Guðni Jónsson biografi
| Velg språk | Norrønt | Islandsk | Norsk | Dansk | Svensk | Færøysk |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Denne teksten finnes på følgende språk ► |  |
Guðni Jónsson
(1901-1974)
Í dag, 22. júlí 2001, eru 100 ár frá því að dr. Guðni Jónsson prófessor fæddist á Gamla-Hrauni á Eyrarbakka. Nú er margt það fólk fallið frá, sem man dr. Guðna á bestu árum hans. Síður en svo eru verk hans fyrnd, en þar sem maðurinn að baki þeim er fyrir allnokkru horfinn sjónum okkar langar mig að bregða upp mynd af honum og þakka í það minnsta það sem hann hefur fyrir mig gjört.
Guðni Jónsson var sonur fátækra en duglegra hjóna, Jóns Guðmundssonar, bónda og formanns á Gamla-Hrauni, og konu hans, Ingibjargar Gíslínu Jónsdóttir. Voru börn þeirra hjóna 17. Þau hjón bjuggu á Gamla-Hrauni 1892-1901 en sumarið 1899 veiktist Jón, fékk ígerð út frá skemmdri tönn og gróf um kjálkann og út fyrir neðan augað vinstra megin. Fékk hann heiftar höfuðkvalir og það sumar gátu þau hjón ekki sinnt heyskap. Þessi viðbrigði í lífi þeirra urðu til þess að þau misstu jarðnæðið. Komst Ingibjörg í kynni við mæt hjón á Leirubakka á Landi, Sigurð Magnússon og Önnu Magnúsdóttur. Leystu þau Ingibjörg og Jón upp heimili sitt um skeið og fór Guðni með móður sinni að Leirubakka 12 vikna gamall. Hófu foreldrar hans að vísu aftur búskap í Framnesi í Hraunshverfi en Guðni kom ekki aftur til þeirra. Ólst hann upp á Leirubakka til 12 ára aldurs. Fór hann þá að vinna útífrá og reri tvær vertíðir er hann hafði aldur til.
Mesta afreksverk Guðna var að brjótast til náms. Öll hans síðari afrek byggjast á því að hann aflaði sér menntunar, framan af á mjög stopulum stundum er gáfust frá brauðstriti. Dagmar, systir hans, var gift kona í Reykjavík og það bjargálna að hún skaut skjólshúsi yfir piltinn Guðna, sem gekk fyrst í kvöldskólann á Bergstaðastræti 3. Þaðan lá leiðin í Flensborg 1919-1921 og lauk hann þar gagnfræðaprófi, en stúdentsprófi frá Menntaskólanum í Reykjavík 1924.
Leiðin varð nú greiðari. Guðni stundaði fyrst háskólanám í guðfræði en sneri fljótt að námi við norrænudeild Háskóla Íslands. Sóttist honum það nám vel þegar tillit er tekið til þess að hann kenndi með námi mestallan þann tíma. Hann kenndi við unglingaskólann í Vestmannaeyjum veturinn 1926-1927, hélt sjálfur kvöldskóla í Reykjavík 1927-1928, kenndi við Verslunarskólann 1928-1929, og kennari var hann við Gagnfræðaskóla Reykvíkinga 1928-1945. Þá varð hann skólastjóri þess sama skóla. Mitt í allri þessari kennslu stundaði Guðni háskólanám sitt og varð magister í íslenskum fræðum við Háskóla Íslands 1930.
Hér hefði nú mátt láta staðar numið, en eljan fylgdi Guðna Jónssyni meðan hann naut heilsu. Eftirminnileg eru mér þau skrif hans í formála að Eddulyklum þar sem hann lýsti menntaþrá sinni á unglingsárum. Þá var hann vinnupiltur í Rangárþingi, "nær tekt en tvítugu." Hann eignaðist Sæmundar-Eddu (Eddukvæði) og fannst erfitt að venjast tungumáli þeirrar bókar og skýra út fyrir sjálfum sér torráðnar merkingar. Gerði Guðni sér þá skýringabók um kvæðin og komst að því síðar að sumt hafði hann misskilið en fleira reyndist hárrétt. Þetta merkilega handrit glataðist síðar, en annað var aldrei frá Guðna tekið: "Hreinn andvari norrænnar heiðni hafði leikið um huga minn og feykt burtu öðrum hættulegri misskilningi. Þennan vetur fann ég mig sjálfan." Það má teljast óvenjulegt að fyrsta stórvirki Guðna var unnið í ættfræði með útgáfu Bergsættar 1932. Tók hann þar til óspilltra mála strax eftir magistersprófið. Hann kvaðst hafa verið fáfróður um ættir sínar í Stokkseyrarhreppi, enda alinn upp á Landi. En nú var Guðni giftur fyrri konu sinni, Jónínu Margréti Pálsdóttur frá Nesi í Selvogi. Hann fann það brátt út að þau væru fjórmenningar af Gamla-Hraunsætt sem var undirleggur Bergsættar, en þar að auki væru bæði komin frá þremur börnum Bergs Sturlaugssonar í Brattsholti. Þetta verkefni varð hann að fást við.
Bergsætt hefur nú komið út í tveimur útgáfum, sú síðari er þriggja binda verk og kom út 1966, bæði eru uppseld og fágæti á fornsölum. En launin við fæðingarstöðvarnar voru ekki fullgoldin. Síðar kom hið mikla yfirlitsrit Bólstaðir og búendur í Stokkseyrarhreppi, 1952, doktorsritgerð, sem Guðni varði 1953. Þá tók hann saman Sögu Hraunshverfis á Eyrarbakka 1958 og er þar mjög tæmandi lýsing á því hverfi og ættir Guðna þar um slóðir raktar með öllum þeim ættarsögum er menn mundu. Þá kom stórverkið Stokkseyringa saga I og II 1960 og 1962. Þetta rit var þá ein vandaðasta héraðssaga Íslendinga og varð annarri héraðssagnfræði verðug fyrirmynd.
Af öðrum þeim ritum sem Guðni frumsamdi um efni í Árnessýslu má nefna Apavatn í Grímsnesi, saga jarðar og ábúenda, sem út kom 1953, og Grímur Gíslason, ævi hans og niðjar, 1961. Þar er rakin ætt fyrri konu Guðna, en Grímur ríki í Nesi var afi hennar. Var upplagið lítið, en þó nægilegt fyrir niðjana. Svipulla var um eintakafjölda Apavatns í Grímsnesi, sem Guðni tók saman fyrir Grím bónda þar Ásmundsson. Er Guðni hafði að fullu lokið handriti og spurði Grím hversu mörg eintök ætti að prenta var svarið: "Tvö. Já, annað fyrir mig og hitt fyrir þig." En Guðni gat ekki á það fallist og urðu eintökin 20, að sögn. Er sú bók nú ófáanleg með öllu.
Guðna lét öll kennsla vel, en sagnfræði og ættfræði áttu þó huga hans meira. Af sagnaritum hans má nefna Minningarrit Flensborgarskóla 1932, Eimskipafélag Íslands 25 ára, 1939, og Saga Háskóla Íslands, 1961. Óvenjulegt framlag hans til bókmenntasögu var Frásagnir um Einar Benediktsson í endurminningu konu hans, Valgerðar. Kom það rit út 1942, fyrsta bókin sem beint fjallaði um Einar, og síðan hefur mikill bálkur komið á prent.
Fyrir útgáfur fornsagna hefði Guðni haldið nafni sínu á loft, þótt annað hefði ekki komið til. Í þeim efnum var hann hamrammur. Fyrst gaf hann út, fyrir síðara stríð, nokkrar bækur í Íslendingasagnaútgáfu Sigurðar Kristjánssonar og gaf svo út Fornaldarsögur Norðurlanda með Bjarna Vilhjálmssyni. En 1946 og 1947 koma út í útgáfu hans Íslendingasögur I-XII ásamt nafnaskrá, þeirri fyrstu er náði yfir allar sögurnar samfellt. Guðni átti að sterka bakhjarla sem mynduðu Íslendingasagnaútgáfuna hf. Fram til 1957 voru að koma út nýir flokkar af íslenskum fornritum. Hann stóð sjálfur að sex flokkum og var þar víða bætt úr brýnni þörf, t.d. höfðu Byskupasögur verið gefnar út öldinni fyrr og voru nú lítt tiltækar fræðimönnum og öðrum lesendum.
Þessi útgáfa hófst á merkilegum tíma. Lýðveldið var nýstofnað en Íslendingar áttu ekki þjóðargersemar sínar í heillegri útgáfu. En nú tóku landsmenn þessari útgáfu heils hugar. Guðni minntist þess svo: "Alls staðar átti hún vinum að fagna, jafnt í borg sem byggð. Úr sumum sveitum landsins voru sendar pantanir frá hverjum einasta bæ, og svipaðar voru viðtökurnar um allt land. Útgáfan varð í reyndinni það sem henni var ætlað að vera: árgjöf til Íslendinga á morgni hins endurreista lýðveldis." Um það leyti sem Guðni geystist áfram með fornsagnaútgáfuna vann hann hljóðlátara verk fyrir ættmenn sína í Árnessýslu: Fyrst útgáfu á helstu verkum Brynjúlfs Jónssonar frá Minna-Núpi og er þar fremst í flokki Sagan af Þuríði formanni og Kambsránsmönnum. Þar fór Guðni mjög í saumana á mörgum vafaatriðum og leiðrétti sumt, en samdi um leið gagnmerkar ritgerðir um þau Þuríði formann og bókarhöfund, Brynjúlf frá Minna-Núpi. Mjög skemmtilegu ritgerða- og minningasafni Jóns Pálssonar frá Syðra-Seli hélt hann einnig fram til útgáfu og samdi einnig þar verðmætar skýringar.
Stærsta framlag Guðna til alþýðufræða Árnesinga, já, allra Sunnlendinga, verður að telja Íslenska sagnaþætti og þjóðsögur I-XII bindi sem komu út 1940-1957 og síðar Skyggni I-II, safn íslenskra alþýðufræða, 1960 og 1962. Fróðleiksfúsir Árnesingar geta ekki lokið könnun í fræðum sínum án þess að finna eitthvað bitastætt í þessum 2.500 blaðsíðna þáttasöfnum. En nú er mál að linni upptalningu á verkum Guðna Jónssonar. Um hann mætti hafa sömu umsögn og Jón Espólín gefur sér í hinu mikla ættfræðisafni sínu: "Hafði margt skrifað."
Ég átti þess kost að kynnast Guðna Jónssyni á síðari árum hans og átti fljótt vináttu hans og uppörvun til verka. Guðni varð prófessor í Sögu Íslands 1957 við ótímabært fráfall hins vinsæla prófessors dr. Jóns Jóhannessonar. Ég var þá við sagnfræðinám í Háskólanum, sat í tímum hjá þeim báðum. Jón var ekki með yfirheyrslur en eyddi þeim mun meiri tíma í að kryfja málin með nemendum sínum. Kennsla Guðna var einnig gagnsöm; hann tók menn upp með gamla menntaskólalaginu en gaf sér einnig góðan tíma til að melta málin og þá var ættfræðin skammt undan. Guðni var mjög afslappaður kennari; í miðjum tíma tók hann jafan upp fagrar silfurtóbaksdósir, smellti fingri á lokið, opnaði það og tók feginsamlega í nefið. Aðrir prófessorar gátu ekki iðkað tóbaksneyslu í tímum, svo ég muni.
Þrátt fyrir afreksiðju sína varð Guðni Jónsson aldrei neinn eintrjáningur í störfum né lokaði sig af frá öðru fólki. Hann vann Árnesingafélaginu í Reykjavík heils hugar, var bæði á fundum þess og skemmtisamkomum. Þar var hann hrókur alls fagnaðar, og reyndar heiðursfélagi. Systkinahópi sínum hélt hann og vel saman og hélt með þeim ættarmót og fremsta verk hans í þeirri víglínu er auðvitað Saga Hraunshverfis. Sitthvað frumlegt kom frá hans hendi sem framlag til Árnesingafélagsins. Fremst er þar ræða hans Áshildarmýrarsamþykkt, flutt við vígslu Áshildarmýrarvarða sumarið 1948. Guðni var þjóðernissinni í bestu merkinu þessa orðs og tók þátt í starfi Samtaka herstöðvaandstæðinga er sú hreyfing reis hæst um og eftir 1960. Ef það kallast pólitík, held ég að það hafi verið eina pólitíkin sem hann var við riðinn.
Ættfræðingurinn Guðni Jónsson varð einnig mikill ættfaðir. Getið er hér áður um fyrri konu hans, Jónínu Margréti Pálsdóttur, er hann giftist 1926 og missti 1936. Börn þeirra voru Gerður húsfreyja og læknisfrú, Jón sagnfræðiprófessor, dr. Bjarni íslenskuprófessor, Þóra húsfreyja, og Margrét, dó um tvítugt. Árið 1938 giftist Guðni Sigríði Hjördísi Einarsdóttur bónda í Miðdal Guðmundssonar. Börn þeirra voru Einar viðskiptafræðingur, Bergur lögfræðingur, Jónína Margrét, MA í ensku og skjalaþýðandi og Elín, sjúklingur.
Guðni Jónsson átti góð ár og bjó við ágæta heilsu til 1967 er hann fékk heilablóðfall sem hann náði sér aldrei af. Það urðu hörð örlög fyrir slíkan iðjumann. En Guðni átti mikilhæfa konu sem hjúkraði honum til hinstu stundar hans, 4. mars 1974.
Meira en aldarfjórðungur er liðinn frá andláti Guðna, og þessi orð eru rituð handa þeim sem kynnu að hafa gleymt hinum sívirka fræðimanni. Hinum sem ennþá njóta starfa hans gleymist hann ekki. Fræði okkar Árnesinga verða lítt stunduð án þess að hann sé þar hvarvetna til staðar að vísa okkur réttan veg. Persónulega á ég vini mínum Guðna Jónssyni sérstaka skuld að gjalda. Þar kemur hann sífellt á óvart, ekki síður í óprentuðu máli sínu. Ættir Árnesinga eru þar fremstar í flokki, handrit í fjórum bindum, varðveitt á Héraðsskjalasafni Árnesinga á Selfossi. Þar rekur Guðni feril bænda í Árnessýslu við manntalið 1762, þeirra sem urðu ættfeður, greinir framættir þeirra og rekur afkomendur til síðari tíma. Þetta er eitt af meginverkum Guðna og sómi er það fyrir sýslunefnd Árnessýslu að hún veitti honum styrk til þessa í nokkur ár.
Samfélag okkar Guðna Jónssonar hefur staðið í meira en 45 ár. Það reyndi á styrkleika þess er ég afréð að gerast sveitabóndi að áliðnu háskólanámi og brjótast þannig undan menntun. En þar varaði ég mig ekki á tvennu: Arfurinn frá Guðna og öðrum lærifeðrum mínum var það mikill að brátt var dustað af fræðunum og skræðunum og situr þar við enn. Einnig hitt að íslenski bóndinn hefur um aldir haft í sér neistann bæði til sjálfsnáms og símenntunar. En ég er ekki einn um þakkirnar. Íslenska þjóðin stendur öll í þakkarskuld við hinn mikilvirka sagnfræðing og mun áfram nema af honum fræðin á 21. öldinni.
- Páll Lýðsson.
Kilde: mbl.is greinasafn
