Fjörutíu Íslendinga þættir: Egils þáttr Síðu-Hallssonar

Fra heimskringla.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif Dansk.gif


Fjörutíu Íslendinga þættir

Egils þáttr Síðu-Hallssonar

Þórleifur Jónsson gaf út
Reykjavík, 1904




Á einu sumri er sagt, at Egill sonr Halls af Síðu fór útan af Íslandi til Noregs með þeim manni, er Tófi hét, ok var Valgautsson; Tófi var gauzkr maðr ok göfigr at kyni. Svá er sagt, at Valgautr faðir hans var jarl á Gautlandi. Þeir Tófi feðgar vóru óskaplíkir, þvíat jarl var blótmaðr mikill; enn Tófi lagðist í víking þegar á unga aldri. Tók hann þá skírn ok rétta trú. Tófi var á vist með Agli um vetrinn á Íslandi, áðr Egill fór útan með honum. Þeir urðu vel reiðfara um hafit, ok komu við Noreg. Var þá Ólafr digri konungr í Noregi. Þat segja sumir menn, at Þórlaug kona Egils fœri með honum ok Þórgerðr dóttir þeira, átta vetra gömul. Ok er þeir Tófi ok Egill finna Ólaf konung, býðr konungr Tófa til sín, ok þeim Agli báðum. Þeir þekkjast þat vel og fara til hirðarinnar; virðir konungr þá mikils, ok þykkir Egill merkiligr maðr, sem ván var at, fyrir ættar sakir. Skemmu leigðu þeir handa þeim mœðgum, þá er þeir fóru til hirðvistarinnar ok bjuggu þær þar um hríð. Þat er sagt, at þá er þeir höfðu verið þar nökkura hríð með hirðinni, at þeir ógleðjast mjök. Konungr finnr þat brátt ok spyrr, hvat til kæmi? Egill svarar: „Mér þœtti þat meiri sómi, herra, at hér væri með hirðinni kona mín ok dóttir; enn fyrir vanda sakir kunnum vér eigi þess at biðja“. „Þat viljum vér þó gjarna gera“, segir konungr, „ef yðr líkar svá betr“. Nú fara þær þangat til hirðarinnar; ok er konungr sér meyna Þórgerði dóttur Egils, þá mælti konungr ok kvaðst þess vænta, at sú mær mundi eigi gæfulaus, ok svá bar raun á, því at hon var móðir Jóns biskups hins helga. Nú eru þau með hirðinni um vetrinn, ok er várar, spyrja þeir Tófi, ef konungr lofar þeim at hafa kaupferð um sumarit. Enn hann lézt eigi lofa mundi sumarlangt: „Fyrir því, at mér eru send orð af Knúti konungi, at vér skulim eiga sáttarfund í Danmörk um þetta sumar í Limafirði, ok ætla ek at koma til stefnunnar“. Nú býst konungr til þessarrar ferðar, ok hefir hann níu skip ok góða skipan, ok fara þeir með honum Egill ok Tófi. Er nú eigi getit um ferð konungs, fyrr en hann kemr í Limafjörð. Ok er þeir eru þar komnir, þá er Knútr konungr eigi þar, ok er hann vestr á Englandi. Verðr Ólafr konungr þess varr, at Knútr er í svikum, ok hyggr at sœkja fund þenna með fjölmenni. Segir Ólafr konungr nú mönnum sínum, hverjar fréttir hann hafði um ráðagerð Knúts konungs, „ok vil ek“, segir hann, „at vér bíðim hans eigi hér; þykkir mér hann nú hafa af brugðit fyrir þessum sáttarfundi, ok munum vér freista at gera hér upprásir ok herja á landit Knúts, ok gjalda honum svá svikin ok ginning þessa“. Gengu nú af skipum sínum, ok gera uppgöngu á landit, ok verðr fólkit hrætt mjök, ok afla þeir mikils fjárhlutar. Konungr mælti svá fyrir, at þeir skyldi taka fimtán vetra menn ok þaðan af eldri, ok leiða ofan til skipa; ok nú fá þeir mikit fé ok marga menn tekna. Landslýðrinn flýði undan, enn þeir ráku flóttann, ok þar kom, at konungr bauð at stöðva skyldi liðit ok hverfa aftr: „Því at ek sé nú bragð þeira, at þeir munu þegar við hrökkva, er þeir fá afla nökkurn til, enn flýja undan þangat til, ok teygja oss frá skipum várum“. Nú snúa þeir til skipanna, ok er allir váru a skip komnir, þá biðr konungr þá brott leggja; búast þeir nú ok liggja búnir; síðan hafa þeir tjöld nökkur á landi, ok váru þar varðveittir í hinir herteknu menn, ok var þangat at heyra grát mikinn ok kveinan.


2. Svá er sagt, at Egill Hallsson rœðir við Tófa félaga sinn: „Þetta eru ill læti ok hörmulig, er menn þessir hafa, ok mun ek fara ok leysa þá“. „Ger eigi þat, vinr“, segir Tófi, „því at konungr leggr þar fyrir reiði sína á þik, ok vilda ek, at þú yrðir eigi fyrir henni“. „Eigi má ek heldr þetta bera“, segir Egill, „því (at) miklu er fólk þetta aumara, ok má ek eigi heyra læti þeira lengr“. Sprettr upp síðan, ferr til tjaldsins ok leysir bandingjana alla ok lætr þá svá burt hlaupa, ok eru þeir senn ór augsýn. Nú er sagt, at menninir eru á brott, ok svá, hverr þá hafði leysta. Konungr varð mjög reiðr við þetta, ok segir at hann skuli þar fyrir hafa víti nökkut ok sína reiði. Er nú þó kyrrt um nóttina. Um morguninn eftir, er þeir eru albúnir ok látnir ór laginu, þá kemr þar maðr hlaupandi af landi ofan, kallar út á skipin ok segir sik eiga nauðsynja erindi at finna konung; enn þeir gáfu engan gaum at kalli hans. Tóku þeir þá at sigla með björgum nökkurum, ok bar eitt skipit fram undan. Enn er þeim manni, er kallat hafði, þótti þeir daufheyrðir við, þá hleypr hann fram eftir björgunum ok kastar ofan á skipit, þat er fyrst fór, glófum; sýndist þeim sem dust ryki ór glófunum, ok síðan hleypr hann á brott. Enn þat fylgir sendingu þessarri, at sótt kemr svá mikil á skipin, at menn gátu varla borit óœpandi, ok fengu margir bana af. Nú tók Egill ok sóttina, ok svá harða sem þeir, er harðasta fengu, þess at eigi gekk önd ór honum. Enn hann barst á svo prýðilega, at eigi kom stynr ór hálsi honum. Egill mælti við Tófa, at hann skyldi segja konungi, at hann vildi gjarna finna hann. Tófi gerir svá, at hann fór á fund konungs, ok segir honum sóttarfar Egils ok orðsending, enn konungr svarar honum engu orði. Tófi segir nauðsyn á, at þeir finnist. Konungr var svá reiðr, at með engu móti vill hann fara á fund Egils, ok segir Tófi Agli svá búit. Egill biðr Tófa at fara í annat sinn ok flytja mál sitt við konung. Tófi gerir svá, ok segir konungi, at maðrinn er at fram kominn, „ok vill nú iðrast mjök þess, er hann hefir gert, ok leggja allt á yðart vald, ok ger svá vel, herra, at þú fyrirlít eigi manninn svá mjök, ok miskunna honum“. Konungr leit við Tófa reiðuliga, ok bað hann burt ganga. Tófi segir nú Agli, hvar komit er, ok þykkir Agli nú mikit með öllu saman: fengit reiði konungs, enn orðit fyrir ákomu mikilli, svá (at) hann þykkist eigi vita, hvern enda eiga mundi. Egill biðr enn Tófa ganga fyrir konung, ok biðja sér eirðar; „ok hitt Finn Árnason um leið“, segir hann, „ok bið hann ganga fyrir konung með þér, ok biðja mér eirðar við hann, at hann fyrirlíti mik eigi, svá sem á horfist“. Nú hittir Tófi Finn, ok segir honum allan málavöxtinn; gengr hann þegar á konungsfund ok Tófi með honum. Síðan mælti Finnr: „Herra“, segir hann, „ger nú fyrir yðra tign ok æru, at þér hjálpit manninum, er nú liggr nær sem dauðr, ok sé, hve mikill drengr hann er ok hreystimaðr, því (at) þat fær engi maðr skilit, at stynr komi ór hálsi honum; hygg at, herra, hvat tign yðarri byrjar, ok fyrir várn vinskap, þá gakk til hans ok lát hann njóta gœzku yðarrar“. Konungr svarar: „Hitt hugða ek“, segir hann, „at engi skyldi minna manna dirfast at brjóta mín boð; enn fyrir þín orð, Finnr, þá má ek ganga á fund Egils, ok víst vilda ek þess Guð biðja, at hann léði honum líf til þess, at ek mætta gjalda honum víti nökkut fyrir þat, er hann gerði“. „Já, herra“, segir Finnr, „þat er á yðru valdi“.


3. Nú ferr konungr á fund Egils, ok sér, at hann er mjök máttfarinn. Var þat allra manna mál, at eigi hefði þeir sét hraustara mann. Enn er Egill sér, at konungr er kominn á skipit, fagnar hann honum vel. Konungr tók eigi kveðju hans, Þá mælti Egill: „Þess vilda ek biðja yðr, herra, at þér tœkit hönd yðarri á brjóst mér, ok vænti ek þar af miskunnar mér til handa, þó at ek hafa eigi verðleika þar til“. Þat þótti mönnum á finnast, at konungi þótti mikit um vert. Brá konungr þá dúki fyrir augu sér, ok leggr síðan hönd sína fyrir brjóst Agli, ok mælti svá: „Þat má um mæla, at þú ert œrit hraustr“. Svá er frá sagt, at við átök konungs linar þegar sóttinni; gekk konungr þá á brott, enn Agli batnar stund frá stundu, ok þar kemr, at hann verðr alheill. Þat er sögn sumra manna, at Knútr konungr hafi keypt af einum finnskum manni mjök fjölkunnigum, at hann skyldi fara til Limafjarðar á fund Ólafs konungs, ok gera svá af kunnleik sínum, at konungr ok lið hans fengi sótt svá illa, at þeir biði af aldrtila, ef nökkut dveldist för þeira, svá at hann mætti ná þeim, ok hafi sá þess háttar maðr verit, er glófunum kastaði. Nú er eigi getit um ferð Ólafs konungs, fyrr enn hann kom heim í land. Biðja þeir þá, Egill ok Tófi, sér vægðar við konung, ok bjóða nú konungi fébœtr sem honum líkar. Konungr segist eigi fé hafa vilja, ok segir eina lausnina á þessu máli. „Hver er sú? herra“, segja þeir. „Aldrigi komit þit í mitt vinfengi“, segir konungr, „nema at því einu, at af ykkrum brögðum ok kœnleik verði þit svá ríkir, at Valgautr faðir þinn, Tófi, komi á várn fund. Nú ef svá verðr, þá skulu þit lausir undan þessum sökum“. Tófi svarar: „Þat er skjótast um at rœða, at fyrir hvatvetna fram vildum vit eigi hafa yðra reiði; enn þó veit ek þat fyrir víst, at þessu verðr eigi á leið komit, nema vit njótim yðarrar hamingju, því at fyrir þessa sök em ek eigi heima með föður mínum, at hann setr allt sitt megin ok mátt í móti kristnum dómi, ok vill fyrir engan raun þann sið taka; enn þó skulu vit freista þessa með yðarri tilsjá“.


4. Nú búa þeir Tófi ok Egill ferð sína til Gautlands, ok fara síðan unz þeir koma til Valgauts jarls. Ganga þeir inn ok gengr Tófi fyrir, ok kveðja hann. Jarl fagnar vel syni sínum ok hans förunautum, ok býðr honum með sér at vera. „Vildinm vér“, segir hann, „at þér flæmdist eigi frá oss, værit heldr með oss, ok stýrðit ríki þessu, því (at) þetta er yður eign eftir minn dag“. „Þetta er vel boðit“, segir Tófi, „ok sœmiliga, sem ván er af yðr, enn þó mun nú eigi svá búit vera mega at sinni, því (at) hér liggr líf várt við, at þér takit við oss blíðlega ok látit sveigjast eftir várum vilja, því at Ólafr konungr hefir þat á lagit við oss ok sent oss hingat þess erindis, at þér skyldit með oss koma á hans fund; enn ef vér gætim þessu eigi á leið komit, þá var þat á lagit við oss, at vær skyldim tína allri hans vináttu ok þar með lífinu, ok er þat sannast at segja, at Ólafr konungr er hinn mesti ágætismaðr, ok ólíkr öðrum mönnum. Þat fylgir því ok, at engi maðr má þat öðrum greina, hversu mikit skilr siðu þá, er konungr hefir ok þeir allir, er hans orðum hlýða, ok þann er þú hefir ok aðrir heiðnir menn. Ger nú svá vel fyrir þinn manndóm ok vára frændsemi, ok fylg því at um þetta mál, sem várr er vili til“. Þá spratt jarlinn upp, ok segir með mikilli reiði, ok sór um, at hann kvað aldrigi slíkt við sik innt hafa verit, at hann skyldi fyrirláta sinn sið, þann er hann hafði lengi haft ok hans ættmenn: „Eða at ek muna koma á fund þess konungs, sem mér er allra manna óskapfeldastr, þeira er ek hefi spurn af, ok þú hefir í mörgu sundr sagt várri frændsemi. Standit nú upp mínir menn, ok takit hann ok alla hans förunauta, ok setit þá í myrkvastofu“. Var þá jarl svá reiðr, at stórum bar af. Var nú svá gert, sem hann mælti fyrir, at þeir váru inni byrgðir í myrkvastofu um nóttina.


5. Annan dag eftir er þat sagt, at menn ganga með höfðingjum sínum og vinum jarls, ok biðja at hann vægi syni sínum, því at honum sómi þat eitt at vægja honum: „ok er þat vegr yðarr ok tign“, segja þeir; „takit nú upp nökkut gott ráð ok sœmiligt, sem þér erut líklegir til, þegar er þér hugsit málit ok reiði yður sefast“. Jarl svarar ok spurði, hverr sá væri mikli maðr, er næstr gekk Tófa: „Kallit hann hingat til máls við mik“, segir hann; ok nú er svá gert. Egill gekk fyrir jarl. Þá spyrr jarl hverr hann væri. Enn Egill segir honum deili á sér. Þá mælti jarl: „Hvat kanntú at segja mér af konungi þessum, honum Ólafi, eðr hvernig barst at, er þér fengut reiði konungs“? Egill segir honum nú allar ástœður um þetta mál, ok sagði þar síðan langt erindi ok snjallt með svá mikilli kurteisi, at stórum bar af, ok allir undruðust málsnild hans. Síðan segir hann jarli, hver ágætismaðr Tófi var ok hversu gott slíkan son væri at eiga, ok biðr hann gera honum sœmd ok virðing fyrir stórmennsku hans ok frændsemi. Jarl sagði þá, at Tófi skyldi þangat koma ok svá var gert. Þá mælti Valgautr jarl, er Tófi var þangat kominn: „Svá virðist mér“, segir hann, „sem yðr þykki at sýnu ganga, at konungr yðarr hafi ráð mitt í hendi sér, ef ek kem eigi á hans fund. Nú fyrir þá sök, at þér hafit á honum ást mikla ok vilit hans vilja gera í hvívetna, er þér megit, enn hafit honum eiða svarit ok líf yðart við lagit, þá væntir mik þoss, enn þótt yðr þykki þat ólíkligt, at konungr yðarr neyði mik til einkis hlutar. Enn þó (at) ek koma á hans fund, em ek í fullu trausti um þat, at kraftar ok máttr goða vorra heilagra skýla oss, svá at ek verða eigi nauðungarmaðr konungs þessa. Enn fyrir snild þessa manns, hans Egils, ok fyrir þat annat, at ek sé reyndar, sem rœða gengr af, at mér byrjar eigi at gera Tófa líftjón, þá er nú svá komit fyrir mér, at ek mun fara með yðr, ef þér vilit, ok þó með engum liðsfjölda, ef þér kallizr frjálsir ok sýknir, þá er konungr sér mik ok ek kem á hans fund. Enn eigi berumst ek þat fyrir at heldr, at taka trúna, þá er hann boðar, ok fyrr skulu brenna þorp ok kastalar í mínu ríki, ok margr góðr drengr látinn, enn ek játa mik undir slíka óhœfu“.


6. Eftir þetta býst jarl til ferðar með þeim Agli ok Tófa, ok fara síðan, unz þeir koma til Noregs á fund Ólafs konungs, ok kallast þeir nú, Egill ok Tófi, lausir vera þessa máls ok undan reiði konungs: Konungr kvað at vísu svá vera. Nú hafa þeir góðar viðtökur, ok um morgininn eftir, þá leitar konungr til við jarl, ef hann vildi taka við trúnni, ok telr um fyrir honum með mörgum orðum ok merkiligum. Valgautr jarl svarar: „Aldrigi mun þat verða míns ráðs, at ek taka þessa trú“, ok kvað eigi mundu þurfa slíks við sik at leita. Konungr mælti: „Svá mun mönnum sýnast, at ek hafa bæði vald ok ríki til þess, at neyða þik nú til trúarinnar, ef ek vil; enn þat vil ek eigi gera, því (at) þat verðr einkum þægast í Guðs augliti, at mönnum sé eigi nauðgat til at gerast hans þjónar, ok vill Guð eigi, at neinir sé til neyddir hans þjónustu, enn verðr feginn hverjum þeim, er af frjálsræði ok góðum vilja vill til hans snúast“. Nú lætr konungr jarl á brott fara í friði. Ok er þeir jarl ok hans förunautar eru komnir í einhvern skóg, ok váru eigr langt farnir frá því, er konungr skildi við þá, ok dvelr hann eigi ferð sína; enn svá liggr leið þeira til, at skógar miklir váru á vegi, er þeir skyldu ferðast. Þá tekr Valgautr sótt mikla ok harða, ok þegar sendir hann menn sína aftr til Ólafs konungs, ok vildi hitta konunginn. Nú fara þeir ok sögðu konungi, at jarl vill finna hann, ok þegar í stað fór konungr með þeim. Segist jarlinn þá vilja taka trúna, enn konungr tók því með þökkum, er hans hugr hafði svá vel skipazt. Síðan fekk konungr til kennimann, ok var jarli veitt skírn. Ok er því embætti var lokit, þá mælti jarl: „Nú vil ek at ek sé eigi héðan á brott fœrðr, því (at) mér segir svá hugr um, at ek mun eigi marga daga lifa héðan af. Ok ef svá verðr, þá vil ek þess beiða, at hér sé kirkja ger til sálubótar mér í þessum stað, sem ek hefi nú skírn tekit, ok sé hér svá mikit fé til lagit, at sú kirkja megi við haldast fyrir þess sökum“. Svá er sagt, at jarl varð hér um nærgætr, ok er svá gert allt hér um, sem hann eftir beiddist, at kirkjan var í sama stað ger, ok lagin gnótt fjár til, sem sóma þótti. Enn eftir lát Valgauts jarls tók ríkit eftir hann Tófi sonr hans, ok var haldinn hinn mesti ágætismaðr. Enn Egill var jafnan vin Ólafs konungs þaðan í frá, svá lengi (sem) þeir lifðu báðir. Ok fór hann svá skömmu síðar út til Íslands, ok þótti vera hinn bezti drengr. Ok lýkr þar af at segja frá þeim Agli Síðu-Hallssyni ok Tófa Valgautssyni.