum. Hin síðhyrnda öxi gnast á breiðu brjósti hans. Skaðinn eftir hinn vegna (föður minn) er ekki að hálfu bættur, þótt eg felldi Kýlan.
7) Hinn mikli fjandskapur er goldinn Kára með dauða hans. Ljósir eldslogar urðu honum að bana. Snarkandi eldur felldi húsin til jarðar. Þannig eru launin fyrir morð Karla greidd rösklega af hendi.
8) Sturla lætur, strangur mjög, veita atgöngu að virkinu. Eg veit, að hann gejur að sök víg og brennu Kýlans og Kára. Herðum sverðagnýinn á skjöldunum. Látum steinana svara greinilegar þegnum hins vegna.
9) Strangur Sturla sækir brátt staðinn með sverði. Aðsókn goðans linast, ef vér köstum steinum á móti. Högg glymji á hjálma í snörpum bardaga. Eg ætla, að garparnir að sunnan guggni á því að heyja orrustu.
10) Ef þú þykist hafa þrek til, hofgoði, þá láttu þitt breiða sverð bíta á fægða skjöldu. Vinsældir þeirra Hallkelssona verða harla litlar, um það er hugdjarfir Hellismenn eru að velli lagðir.
11) Sit heill með jötnaþjóð í helli þínum, hinn hamrammi, með hjálm á höfði og sverð í hendi, þú hinn dimmraddaði óvinur afsláttarfjárins.
12) Frægur niðji sonar Dofra, þess er fóstraði hinn norræna konung (Harald hárfagra), stærstur þeirra, er Ísland byggja, bjargvættur manna, laus við meinsemi, þú munt hvorki vera undirhyggjufullur né lævís, þú ættingi Svaða jötuns úr Syrgisdölum.
13) Eg heiti á þig til heilla Hellismönnum, þú, sem ert tryggastur og týhraustastur allra vætta. Eg skal lofa þig í ljóðagerð minni. Þó að einskis nýtar vísur fljóti með í kveðskap mínum, færi eg þér fullgert kvæði af munni fram úr huga mér.
14) Eg mun lofa þig til árs og friðar hverri skepnu og mannanna börnum. Eg heiti þér uxa og hryssu um jólin, er borið verði fram til matar á steinborði þínu.
15) Mæltu svo fyrir, sem eg mundi kjósa, að eg ætti fyrir konu hina handbjörtu dóttur Smiðkels, hina dýrlegu mey. Þá mundi gleðin sannarlega vera förunautur minn.
16) Ráð Hrólfs eru miðlungi djarfleg, og kunnum vér engar þakkir fyrir þau. Ráð hans brýnir oss til bleyðiskapar og er mönnum til litils fagnaðar. Engir af oss eru svo sekir, að vér leitum oss hugprúðir fars úr landi. Hörð vopnasenna mun eiga sér stað í Borgarfirði.
17) Hin ódjarflegu ráð Hrólfs munu reynast heilræði í deilum yðar. Hermaðurinn (þú) mun síðar sanna það, hvert goðin stefna reiði sinni. Fullerfið forlög, sem löngu eru ákveðin af nornunum, munu koma vígamanninum (þér) í koll, ef þú skiptir eigi um hug.
18) Flokk vorum er engin raun að fjandskap þessum. Vér hræðumst lítt fullhugann Sturlu, Hallkelssyni, vopn eða stefnufarir. Eg tel, að fylking Torfa muni treg að fara á móti þér, Auðunn. Mönnum þykir óþokkáverk að mæla eftir þræl.
19) Eg mun lítt hika við að höggva hina herklæddu, efldu kappa, ef þeir leggja til bardaga og einn maður gengi á vígvellinum á móti einum með biturt spjót, - það (hik mítt) ætla eg, að enginn gæti sannað.
20) Hermaðurinn Auðunn með rauðan skjöld ann goðum þess að vinna níðingsverk. Sá herskái maður víkur ekki fet til undanhalds í blóðugum bardaga. Það megi frétta hinír grátklökku menn, aðgerðalitlir í orrustu.
21) Hinn hugdeigi bardagamaður, sem ber skjöld, sverð og hjálm, hrekkur undan, þar eð sár leita mjög á hann. Sá, sem flýr í flokk fylgdarmanna sinna á vígvellinum, mun ekki megna að eiga með öruggum hug vopnaviðskipti við einn mann.
22) Þú ert heillum horfinn, Sturla. Menn þínir stráfalla í bardaganum. Öxarhögg ríkismannsins bila af hugleysi. Hann hörfaði burt frá aðsókninni að virkinu, ákafur í bardaga. Maðurinn flýði þannig vonsvikinn frá hellinum.
23) Stafngrimur féll örendur til jarðar, lagður spjóti. Vér urðum að hefna Þórðar og Tjörva með sverði. Hann féll ellilaus að velli fyrir hinum hrausta Þórarni, kunnur að málaþjarki og bardögum.
24) Sturla, sem beitti áSur vopnum kappsamlega, ófriðarseggurinn og friðrofinn, var strangur í máljlutningi sínum á þingi hann eykur fjandskap við menn og gerir þá seka, virðir heilög mál að engu og kaus heldur vandræða ófrið.
25) Eg hefi frétt, að lllugi inn svarti, sem sækir fast að hrinda sýknu vorri, hafi brátt gert Hellismenn seka. Hið ramma hatur goðans eða gnýr orrustunnar mun ekki orka að kvista oss hermennina of skjótt niður.
26) Torfi hyggur á hefndir og spillti þinghelginni með því að gera Hellismenn seka. Eg þarf hvorki að blygðast mín fyrir petta né neinn manna vorra fyrir að taka blóðuga hefnd með bitru sverði.
27) Torfi, sem er harðfylginn í bardaga, hörfar undan örvunum og gerist hugblauður, þó að hinar friðu örvar, líkar töngum, dynji á honum. Hvað mundi sá maður komast fram í bardaga, ef hann ætti að þreyta við mig einvígi á hólmi?
28) Þar var hörð orrusta, er eg lagði hinn rammeflda vígamann, Bölverk í hinu breiða virki, með spjóti. Illugi, hinn snarráði ríkismaður, rann fyrstur allra kappa sinna ótrauður upp á virkið.
29) Áttatíu úlfar hlupu að oss yfir grundina og slitu brynjur vorar með tungunni, svo að vér lágum blóðugir eftir.
30) Eg sá hraðfleyga, blóðuga örnu, sem fóru fljúgandi hátt á lofti. Illar fylgjur baga mig. Eg tala undir rós. Þeir þreyttu ferð sína með hræblóðugar klær, illsterkir í flughrammi sínum, til þess að stytta mér aldur.
31) Það skín á bjarta skjöldu. Hjálmskúfar blika þar mjög, og þar eru fjaðurodduð spjót, sem eru brýnd gljáandi. Eg tel þar vera hefnigjarnt lið, sem fýsir til bardaga. Vér bendum boga vorn gegn þeim mönnum fram á hinzta kvöld.
32) Eg hljóp þannig ötull á öðrum fæti brott yfir hraunið með hugprútt hjarta. Mér sviðu fótarsárin. Fáir menn á landinu munu leika þetta eftir mér í bardaga. Eg hljóp upp í hina háu gnípu á flótta undan mönnum og blóði stokkinn.
33) Eg sá átján lina bardagamenn, sem eru nógu harðskeyttir að sóa fé, falla til jarðar. Rauðir logar gleyptu Auðun sér í lagi. Eldurinn í viðunum snarkaði. Honum var goldið ránið.
34) Ægir magnar sjódrifið, svo að felur hina snævi þöktu fjallatinda. Skipið klakar allt. Sjórinn rýkur um skipið, sem er lostið af öldunum í hríðarbyljunum. Það marrar í reiðanum. Hin bjúga fiöl (skipið) skríður hratt að norðan.
35) Hinn alvani vígamaður er genginn á hólm, ægilegur ásýndum og ósnjallur, þar sem vopnin tala. Önd þessa raums, skilin við dauðan náinn, mun gista a Náströnd án þess að haja notið armlaga konunnar.
36) Eg mun ótrauður vekja blóð hlífðarlaust á hólminum, vígamaður, þótt eg sé á öðrum fæti. Vort fægða sverð mun svikalaust gera biðil meyjarinnar trylltan, er eg vinn sigur í bardaganum.
37) Hið skjótfæra sverð mitt, sem er snarpt í orrustu, hefir brákað hinn heiftarfúsa haus mannsins. Hann, sem er í ægilegum klæðum heljar, fær ekki hina ljóshærðu konu. Hræblóðugt sverð söng í höfði honum.
38) Hinn vesali maður féll dauður til jarðar. Nornirnar hafa fyrir löngu dæmt honum dauða fyrir svikin. Refur hefir með þessu goldið hinum hraustu mönnum fyrir það, að þeir vildu græða fót minn.
39) Hinn blakki Refur liggur lævís höggvinn uppi í (Kalmans)tungu. Vissulega lýsi eg því. Hann fekk að launum klofið höfuð. Eiríkur stóð á öðrum fæti að því með spjóti sínu.